25 წელიწადი...  ზუსტად მეოთხედი საუკუნე შესრულდა ერთ-ერთი ყველაზე სისხლიანი ტრაგედიიდან,  რომელიც აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში დატრიალდა და დღემდე გრძელდება. შესაბამის ლიტერატურაში იგი პოსტკომუნისტურ ვანდეად, ხან კიდევ მეორე ჰოლოკოსტად არის შერაცხული. კრემლში გამოზრდილ  აფხაზურ სეპარატისტულ ძალებს ამოფარებულმა  რუსეთის ფედერაციამ, გამოიყენა რა საბჭოთა კავშირის დაშლისა და სახელმწიფო გადატრიალების  შედეგად საქართველოში შექმნილი  რთული პოლიტიკური ვითარება,  თბილისსა და სოხუმს შორის შეიარაღებული კონფლიქტის პროვოცირება მოახდინა. მისი ხასიათი და კატასტროფული შედეგები კონფლიქტში რუსული რეგულარული სამხედრო  ქვედანაყოფების, სეპარატისტული და დაქირავებული ტერორისტულ-ბანდიტური რაზმების ერთობლივმა მონაწილეობამ განაპირობა.

დამოუკიდებლობის გზაზე შემდგარი ქართული სახელმწიფოს წინააღმდეგ აფხაზეთში 1992-1993 წლებში წარმოებული დაუნდობელი ომი ორივე მხრიდან 20 ათასამდე ადამიანის დაღუპვით, ქართული მოსახლეობის ეთნიკური წმენდით, გენოციდითა და საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის რღვევით დასრულდა.დაღუპულთა დიდ ნაწილს მშვიდობიანი ქართული მოსახლეობა შეადგენს, რომელთა შორის ძალიან ბევრია ბავშვი, ქალი, ავადმყოფი, ხანდაზმული, ექიმი, პედაგოგი, მეცნიერი, ხელოვანი და ა. შ. ოკუპანტები მათ წამებისა და ადამიანური ღირსების შელახვის ყველაზე ველური შუასაუკუნეობრივი მეთოდების გამოყენებით მიზანმიმართულად ანადგურებდნენ.1992 წლის 1 იანვრისთვის აფხაზეთში სხვადასხვა ეროვნების 535 061 ადამიანი ცხოვრობდა, შეიარაღებული კონფლიქტის შედეგად ეს ციფრი 150 ათასამდე, ანუ 3.5-ჯერ (72%-თ) შემცირდა. დევნილებად და იძულებით გადაადგილებულ პირებად იქცნენ ქართველები, ბერძნები, ესტონელები, თვით აფხაზთა ნაწილიც კი, ვინც არ ისურვა იმპერიულ და სეპარატისტულ ავანტიურაში მონაწილეობა. განსაკუთრებით დაზარალდა ქართული მოსახლეობა, რომელიც ეთნიკური ნიშნით იდევნებოდა. ოფიციალური მონაცემებით,  კონფლიქტის შედეგად ქართველთა რაოდენობა 245 ათასიდან 40-42 ათასამდე, ანუ თითქმის 6-ჯერ (84-85%-თ) შემცირდა. მიიღო რა მხედველობაში აღნიშნული გარემოება, ეუთოს სამიტმა არაერთხელ აღიარა და დაგმო აფხაზეთში ჩატარებული ეთნიკური წმენდა: 1994 წლის 6 დეკემბერს ბუდაპეშტში, 1996 წლის 3 დეკემბერს ლისაბონში და 1999 წლის 18 ნოემბერს სტამბულში. ქართული მოსახლეობის წინააღმდეგ ოკუპანტებისა და სეპარატისტების მიერ მიზანმიმართულად განხორციელებული ეთნიკური წმენდა, რომლის დაკანონებასაც კრემლი უკვე მეოთხედი საუკუნეა ცდილობს, აშკარად შეიცავს გენოციდის ნიშნებს.

          2008 წლის აგვისტოში რუსეთი თავს დაესხა საქართველოს, რის შედეგადაც  აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის   (ქვეყნის ტერიტორიის 20 %-ის) ოკუპაცია მოახდინა. იმავე წლის 26 აგვისტოს მოსკოვმა აღნიშნული ტერიტორიების „დამოუკიდებლობა“ აღიარა,  რითაც ის ამაოდ ცდილობს სამხედრო ოკუპაციის აშკარა ფაქტის შენიღბვას. ეს ფაქტი დადასტურებული საქართველოს კანონით „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“ (2008 წლის 23 ოქტომბერი) და აღიარებულია ევროკავშირის, ევროსაბჭოს, ეუთოს, ნატოს შესაბამისი გადაწყვეტილებებით. საერთაშორისო საზოგადოებრიობის პრინციპული პოზიციის მიუხედავად, რუსეთი აგრძელებს საქართველოს ტერიტორიების ოკუპაციას, ამასთანავე ნაბიჯ-ნაბიჯ ახორციელებს მცოცავი ანექსიის პოლიტიკასაც.  ამაზე მიუთითებენ მოსკოვსა და სოხუმს შორის 2008 წლიდან, განსაკუთრებით კი ბოლო წლებში გაფორმებული სრულიად უკანონო დოკუმენტები. მათ შორისაა ე. წ. ხელშეკრულებები „მოკავშირეობისა და სტრატეგიული პარტნიორობის შესახებ“ (2014 წლის 24 ნოემბერი), „რუსეთის შეიარაღებული ძალებისა და აფხაზეთის რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალების გაერთიანებული დაჯგუფების შესახებ“ (2015 წლის 21 ნოემბერი) და ა. შ. ამ და სხვა „შეთანხმებების“ რეალიზაციის შედეგად აფხაზეთის ტერიტორია რუსეთმა საკუთარ სამხედრო ბაზად აქცია.

           2009 წლის 1 თებერვლიდან აფხაზეთის ოკუპაციას უშუალოდ ახორციელებს რუსეთის ფედერაციის სამხრეთის სამხედრო ოლქის შემადგენლობაში შემავალი მე-7 სამხედრო ბაზა. მისი ინფრასტრუქტურა მუდმივად ფართოვდება და ვითარდება. აღნიშნული ბაზა წარმოადგენს „დამოუკიდებლობის“ მეოთხედი საუკუნის მანძილზე აფხაზეთში შექმნილ ერთადერთ „ღირსშესანიშნაობას“. იგი აერთიანებს სამხედრო, სამხედრო-ადმინისტრაციულ და სამედიცინო ობიექტებს, რომლებიც განლაგებულია აფხაზეთის მთელს ტერიტორიაზე - გაგრაში, გუდაუთაში, ბომბორაში, ახალ ათონში, ეშერაში, სოხუმში, კოდორის ხეობაში, ოჩამჩირეში, ნაგვალუში, ოქუმში, გალში, საბერიოში ლეკუხონაში, ჭუბურხინჯში, თაგილონში, ნაბაკევში, მეორე ოტობაიასა და ფიჩორში. მე-7 ბაზის პირადი შემადგენლობა კარგად გაწვრთნილ და თანამედროვე შეიარაღებით აღჭურვილ 4.5 ათასზე მეტ სამხედრო მოსამსახურეს აერთიანებს. იგი შეიარაღებულია Т-90А-ს ტიპის ტანკებით, ჯავშანტრანსპორტიორებით (БТР-80А), თვითმავალი ჰაუბიცებით 2С3 („აკაცია“), „გრადებით“ (БМ-21), სანაპირო დაცვის სარაკეტო კატარღებით, საზენიტო-სარაკეტო კომპლექსებით (С-300) და ა. შ. ნატო თავის სამიტებზე და საპარლამენტო ასამბლეას სხდომებზე უკვე  ღიად გამოხატავს  შეშფოთებას აფხაზეთის მზარდი მილიტარიზაციის გამო, რომელიც საფრთხეს უქმნის რეგიონალურ უსაფრთხოებას.

         “აფხაზეთის რესპუბლიკისა“ და „სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკების“ შექმნის საფარქვეშ  განხორციელებული საქართველოს ტერიტორიების ოკუპაცია  საქართველოს სახელმწიფოებრიობის, აგრეთვე „ცივი ომის“ დამთავრების შემდეგ დამყარებული მსოფლიო უსაფრთხოების ახალი კონსტრუქციის წინააღმდეგ მიმართული გლობალური რევანშისტული აქტია. მოსკოვში მხოლოდ სახელმწიფოებრივი  ფორმაცია და ლიდერები შეიცვალნენ, ხოლო რუსეთის ფედერაციის ნეოიმპერიული, „ველიკოდერჟავული“ მიზნები  უცვლელი დარჩა -  ადრეც და დღესაც იგი ვერ ჰგუობს სამხრეთ კავკასიაში ნამდვილად დემოკრატიული, დასავლური ფასეულობების მატარებელი დამოუკიდებელი საქართველოს არსებობას. კრემლი სხვა პოსტსაბჭოურ სახელმწიფოებშიც აფერხებს დამოუკიდებელი დემოკრატიული  განვითარების პროცესს (ყირიმი, დონეცკისა და ლუგანსკის ოლქები/უკრაინა, დნესტრისპირეთი/მოლდოვა, მთიანი ყარაბაღი/აზერბაიჯანი). თვით რუსეთიც აშკარად ავტორიტარული მმართველობის სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა თუ დარჩა, რამაც   საფუძველი დაუდო მის მიერ მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში    „ჰიბრიდული ომების“ აქტივიზაციას, ან  მათ საშინაო საქმეებში უხეშ ჩარევებს.

          მეოთხედი საუკუნე ისტორიისათვის მცირე, მაგრამ ამასთანავე სავსებით საკმარისი დროა „დამოუკიდებელი სახელმწიფოს“ სამართლებრივი, პოლიტიკური და ეკონომიკური საფუძვლების ჩამოყალიბებისთვის, სამხრეთ კავკასიაში „ახალი შვეიცარიის“ შექმნის შესახებ გასული საუკუნის 90-იან წლებში აფხაზური სეპარატიზმის ლიდერების მიერ  გაცხადებული  უტოპიური იდეის ნაწილობრივ მაინც განხორციელებისთვის. სინამდვილეში კი, გარდა რუსული ოკუპაციისა და მცოცავი ანექსიისა, აფხაზეთში მივიღეთ სრული ეკონომიკური კოლაფსი - ომამდე  ეკონომიკურად განვითარებული, თვითკმარი  ავტონომიური რესპუბლიკა დღეს სულს ღაფავს და მხოლოდ რუსული „დახმარების“ წყალობით არსებობს. უკანასკნელი ხუთი წლის მონაცემების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ რუსული ფინანსური „დახმარება“, რომელიც აფხაზეთის ბიუჯეტის ძირითად ნაწილს წარმოადგენს, სულ უფრო და უფრო მცირდება. ასე მაგალითად,  2014 წელს რუსული „დახმარების“ წილმა აფხაზეთის ბიუჯეტში 77.4 % (139. 3 მლნ დოლარი) შეადგინა, 2015 წელს - 60% (44 მლნ დოლარი), 2016 წელს - 65. 6% (80.2 მლნ დოლარი), 2017 წელს - 64.5 % (92 მლნ დოლარი), 2018 წელს (ბიუჯეტის გეგმა) – 57.7 % (64 მლნ დოლარი).  ამრიგად, „დამოუკიდებელ“  აფხაზეთს საკუთარი ბიუჯეტიც კი არ გააჩნია.  მის სამეურნეო პოტენციალთან ერთად მოშლილია  ყოფილ სსრკ-ში და მის ფარგლებს გარეთაც განთქმული საკურორტო - ტურისტული ინფრასტრუქტურა; მიწასთანაა გასწორებული ჯანდაცვის, განათლების, კულტურის, მეცნიერებისა და ჰუმანიტარული მიმართულებების სხვა დარგები.

           ღიად ახორციელებს რა აფხაზეთის ანექსიის პოლიტიკას, კრემლი ცდილობს მოხსნას ერთ-ერთი სერიოზული დაბრკოლება, რომელიც ხელს უშლის მას მიზნის მიღწევაში. ეს არის გალის რაიონის ქართული მოსახლეობა, რომელის ინარჩუნებს საქართველოს მოქალაქეობას, რომელიც ისტორიულად წარმოადგენდა და დღესაც წარმოადგენს დამაკავშირებელ ხიდს ქართველებსა და აფხაზებს შორის.  სწორედ ამ ხიდის მოშლის მიზნით,  რუსეთის საოკუპაციო ხელისუფლება 1993 წლიდან დღემდე ახორციელებს ადამიანის ღირსების, მისი ელემენტარული უფლებების  შემლახველ ექსპერიმენტებს გალის რაიონში დაბრუნებული და საკუთარ სახლებში მცხოვრები ათეულ ათასობით ადამიანის წინააღმდეგ. ადგილობრივი ქართული მოსახლეობა განიცდის  ტოტალურ დისკრიმინაციას ეთნიკური ნიშნით,  იგი მოკლებულია  ყოველგვარ სამოქალაქო, პოლიტიკურ, სოციალურ და ეკონომიკურ უფლებებს. 2015 წლის დეკემბერში სოხუმში მიღებული ე. წ. კანონისა („აფხაზეთში მყოფი უცხო ქვეყნის მოქალაქეთა სამართლებრივი სტატუსის შესახებ“) და 2016 წლის დეკემბერში მასში შეტანილი შესწორებების მიხედვით, ადგილობრივი ძირძველი ქართული მოსახლეობა, წინაპრებისაგან მემკვიდრეობით მიღებულ კერძო სახლებში მცხოვრები ადამიანები საოკუპაციო რეჟიმის მიერ „უცხო ქვეყნის მოქალაქეებად“ არიან გამოცხადებული. მათ ენიჭებათ მხოლოდ ბინადრობის უფლება. შესაბამისად, ქართული მოსახლეობა მონაწილეობას ვერ იღებს ოკუპირებული ტერიტორიის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, დე-ფაქტო არჩევნებში, არ ინიშნებიან საჯარო ან სხვა სამსახურში (გარდა სკოლის მასწავლებლისა). „უცხო ქვეყნის“ მოქალაქეებს გალის რაიონიდან ჩამორთმეული აქვთ მამა-პაპათაგან მემკვიდრეობით მიღებული ქონების განკარგვის, საკუთრების შეძენისა და გასხვისების უფლება. ადამიანებს წართმეული აქვთ ქორწინებისა და აგრეთვე ახალშობილთა აფხაზეთის ტერიტორიაზე რეგისტრაციის უფლებაც. ასეთი რეგისტრაცია გალის მკვიდრთ მხოლოდ აფხაზეთის ფარგლებს მიღმა შეუძლიათ. მკვიდრი მოსახლეობის მიმართ არსად დედამიწაზე არ ხორციელდება მსგავსი დისკრიმინაცია, რომელიც აშკარად გენოციდის ნიშნებს შეიცავს. ოკუპანტები უხეშად არღვევენ განათლების მშობლიურ ენაზე მიღების ფუნდამენტურ უფლებას. 2016-2017 წლებში აფხაზეთის ადმინისტრაციულ საზღვარზე  გამშვები პუნქტების დახურვით უკიდურესად შეიზღუდა გადაადგილების უფლებაც. ამრიგად, ოკუპანტები აგრძელებენ გალის რაიონის ქართული მოსახლეობის წინააღმდეგ მიმართული გენოციდის პოლიტიკას, ცდილობენ მის ასიმილაციას ან საკუთარი სახლებიდან განდევნას და ამ გზით აფხაზეთში „ქართული საკითხის“ ერთხელ და სამუდამოდ „მოგვარებას“.

აფხაზეთში მცხოვრები ქართველების ელემენტარული უფლებების დარღვევის თაობაზე საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტრომ არაერთი ანგარიში მოამზადა და  იგი  საერთაშორისო ორგანიზაციებს წარუდგინა. საქართველოს ოკუპირებულ რეგიონებში დამიანის უფლებების კუთხით არსებული უმძიმესი ვითარება მუდმივად დგას გაეროს, მისი შესაბამისი ორგანოების, ეუთოს, ევროსაბჭოს, ევროკავშირის, ნატოს დღის წესრიგში. სამწუხაროდ, რუსეთი ჯერ-ჯერობით ანგარიშს არ უწევს ამ ავტორიტეტული საერთაშორისო ორგანიზაციების გადაწყვეტილებებსა და რეკომენდაციებს. ოკუპანტის ხელში აფხაზეთი იქცა ტერიტორიად, სადაც დღეს,  ცივილიზებული  XXI  საუკუნის ათიანი წლების მიწურულს,  არსებობს რასობრივი სეგრეგაციის პრინციპებზე დაფუძნებული, „კონსტიტუციურად გამყარებული“ კვაზი სახელმწიფო თავისი „კონსტიტუციით“, მართვის „კონსტიტუციური“ ორგანოებით. სინამდვილეში აფხაზეთი მხოლოდ ოკუპირებული ტერიტორიაა,  რუსეთის ფედერაციის ერთიანი სამხედრო ინფრასტრუქტურის შემადგენელი ნაწილია ყოველგვარი დემოკრატიული, სამოქალაქო საზოგადოების და ეკონომიკური განვითარების პერსპექტივების გარეშე; ეს არის ტერიტორია, სადაც თვით აფხაზი ეთნოსის სრულად გადაშენების კრემლისეული გეგმა მთელი ძალითაა ამოქმედებული.    

           აფხაზური საზოგადოების ინტელექტუალური ნაწილი კარგად აცნობიერებს შექმნილ კატასტროფულ ვითარებას. იგი ხმამაღლა საუბრობს ღრმა ეკონომიკურ, პოლიტიკურ, მორალურ-ფსიქოლოგიურ კრიზისზე, სრულ უპერსპექტივობაზე, იმედგაცრუებაზე, აქედან გამომდინარე, გახშირებულ თვითმკვლელობებზე, „დამოუკიდებლობის“ დაკარგვის საფრთხეზე და ა. შ. აფხაზური სეპარატიზმის ერთ-ერთი მამამთავარის სერგეი შამბას განცხადებით (2018 წლის 19 ივლისი),  მდგომარეობა თუ არ გამოსწორდა, აფხაზეთს ელოდება ისეთი ტრაგედია, როცა შეიძლება ყველაფერი დაიკარგოს, „მაშინ მოგვიწევს ფორთხვით ვევედროთ ან საქართველოს, ან რუსეთს, თავის შემადგენლობაში მიგვიღონ“ („а потом станем на колени и будем просить или Грузию, или Россию принять  нас в состав, умалять будем»). აფხაზეთის მიმართ კრემლის პოლიტიკის, მათ შორის ფინანსური „დახმარების“ მიზანი სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ შიმშილით სიკვდილს გადარჩენისთვის აფხაზეთს დაუტოვოს ერთადერთი შანსი - „ევედროს“ რუსეთს  მის შემადგენლობაში „ნებაყოფლობით“ გაერთიანების შესახებ.

           ოკუპირებული ტერიტორიების მიმართ საქართველოს პოლიტიკა სრულიად განსხვავებულია და მიზნად ისახავს გარედან თავსმოხვეული ომების შედეგად გამყოფი ხაზების მეორე მხარეს აღმოჩენილ ჩვენს მოქალაქეებთან შერიგებას. 2018 წლის 4 აპრილს საქართველოს მთავრობამ წარმოადგინა ახალი სამშვიდობო ინიციატივა „ნაბიჯი უკეთესი მომავლისკენ“. თბილისის მიზანი იყო და არის ოკუპირებულ ზონაში მცხოვრებ საკუთარ მოქალაქეებთან სავაჭრო-ეკონომიკური და საგანმანათლებლო კავშირების აღდგენა-წახალისება, მათთვის ჰუმანიტარული დახმარების აღმოჩენა.  ეფექტურად მუშაობს ჯანდაცვის რეფერალური პროგრამა, რომელიც ოკუპირებული რეგიონების მოსახლეობისთვის მაღალტექნოლოგიური სამედიცინო მომსახურების სრული პაკეტის უფასოდ მიწოდებას ითვალისწინებს. აღნიშნული პროგრამით უკვე ისარგებლა ათასობით ადამიანმა.            

         აფხაზეთში მიმდინარე  მოვლენების არსში წვდომა, ოკუპაციის შედეგების ობიექტური შეფასება მხოლოდ უტყუარი მტკიცებულებებისა და დოკუმენტების მწყობრი სისტემური წარმოდგენით არის შესაძლებელი. მათი სანდოობა კი დიდად არის დამოკიდებული აღნიშნული მტკიცებულებებისა და დოკუმენტების წარმოშობაზე. ამიტომაც წინამდებარე კრებულში მხოლოდ  ცნობილი რუსი ბლოგერების - პუბლიცისტების, უცხოელი ფოტოგრაფების,  რუსეთის ფედერაციის ოფიციალური პირების,  აგრეთვე აფხაზეთის  დე-ფაქტო  მართვის ორგანოების  წარმომადგენლების მიერ 2011 -  2018 წლებში საჯაროდ გამოქვეყნებული მასალების მცირე ნაწილს წარმოგიდგენთ ...

წიგნის ელ-ვერსია

 წიგნის ავტორის ბიოგრაფია. ვთვლი, რომ მნიშვნელოვანია წიგნსავით საინტერესო პიროვნებაზეც ვთქვათ ორიოდე სიტყვა. ამდენად, წარმოშობით ქართველი მეცნიერი მიშელ მუსხელი ერთ-ერთი პირველია მათ შორის, ვინც ერთიანი ევროპის იდეას ჩაუყარა საფუძველი. მისი ხედვა ძლიერი ინდივიდუალური და ეროვნული იდენტობების მქონე ფედერალური ევროპის შექმნაში მდგომარეობდა.

მიშელ მუსხელი 1903 წლის 23 ივლისს დაიბადა ქალაქ თბილისში. მას განათლება გიოტინგენში, მიუნხენში, ლიონსა და პარიზში აქვს მიღბეული. კაიროში მასწავლებლად მუშაობამ კი ახლო აღმოსავლეთის რეგიონის საფუძვლიანად გაცნობის შესაძლებლობა შესძინა. კონფერენციებისა და ლექციების კურსის ჩასატარებლად მას ამერიკის შეერთებულ შტატებში, გერმანიაში, შვეიცარიასა და სკანდინავიაში იწვევდნენ. 1931 წელს კი მიშელ მუსხელს იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორის ხარისხი მიენიჭა და პროფესორად დაინიშნა პარიზის უნივერსიტეტის უმაღლესი საერთაშორისო ურთერთობების კვლევით ინსტიტუტში.

1940-1945 წლებში მიშელ მუსხელი ფუადის უნივერსიტეტის ლექტორია კაიროში. 1948 წლიდან ის პროფესორია სტრასბურგის უნივერსიტეტის სამართლის, პოლიტიკური და ეკონომიკური მეცნიერებების ფაკულტეტზე და ამავე უნივერსიტეტის პოლიტიკური მეცნიერებების კვლევით ინსტიტუტში.

1953-1964 წლებში მიშელ მუსხელი მიწვეული პროფესორის სტატუსით ლექციებს კითხულობს შეერთებული შტატების უნივერსიტეტებში. 1959 წელს მან საბჭოთა კავშირისა და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების კვლევითი ცენტრი დააარსა სტრასბურგში და ამ ცენტრის უცვლელ ხელმძღვანელადაც დარჩა სიცოცხლის ბოლომდე.

1950 წელს სტრასბურგში ევროპული კონფედერაცია გაიხსნა, რომელსაც ევროპის სხვადასხვა ქვეყნებიდან ჩამოსული 300 სტუდენტი დაესწრო. სამ სხვა პროფესორთან ერთად მიშელ მუსხელმა საფრანგეთ-გერმანიის საზღვრის გაუქმებაზე ისაუბრა და საზღვარი ევროკავშირის დროშით ჩაანაცვლა. მისი სიტყვები იყო: „ეს მხოლოდ დასაწყისია, უახლოეს მომავალში კი სტრასბურგი ევროპის გული გახდება“ (მ. მუსხელი, 1953).

მიშელ მუსხელი 1964 წლის 11 ივლისს ვალ დაოსტში უბედური შემთხვევის შედეგად გარდაიცვალა. ამ საბედისწერო დღეს მთებზე შეყვარებული მიშელი ფედერალისტური კვლევების საუნივერსიტეტო კოლეჯის სტრუდენტების ექსპესიციას გაყვა მთაში, სადაც ფეხის დაცურების გამო რამდენიმე ათეული მეტრის სღრმეზე ხევში გადაიჩეხა. ამ ფაქტში ბედის ირონიაც აისახა, რადგან მიშელ მუსხელს მანამდე არაერთხელ უთქვამს, რომ მთაში უბედური შემთხვევით დაღუპვა ერჩივნა ყველა სხვა სახის სიკვდილს.

სამართლის, პოლიტიკური და ეკონომიკური მეცნიერებების ფაკულტეტის დეკანმა ალექს ვეილმა გამოსამშვიდობებელ სიტყვაში აღნიშნა: „ჩვენი მეგობარი მიშელ მუსხელი პასუხისმგებლობის გრძნობის მქონე ადამიანი იყო. ის იმ პირველ მოაზროვნეთა შორის იყო, ვინც ევროკავშირის შექმნის იდეა შემოიტანა და ამ იდეისთვის იბრძოდა კიდეც სტრასბურგში. ჩვენ ყველას, - მათ შრის მათაც, ვინც მის იდეებს არ იზიარებდა - გვხიბლავდა მისი სიწრფელე, ელეგანტურობა და პატიოსნება“.

ეხლა კი დროა გადავიდეთ თვითონ ნაშრომზე, აქ საუბარია ფედერალიზმზე. როგორია ფედერალიზმი მიშელ მუსხელის მიხედვით? ამ კითხვაზე პასუხს ქვემოთ ვიპოვით.

 ევრო-ტრანსფორმაციის მის მიერ შემუშავებულ პროექტში მიშელ მუსხელი პოლიტიკური და სოციალური დემოკრატიის პრინციპებზე საუბრობს. ეს პრინციპები მშვიდობისა და სოციალური სამართლიანობის იდეას ეფუძნება ფედერაციული ერთობის ფარგლებშიც და ფედერირებული სახელმწიფოების ნაირფეროვნებაშიც.

 ფედერალური მოწყობა ხანგრძლივი და ნაყოფიერი არსებობის ფორმაა. ის ასოცირების გაწონასწორებულ სისტემას ქმნის გადაწყვეტილებისა და აღსრულების შესაძლებლობების მქონე ძალაუფლების ცენტრის შექმნით; ნაციონალური ავტონომიების პატივისცემით; ძალაუფლების გონივრული გადანაწილების სისტემით; ფედერალური მექანიზმების მოქნილი სტრუქტურით; კონტროლის გონივრული მექანიზმების დანერგვით. მისი შემადგენელი ჯგუფები თავიანთ ინდივიდუალობას სრულად ინარჩუნებენ. ამავე დროს, ისინი უმაღლესი ძალაუფლების დაქვემდებარებაში შედიან თავიანთი თავდაცვიუნარიანობისა და ეკონომიკური განვითარების გასაძლიერებლად. ამ მიზნით ისინი თავიანთი სუვერენული უფლებების ერთ ნაწილს ცალსახად უთმობენ უმაღლეს ორგანოს.

 ფედერალიზმი, რომელსაც ერთ ფორმულაში ჩამოსხმული სახით მოიხსენიებენ, როგორც „ერთიანობას მრავალფეროვნებაში“, ან „ თავისუფლებას წესრიგში“, გულისხმობს გარკვეული წონასწორობის დამყარებას ასოცირების კანონებსა და ფედერაციის წევრების უფლებებს შორის. მასში ასოცირებული სახელმწიფოების ავტონომიის პატივისცემა ისეთივე პრიორიტეტულია, როგორც თავად ასოცირების მნიშვნელობის პატივისცემა. ფედერაცია ჰარმონიულად ათანხმებს ერთმანეთთან სახელმწიფოთა და კერძო ინტერესებს.

 ფედერალიზმი ნამდვილი დემოკრატიის დამყარებასაც ითხოვს, მაშასადამე, ის მოქალაქეთა რეალურ მონაწილეობას ეფუძნება საზოგადო საქმეების მართვაში. პოლიტიკური ფედერაცია ორმაგ მიმართებას ამყარებს, ერთის მხრივ, სახელმწიფოსა და მათში მცხოვრებ მოქალაქეთა შორის, და მეორეს მხრივს, ასოცირების ფაქტსა და ფედერაციის ხალხებს შორის. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, ფედერაციის ყოველმა წარმომადგენელმა ორმაგი ბმა უნდა აღიაროს: საკუთარი ბმა საერთო სახელმწიფოებრივ ასოციაციასთან და მისივე ბმა მოსახლეობის უფრო ვიწრო ჯგუფთან, რომლის უშუალო წარმომადგენლადაც მოიაზრებს თავს.

 ფედერაცია, ამასთანავე, კანონის უზენაესობასაც გულისხმობს, ამიტომ ის იმ ორგანოებსაც საჭიროებს, რომლებიც ამ უზენაესობას გაახმოვანებენ და განახორციელებენ. სუბსიდირების პრინციპით უფლებამოსილებების გადანაწილება და დელიკატური წონასწორობა ფედერაციასა და მის შემადგენელ სახელმწიფოთა შორის გარკვეულ წნეხს წარმოქმნის, რომელიც, თავის მხრივ, შესაძლოა კონფლიქტების წყარო გახდეს. ასეთი კონფლიქტებისთვის მშვიდობიანი გადაწყვეტილება უნდა მოიძებნოს, თუმცა, წნეხიც უნდა შენარჩუნდეს, როგორც სიცოცხლისა და განვითარების წყარო. კანონი ერთადერთი იარაღია, რომელიც ამ დაძაბულობებს გადაჭრის, თუმცა ვერ გააუქმებს, მხოლოდ ფედერალურ სახელმწიფოს შესწევს უნარი იმისა, რომ კანონს ასეთი სასარგებლო როლის შესრულების შესაძლებლობა მისცეს.

ფედერალური სახელმწიფო ავტონომიის პრინციპის გამოცხადებით იწყება: ადამიანთა ყველა დაჯგუფება, პოლიტიკური ხასიათის იქნება ის, ეკონომიკურის, სოციალურის თუ კულტურულის, სარგებლობს ავტონომიურობის სტატუსით. ეთნოსები, მუნიციპალიტეტები და რეგიონები, სამრეწველო და სოფლის სამეურნეო საწარმოები, პროფკავშირული და პროფესიული გაერთიანებები, უნივერსიტეტები და სკოლები, კულტურული და საქველმოქმედო ასოციაციები და სხვანი, წარმოადგენენ იურიდიულ პირებს, რომლებსაც ფედერალური კონსტიტუცია ანიჭებს ყველა იმ უფლებას, რაც მათი მიზნების განხორციელებას ესაჭიროება. ძირითადი დაჯგუფებები თავისუფალი წესით ქმნიან და მოიხმარენ საკუთარ სტატუსს. მათი სრული უფლებაა, ჰქონდეთ იურიდიული ძალაუფლება. ფედერალური კანონმდებლობის ფარგლებში არ არსებობს არც ერთი პირობა, რომელიც მათ ხელს შეუშლიდა თავიანთი ფუნდამენტური უფლებების მოხმარებაში. ამრიგად, ფედერალური მოწყობის წესი ადამიანს საშუალებას აძლევს თვითონ მართოს საკუთარი ინტერესები.

 თუმცა, ავტონომია არ ნიშნავს დამოუკიდებლობას. ყველა ავტონომიური დაჯგუფება ფედერალუზმის პრინციპების საფუძველზე უკავშირდება უფრო ფართო ფორმირებებს საერთო ფედერალური საზოგადოების ჩათვლით. ამ კავშირს მონაწილეობის პრინციპი მართავს: საბაზისო დაჯგუფებები მათზე მაღლა მდგომი ორგანოების მოღვაწეობაში მონაწილეობენ და მათ შემადგენლობაში შედიან. ასე ყალიბდება მრავალრიცხოვანი და კომპლექსური ფედერალური კავშირები, რომელთა მოქმედების შედეგებიც ყველა დონეზე ვლინდება, როგორც ვერტიკალურ, ასევე ჰორიზონტალურ ჭრილში.

იმისათვის, რომ ასეთი კომპლექსური სტრუქტურის მქონე საზოგადოება იმართებოდეს ისე, რომ მისი შემადგენელი ნაწილები ავტონომიურ ცხოვრებას ეწეოდნენ და, ამავე დროს, ერთმანეთის ძალისხმევასაც იზიარებდნენ და საერთო კეთილდღეობისთვის თანამშრომლობდნენ, უნდა შემუშავდეს ამ სტრუქტურის მმართველი პრინციპი. ფედერალური დემოკრატია კანონის უზენაესობას ეფუძნება და მისი ბუნებრივი გარანტის - მოსამართლის ავტორიტეტს აღიარებს.

ამრიგად, ფედერალიზმი მოქნილი დიალექტიკის მატარებელი ძლიერი ფილოსოფიაა. მას საკუთარი ინსტიტუტციონალური ხერხემალი და განხორციელების ორიგინალური მექანიზმები აქვს დანერგილი. ამით ის მომავლის დიდ იმედს გვისახავს. მისი წყალობით ევროპა ადამიანთა მიწა გახდება, დასავლური ცივილიზაცია კი - ახალი ჰუმანიზმის კერა.

ფუნდამენტალური თეზისი, რომელსაც მიშელ მუსხელი ავითარებს ამ გვერდებზე არის ევროპის ფედერაციის აქტუალობა, რომელიც ვანტოტენის მანიფესტის მიერ 1941 წელს გაჭრილ კვალში თავსდება. პირველი ესსე, რომელსაც აქ ვაქვეყნებთ და რომელიც დაწერილია მიშელ მუსხელისა და გასტონ სტეფანის მიერ, 1949 წლით თარიღდება, იგივე თარიღით, რომლითაც ევროსაბჭოს დაბადება, ესე იგი ევროპული თანამეგობრობის ჩამოყალიბებამდე. იგი უჩვენებს, რომ ავტორები უკვე მთლიანად აცნობიერებენ, რომ ეროვნული სახელმწიფოების ეპოქა წასულია. ამავდროულად, ეს ესსეები წარმოადგენს აქტიური ნააზრევის ცოცხალ დოკუმენტებს, რომელიც მოწმობს იმის გაცნობიერებას, რომ ეროვნული სახელმწიფოები უმთავრესი დაბრკოლებაა ევროპის ფედერაციის გზაზე და რომ ეროვნული სუვერენიტეტების დაძლევა მოითხოვს ენერგიულ და ხანგრძლივ ქმედებას. ამ მიზეზების გამო მუსხელი მიხვდა, რომ საკმარისი არ იყო ევროპული საზოგადოების ევოლუციაზე დაკვირვებით შემოფარგვლა, არამედ საჭირო იყო ევროპის ფედერაციისათვის ბრძოლაში აქტიური ჩართვა. ეს ესსეები წარმოადგენს მაღალი დონის დოკუმენტაციას მებრძოლი ფედერალიზმის მიერ მიღწეული შედეგებისა.

მუსხელი ორ ფუნდამენტურ თეორიულ პრობლემას შეეხება ევროპის ფედერაციის მიზნის გასაგრძელებლად: ფედერალიზმის ცნების განმარტება და ევროპის კონსტიტუციის პროექტის შემუშავება.

 რაც შეეხება ფედერალიზმის ცნებას, იგი ამტკიცებს, რომ მისი სურვილი არ არის ფედერალიზმის დოქტრინული ასპექტის განსაზღვრა, არამედ უფრო ტექნიკური ასპექტით, ანუ ფედერალური ინსტიტუტების ორგანიზაციული ფორმით შემოიფარგლება. ფედერალისტი ავტორები, რომლებსაც იგი ასახელებს - განსაკუთრებით პრუდონი და დე რუჟმონი - ახმოვანებს, რომ დოქტრინა, რომელსაც იგი ემხრობა არის სრული ფედერალიზი და რომ ფედერალიზმის განმარტება, რომელსაც იგი ღებულობს, შეიძლება grosso modo მოქცეული იყოს ფორმულაში „ერთობა მრავალფეროვნებაში“, რომელიც შეიძლება გამოვყოთ მეორე ესსედან, „ ევროპული კონფედერაცია თუ ფედერაცია?“, რომელიც ხელმეორედ არის აქ გამოქვეყნებული.

საუბარია ისტორიულად განუსაზღვრელ ვერსიაზე, რომელიც ვარგისია ნებისმიერ დროს და ნებისმიერ ადგილას. ეს წარსული მიდგომაა, რომელიც ძველი კულტურული ტრადიციის ჩარჩოში ჯდება - მმართველობის საუკეთესო ფორმის ძიება - რომელიც წინ უსწრებს ისტორიზმის დასაწყისს. ისტორიზმის მიდგომის მიხედვით, ნებისმიერი პოლიტიკური პროექტი, ნებისმიერი იდეოლოგია, წარმოადგენს გარკვეული ეპოქის ისტორიულად განსაზღვრულ პრობლემებზე პასუხს.

მარიო ალბერტინიმ შეიტანა უმნიშვნელოვანესი წვლილი ამ სფეროში. მან გამოიყენა ისტორიული მატერიალიზმის თეორიული ობიექტივი, რომელმაც ურთიერთობა დაამყარა წარმოების ფორმებსა და პოლიტიკურ ინსტიტუციებს შორის. ამ თეორიის საფუძველზე, მან დაადასტურა, რომ სამრეწველო რევოლუციასა და საფრანგეთის რევოლუციას შორის ურთიერთობა არსებობს, რომელმაც განამტკიცა ერი-სახელმწიფოს მოდელი. იმ ისტორიული ფაზის განმავლობაში, რომელიც იწყება საფრანგეთის რევოლუციით და მთავრდება პირველი მსოფლიო ომით, ეროვნული სახელმწიფოს პოლიტიკურ ფორმულას ალტერნატივა არ ჰქონდა ევროპაში. ამ პერიოდში მხოლოდ ოთხმა სახელმწიფომ - შეერთებულმა შტატებმა, შვეიცარიამ, კანადამ და ავსტრალიამ - შეძლეს ფედერალური ინსტრუმენტების მიღება მათი ისტორიული და გეოგრაფიული მარგინალობის წყალობით. უფრო ზუსტად, ისტორიული ფაქტორები, რომლებიც ხსნის ამ სახელმწიფოებში ფედერალური ინსტიტუტების ფეხის მოკიდებას, ალბერტინის აზრით, არის ცენტრალიზებელი ბიძგის სისუსტე, რომელიც განსაზღვრულია კლასებს შორის ბრძოლითა და დიდ ძლაუფლებებს შორის პოლიტიკური და სამხედრო შოკით.

ეს არის სამრეწველო წარმოების მეორე ფაზა, რომელიც სამონტაჟო ჯაჭვით და სერიული წარმოებით, ავიაციითა და რადიოთი ასაზრდოებს ინტეგრაციის პროცესებსა და მაკრორეგიონალური დონის ბაზრებს დ ამგვარად კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს ეროვნული სახელმწიფოების დამოუკიდებლობას. ფედერალიზმი, გაგებული, როგორც მსოფლიოს დიდი რეგიონების სივრცეებზე სახელმწიფოს ორგანიზებისთვის ადაპტირებული პოლიტიკური ფორმულა, ამ პერიოდში იწყებს ფეხის მოკიდებას. სწორედ ამ საჭიროებამ აიყვანა მსოფლიო ძალაუფლების იერარქიის მწვერვალზე შეერთებული შტატები და საბჭოთა კავშირი და განაპირობა ევროპელი ერების დაცემა, რომლებიც იძულებული იყვნენ ფედერაციით ეცადათ მშვიდობის, ეკონომიკური განვითარებისა და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მიღწევა.

მე-20 საუკუნის ბოლოსკენ წარმოების ფორმის ევოლუციაში ახალმა შემობრუნებამ  - სამეცნიერო და ტექნოლოგიურმა რევოლუციამ - რომელმაც დასაბამი ჩაუყარა გლობალიზაციას, მაკრო-რეგიონალური დონის სახელმწიფოები კრიზისში ჩააგდო და ისტორიის დღის წესრიგში ჩაწერა მსოფლიო მმართველობის პრობლემა, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, გაერთიანებული ერების გაძლიერებისა და დემოკრატიზაციის პრობლემა.

მიშელ მუსხელის გვერდები წარმოადგენს შესანიშნავ და ჯერ კიდევ აქტუალურ წარმოდგენას ევროპის ფედერაციის მშენებლობასთან დაკავშირებული იურიდიული და პოლიტიკური საკითხებისა. ამ მიდგომის გამო ავტორი სიტყვებს ფედერალიზმი და ფედერაცია იყენებს ისე, თითქოს ისინი სინონიმები იყოს. საუბარია რედუქციულ მიდგომაზე, რადგან ფედერაცია, ან სხვა სიტყვებით, ფედერალური სტრუქტურები წარმოადგენს ფედერალიზმის ინსტიტუციონალურ ასპექტს.

 ჯერ კიდევ დღეს ეს არის ფედერალიზმის ყველაზე შესწავლილი ასპექტი. მაგრამ როგორც ალბერტინიმ აღნიშნა, ფედერალიზმი არის პოლიტიკური ფორმულა, რომელიც ვარგისია ისტორიის განსაზღვრულ ფაზაში: ფედერალიზმი მსოფლიოს დიდი რეგიონების ფარგლებში სამრეწველო რევოლუციის მეორე ფაზის ეპოქაში და მსოფლიო ფედერალიზმი სამეცნიერო და ტექნიკური რევოლუციის დროს. ასე, რომ შეიძლება მოხდეს ფედერალიზმის ისტორიულ-სოციალური ასპექტის იდენტიფიცირება, რომელიც შეიძლება განიმარტოს, როგორც სიტუაცია, რომელშიც კლასებსა და ერებს შორის დაყოფის დაძლევა შესაძლებელი გახდა.

მეორეს მხრივ, იმ ურთიერთობის გათვალისწინებით, რომელიც არსებობს პოლიტიკურ ინსტიტუტებსა და ღირებულებებს შორის, შეიძლება მოხდეს კონკრეტული ურთიერთობის იდენტიფიცირება ძალაუფლების ორგანიზების სხვადასხვა ფორმებსა და იმ პოლიტიკურ მიზნებს შორის, რომელსაც გვინდა მივაღწიოთ. მაგალითად, თუ თავისუფლების მიზანს ავირჩევთ, საჭირო იქნება სახელმწიფოს ორგანიზება სხვადასხვა კონსტიტუციურ ორგანოებს (საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო და ცენტრალურ მთავრობასა და ადგილობრივ მთავრობას შორის) შორის ძალაუფლებების განაწილების პრინციპზე იმგვარად, რომ ძალაუფლებამ შეზღუდოს ძალაუფლება. თუ, მეორეს მხრივ, მშვიდობის მიზანს ავირჩევთ, სახელმწიფო ორგანიზებული უნდა იყოს ფედერალური პრინციპის ბაზაზე, რომელიც იძლევა საშუალებას სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობებიდან გამოიდევნოს ძალადობა და ამ ურთიერთობების მართვა მოხდეს სამართლით და დემოკრატიურლი პროცედურების ბაზაზე. ასე, რომ ფედერალიზმის ინსტიტუციონალური ასპექტის გვერდით, შეგვიძლია განვასხვავოთ ისტორიულ-სოციალური ასპექტი (კლასებსა და ერებს შორის დაყოფის დაძლევა) და ღირებულების ასპექტი (მშვიდობა).

*

რაც შეეხება ევროპის კონსტიტუციის პროექტს, რომელიც ჩნდება აქ გამოქვეყნებული სამი ესედან პირველის დანართში, მუსხელი და სტეფანი იძლევიან მითითებებსა და მოსაზრებებს, რომელთა უმრავლესობაც ჯერ კიდევ აქტუალურია, რადგანაც ევროპის ფედერაცია კვლავ დაუსრულებელია. მუსხელის მსჯელობები ევროპული თანამეგობრობის კონფედერალურ ბუნებაზე სწორია იმ ეპოქის გათვალისწინებით, რომელშიც ისინი დაიწერა. მაგრამ ევროკავშირის უფრო ახალი ინსტიტუციონალური განვითარების ბაზაზე, ევროპის თანამეგობრობა და ევროკავშირი შეიძლებოდა განგვემარტა, როგორც საერთაშორისო ორგანიზაციის შუალედური ტიპი ფედერაციასა და კონფედერაციას შორის, რაც ამ ინსტიტუტების კონდედერალური მოდელიდან ფედერალურ მოდელზე გარდაქმნის გამოხატულებაა.

პირველ რიგში, უნდა დავაფასოთ ის თუ როგორ ნათლად აკეთებს განსხვავებას კონფედერაციასა და ფედერაციას შორის და ფედერაციაში იდენტიფიცირებას უკეთებს ინსტიტუციონალურ სტრუქტურას, რომელიც პოლიტიკური ერთობის გარანტიას იძლევა წევრი სახელმწიოების დამოუკიდებლობის შენარჩუნებასთან ერთად. ერთობის ფაქტორი მდგომარეობს წევრი სახელმწიფოების კომპეტენციების ფედერალურ დონეზე გადაცემაში სამხედრო და ეკონომიკურ სფეროებში, უფრო ზუსტად კი საბაჟოების, ფულისა და საგადასახადო სფეროში. ძალაუფლების ამ გადაცემის გარეშე, ევროპული ინსტიტუტები დარჩებოდა წევრ სახელმწიფოებზე დაქვემდებარებული და დაყოფის ფაქტორი გარდაუვალად გაიმარჯვებდა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეს განსხვავება პოლიტიკური პროპაგანდის 85 სტატიის კრებულთან მიდის, რომელიც ალექსანდრე ჰამილტონის, ჯონ ჯეის და ჯეიმს მედისონის დაწერილია და გამოქვეყნებულია 1787-88 წლებში ნიუ იორკის გაზეთებში, ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მხარდასაჭერად. ამ ნაშრომის სათაურია The Federalist, რომელიც პოლიტიკური აზროვნების კლასიკად იქცა. იგი შეიცავს საერთაშორისო ორგანიზაციების ანალიზს, რომელიც დაფუძნებულია კონდეფერაციასა და ფედერაციას შორის სხვაობაზე. გასაკვირია, რომ ეს წიგნი არ არის ნახსენები მუსხელისა და სტეფანის მიერ.

ამავე დროს უნდა აღინიშნოს, რომ ავტორები უპირატესობას ანიჭებენ კომპეტენციების განაწილების პრინციპზე დაფუძნებულ ფედერაციის მოდელს, რომელიც მკაფიოდ განსხვავდება შეერთებული შტატების ფედერალური მოდელისგან, რომელიც უფრო ორიენტირებულია ექსკლუზიური კომპეტენციების პრინციპზე. განაწილებული კომპეტენციების მოდელი უფრო ჰარმონიულად ერგება ერი-სახელმწიფოებით შემდგარი ფედერაციის მოთხოვნებს, როგორიც იქნება ევროპის ფედერაცია, რომელიც წევრი სახელმწიფოების პოლიტიკური დამოუკიდებლობის საჭიროებით იქნება ძლიერ დომინირებული.

ავტორები ამ მოდელს სამხედრო კომპეტენციასაც არგებენ. განსაკუთრებით, გვირჩევენ ავიაცია მოვაქციოთ ფედერალური მთავრობის კონტროლის ქვეშ და წევრი სახელმწიფოების პასუხისმგებლობის ქვეშ დარჩეს სახმელეთო ჯარი (როგორც შვეიცარიაში) და სამხედრო საზღვაო ძალები. საგარეო პოლიტიკაც ასევე მიჩნეულია, როგორც განაწილებული კომპეტენცია, ისე, რომ წევრ სახელმწიფოებს ჰქონდეთ უფლებამოსილება სხვა სახელმწიფოებთან ჰქონდეთ გამორჩეული დიპლომატიური ურთიერთობები, ხელშეკრულებები და ასევე ინდივიდუალურად მიიღონ მონაწილეობა საერთაშორისო ორგანიზაციებში.

 გარდა ამისა, ფედერალური სახელმწიფოები შეძლებდნენ დათანხმებოდნენ თავიანთი სუვერენიტეტის შეზღუდვებს საერთაშორისო ორგანიზაციების სასარგებლოდ, ურთიერთმიმართების პირობით, გაეროს ფედერალური მიმართულებით განვითარების პერსპექტივაში, რომელიც აჟამად კონფედერაციას წარმოადგენს. ბოლოს, უნდა აღინიშნოს, რომ ფედერალურ კომპეტენციებს შორის, ავტორები ენერგეტიკულ პოლიტიკას აერთიანებენ, რომელიც ევროკავშირის კომპეტენცია გახდა მხოლოდ ლისაბონის ხელშეკრულებით.

 რაც შეეხება ფედერაციის იურიდიულ ბუნებას, ავტორები მას განმარტავენ როგორც „ერთდროულად სახელმწიფოებისა და ინდივიდების კავშირს“. ფედერალური ინსტიტუტების სირთულე გამოიხატება ორ პალატიან საკანონმდებლო სისტემით, რომელიც შედგება წარმომადგენელთა პალატისგან, რომელიც პირდაპირ მოქალაქეების მიერ არის არჩეული და სახელმწიფოთა პალატისგან, რომელშიც შედიან წევრი სახელმწიფოების მიერ დანიშნული წარმომადგენლები. ორივე პალატას მინიჭებული აქვს საკანონმდებლო ძალაუფლება. კანონებს კენჭი ეყრება ხმათა უმრავლესობით ორივე პალატის მიერ. ეს არის მიზანი, რომელიც ევროკავშირს ჯერ სრულად არ შეუძენია, გამომდინარე იქიდან, რომ ევროპის პარლამენტსა და საბჭოს შორის საკანონმდებლო თანაგადაწყვეტილება ეფუძნება კვალიფიციურ უმრავლესობას და არა „დამსწრე წევრთა აბსოლუტურ უმრავლესობას“, როგორც ამას გულისხმობს ევროპის კონსტიტუციის მათი პროექტი.

აღმასრულებელი ხელისუფლების ღერძი არის ფედერაციის პრეზიდენტი. უნდა აღინიშნოს, რომ ავტორები გადაწყვეტილ არჩევანს არ აკეთებენ საპარლამენტო რეჟიმსა და საპრეზიდენტო რეჟიმს შორის. სისტემა, რომელიც მკვიდრდება ევროკავშირის წიაღში ახლოსაა საპარლამენტო რეჟიმთან, მიუხედავად იმისა, რომ ინოვაციები გარდაუვალია. მართლაც, ევროპის პარლამენტს აქვს უფლებამოსილება ნდობა გამოუცხადოს ევროპის აღმასრულებელ ორგანოს (კომისია) და პირიქით, ნდობა არ გამოუცხადოს მას და ჩააგდოს კომისია. ევროკავშირის თავმჯდომარის როლი, რომელიც ნიშნავს კომისიის თავმჯდომარეს, მინიჭებული აქვს კოლეგიალურ ორგანოს, სახელმწიფო და მთავრობათა მეთაურთა ევროპულ საბჭოს, რომელსაც, ლისაბონის ხელშეკრულებით, ჰყავს თავმჯდომარე ორ ნახევარი წლით და ეს ვადა შეიძლება განახლდეს საბჭოს მანდატის ამოწურვამდე. ევროპული საბჭოსთვის მინიჭებული ძალაუფლების გათვალისწინებით, კერძოდ საგარეო ურთიერთობების სფეროში, შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ ჰიპოთეზა, რომ ევროკავშირის მთავრობა განვითარდება ისეთი ბიცეფალური აღმასრულებელი ფორმისკენ, რომელიც გარკვეულ ასპექტებში, ფრანგულ და რუსულ სისტემებს ჰგავს, სადაც აღმასრულებელი უფლებამოსილებები განაწილებულია.

ფედერაციის უფლებამოსილებათა არტიკულაცია შექმნილია ამერიკული ორ დონიანი მთავრობის მოდელის საფუძველზე, მაშინ როცა ევროკავშირი ცდილობს თავის უფლებამოსილებების ორგანიზება სამ დონეზე მოახდინოს: ევროპულ, ეროვნულ და რეგიონალურ დონეებზე.

 ბოლოს, რაც შეეხება ევროპის კონსტიტუციის რატიფიცირებას, პროექტი ადგენს, რომ კონსტიტუცია შეიძლება შევიდეს ძალაში, როცა მის შემუშავებაში მონაწილე სახელმწიფოების უმრავლესობა მოახდენს მის რატიფიცირებას. საუბარია ფუნდამენტურ პრინციპზე, რომელიც ფედერალურ ინსტიტუტებს არეგულირებს, რომელიც ჯერ არ მიუღია ევროკავშირს, რომელიც ჩაფლული რჩება ერთუსოვნების პრინციპში.

*

ევროკავშირის ინსტიტუციონალური სტრუქტურის ყველა ეს მახასიათებელი, რომელთაგან გარკვეული ნაწილი მუსხელის და სტეფანის მიერ იყო იდენტიფიცირებული, აჩვენებს, რომ ეროვნულ სახელმწიფოებს შორის კავშირის შექმნის საჭიროება მოითხოვს ღრმა ინტიტუციონალურ ინოვაციებს.

 რეზიუმეს სახით წარმოგიდგენთ მათ მოკლე ჩამონათვალს:

 - საპარლამენტო რეჟიმი აადვილებს საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ორგანოების პოლიტიკურ ხაზს და გადაწყვეტილების პროცესის პარალიზების თავიდან აცილების საშუალებას იძლევა, რაც ახასეიათებს საპარლამენტო რეჟიმებს, როგორიცაა შეერთებული შტატები, სადაც პრეზიდენტი და პარლამენტი ცალ-ცალკეა არჩეული;

- ფედერაციის თავმჯდომარეობის მინიჭება კოლეგიალური ორგანოსთვის კონტინენტის ყველა ეროვნების ევროპულ დონეზე წარმოდგენილობის გარანტიას იძლევა, რაც ძალაუფლებების ცენტრალიზებას უშლის ხელს;

 - სახელმწიფოთა პალატისთვის საკანონმდებლო თანაგადაწყვეტილების (ევროპის პარლამენტთან ერთად) უფლებამოსილების მინიჭება წევრ სახელმწიფოებს საშუალებას აძლევს ფედერალური კანონმდებლობის ფორმულირებაში მიიღონ მონაწილეობა. მეტიც, სახელმწიფოების დამოუკიდებლობა უფრო ეფექტურად გამოიხატება სახელმწიფოების პარლამენტებისა და მთავრობების წარმომადგენლების მიერ, ვიდრე ხალხის რჩეულთა მიერ;

- ფედერალური საზოგადოებების წიაღში ეკონომიკური და სოციალური ურთიერთდამოკიდებულების განვითარებამ განაპირობა თანამშრომლობითი ფედერალიზმის განმტკიცება. მართლაც, ისტორიულმა გამოცდილებამ აჩვენა, რომ ერთი და იგივე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მთავრობის ორი განცალკევებული დონის თანაარსებობა შეუძლებელი აღმოჩნდა თანამშრომლობის რაიმე ფორმის გარეშე. აქედან გამომდინარე, ექსკლუზიური კომპეტენციების რეჟიმს გაუსწრო განაწილებული კომპეტენციების რეჟიმმა, თავდაცვისა და საგარეო პოლიტიკის გათვალისწინებით, რაც პრივილეგირებულ სივრცეს წარმოადგენს, სადაც სახელმწიფოების დამოუკიდებლობა გამოიხატება;

 - მთავრობის უფლებამოსილებების სამ დონეზე (ევროპული, ეროვნული და რეგიონალური) არტიკულირება წარმოადგენს ეროვნული სახელმწიფოს კრიზისის პრობლემაზე ყველაზე ეფექტურ პასუხს, რომელიც მოითხოვს უფლებამოსილების გადაცემას ევროპისა და რეგიონების და სახელმწიფოების სხვა უფრო პატარა ტერიტორიული გაერთიანებებისაკენ;

 - ევროპის ფედერაცია წარმოდგენილია, როგორც პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმა, რომელიც ისტორიის მანძილზე პირველად იძლევა საშუალებას მშვიდობიანად თანაარსებონ ისტორიულად კონსოლიდირებულმა ერებმა და გლობალიზაციის ეპოქაში, კაცობრიობის პოლიტიკურ გაერთიანებას ჩაუყაროს დასაბამი. ამ მიზნისა და გაერთიანებული ერების ფედერალური მნიშვნელობის რეფორმის ხელშეწყობისთვის, ევროპის კონსტიტუციამ უნდა დაამტკიცოს ევროპის ფედერაციის მზაობა თავის უფლებამოსილებების ნაწილზე უარი თქვას გაერთიანებული ერების სასარგებლოდ, პირველ რიგში თავისი შეიარაღებული ძალების ნაწილი მსოფლიო პოლიციის კორპუსის რიგებში ჩააყენოს;

- წევრი სახელმწიფოების უმრავლესობის მიერ კონსტიტუციის რატიფიკაცია შეესაბამება დემოკრატიისა და ფედერალიზმის პრინციპებს და იმ წინააღმდეგობების დამარცხების საშუალებას იძლევა, რომელიც ეროვნულ ვეტოს უფლებაში იმალება.

 დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს არის ძვირფასი დოკუმენტები, მათი მსჯელობის შესანიშნავი სიცხადის გამო, რომლებიც წარმოდგენილია ამ წიგნში, მათი ავტორების, უნივერსიტეტის თავდადებული პროფესორების საპატივცემულოდ, რომელთა გატაცება იყო ევროპელი ხალხისთვის ავთენტური ბრძოლა. და იმედით, რომ ისინი კვლავ შეიტანენ წვლილს ახალი თაობების მშენებლობაში.

წიგნის ელ-ვერსია:

Идея написания воспоминаний об Абхазии давно витала в моих мыслях. Ещё в начале 1994 года, когда я выбрался из «Абхазского плена», на фоне ещё свежих впечатлений, вроде бы попытался перенести на бумагу мои рассказы (в разных аудиториях) о перипетиях 100-дневного вынужденного пребывания в Изоляторе временного содержания МВД Абхазии. Однако тут я натолкнулся на одну «преграду» – невозможно было рассказать о том, что происходило вокруг меня во время нахождения в заточении изолированно от «абхазского периода» моей биографии в целом. А к написанию подобного рода «обобщающих мемуаров» я тогда явно не был готов, да и считал это преждевременным. Так шли годы и я всё откладывал написание «мемуаров» на будущее, но, совершенно внезапно для меня, подвернулся случай, который как бы вынудил меня сесть за письменный стол (правильнее за компьютер) и, наконец-то, приступить к написанию «мемуаров». Ровно год тому назад – 12 декабря 2011 г. я получил письмо через Facebook от известного сухумского журналиста Антона Кривенюка, в котором он сообщал, что готовит специальное издание, куда войдут «подробные интервью-воспоминания людей, переживших разные кавказские войны» и, в этой связи, выражал желание взять от меня «обширное интервью». Далее он уточнял «формат» интервью и писал о том, что его, прежде всего, интересует «человеческий подтекст». Апеллируя тем, что я «действительно изнутри» знал «все процессы», он просил рассказать «о разных временах через призму» моей жизни. Исходя из этого, Антон, в первую очередь, предлагал изложить «общие вехи биографии, даты, имеющие отношение» к моей «жизни и к судьбе региона в целом» и на этом фоне показать «глубокий социо-культурный пласт». Данный раздел он представлял как своего рода аналитику, «резюме прожитого этапа жизни и отношения к происходящим процессам». Поначалу я отнёсся к инициативе А. Кривенюка с определённой осторожностью и некоторым скепсисом и на это у меня были достаточно веские причины. Дело в том, что ещё весной 2011 г. он в антигрузинском издании «Georgia Times» /«Грузия сегодня»/ (25. 04.2011) опубликовал информационный материал: «Историческая армянофобия» (http://www.georgiatimes.info/analysis/55662.html), в котором дал абсолютно ложную информацию о моём пребывании в Баку и учас- 6 тии в работе совместной конференции «Кавказский дом и армяне», устроенном якобы «грузинскими и азербайджанскими учеными-националистами». Получилось так, что на этот пасквиль я отреагировал лишь спустя 3 месяца (24.07.2011), когда опубликовал ответ («Открытое письмо Антону Кривенюку. Или о какой мелочи забыл Сухумский журналист» – http://www.apsny.ge/order/1311530108.php). Тогда же состоялось наше заочное (через Facebook) знакомство. С того периода между нами сложились весьма непростые отношения. Мы часто спорили на Facebook-е по разным проблемам. Иногда он выводил меня из себя своим открытым антигрузинским настроем, хотя порой бывало, что мы приходили и к общему мнению. На этом фоне, я не очень доверял ему и сомневался в том, что он сможет дать объективную интерпретацию моему видению проблемы. Однако, после небольшого раздумья, я всё же решил принять его предложение. Антон немедля прислал мне первые вопросы, которые были сформулированы следующим образом: 1. «Вкратце основные вехи биографии с рождения до того дня, когда началась война. 2. Очень интересен предвоенный период через призму ваших личных связей, дружеских и семейных отношений. Вы работали в интернациональном коллективе. Можно ли было ощутить грядущие события в то время. Было ли, допустим, в 90- или 91-м году ощущение долговременной стабильности? Чем вы занимались в тот период …? Каковы были ваши успехи на работе, планы и т.д. Как вы себя тогда позиционировали в повседневной жизни. Насколько отражались на вашей жизни уже имевшиеся тогда противоречия? Приходилось ли сталкиваться, что называется «лбами», с оппонентами? Если да, вспомните конкретный случай. 3. Война. Вспомните, пожалуйста, её первый день. Где вы были и что делали? С какими эмоциями вы встретили события? Когда появилось ощущение, что началась именно война, а не временная заварушка. Вы были в Сухуми всю войну. Расскажите, как деградировала жизнь в городе от мирной к военной. Как начало войны отразилось на жизни именно вашей семьи. Когда и почему созрело решение ваших детей уехать из города». Сказать, что эти вопросы застали меня врасплох, значит, ничего не сказать. Ведь то, что от меня требовали, это означало ни больше, ни меньше написание своего рода «мини-воспоминаний». Я так и сказал Антону и попросил несколько дней. Однако не тут-то было. 7 Меня «занесло», я «утонул» в воспоминаниях и, естественно, не «уложился в срок». Так шли дни, недели и лишь на исходе второго месяца, где-то в конце февраля 2012 года, я наконец-то завершил мою «исповедь». Следуя предложенному Антоном принципу – в эти «Воспоминания» включить своего рода аналитику, «резюме прожитого этапа жизни и отношения к происходящим процессам», я решил вести повествование именно на фоне анализа тех событий, свидетелем и участником которых я и был. Это для меня не представляло большую сложность, так как подобный анализ мной был уже проделан в книге: «Абхазия. История без фальсификации (Издание второе, исправленное и дополненное. Тб., 2010). Я не стал ничего выдумывать заново и как бы «не мудрствуя лукаво» включил необходимые для раскрытия моей основной темы пассажи из вышеназванной книги. Это придало моим «мемуарам» некоторую научную нагрузку, что и толкнуло меня назвать эти «мемуары» так: «Моя Абхазия. Воспоминания и размышления». 1976-1993. Однако, завершив работу над первоначальным вариантом «Воспоминаний», я не сразу отправил его моему «заказчику». Дело в том, что к тому времени, я всё больше начинал разочаровываться в Антоне – он на своей «стенке» Facebook-а стал выставлять весьма недружелюбные (даже циничные) по отношению к Грузии комментарии, за что, кстати, от меня получал достойный отпор. Постепенно наша полемика на Facebook-е становилась невыносимой для моего оппонента. Однажды он прямо обвинил меня в прогрузинской пропаганде и демонстративно удалил мои комментарии со своей «стенки», после чего я окончательно решил не посылать ему своё «произведение». Такова предыстория создания данной книги и, несмотря на мои с Антоном Кривенюком «раскол», я благодарен ему за его инициативу. Если бы не эта его затея, Бог весть, когда ещё я решился на написание своих «мемуаров». Я благодарен Антону ещё и за то, что он – чего греха таить, на самом деле, безусловно, весьма талантливый и смышленый молодой человек – своими вопросами дал верное направление моему повествованию. Конечно же, рассказанное мною в этой книге отнюдь не полная картина моей «абхазской биографии» – в ней даны лишь её отдельные эпизоды, то, что я вспомнил, как говорится на скорую руку, своего рода – «экспромт». Со временем, я думаю, не раз придётся вернуться к «заданной теме» и постоянно дополнять её. И ещё: я, как мог, старался акцентировать внимание именно на «человеческий подтекст» (и здесь совет Антона Кривенюка был совершенно излишним – я всегда жил этим «подтекстом»), чтобы мои 8 абхазские братья поняли, что не всё потеряно, что у наших народов есть немалый ресурс для достойного выхода из этой кризисной ситуации и восстановления всего того позитивного, что объединяло наши народы в прошлом. Теперь непосредственно о содержании предлагаемой книги. В начале я думал опубликовать одни лишь «мемуары». Однако затем у меня возникла идея подготовки более обстоятельного издания, куда, помимо собственно «Воспоминаний и Размышлений», вошли бы и отдельные мои научные и научно-популярные статьи (а также интервью) разных лет по актуальным проблемам истории и современной ситуации Грузии-Абхазии. Эти материалы представляют собой своего рода дополнения и разъяснения тех мыслей вокруг абхазской проблемы, которые изложены в основной части – т.е. в Воспоминаниях и размышлениях» и за пропаганду которых я не раз подвергался преследованию со стороны сепаратистских сил в Абхазии. В этом плане не меньший интерес представляют и отдельные мои официальные (данные разным информационным агентствам) и неофициальные (на Facebook-е) комментарии по различным вопросам, касающихся конфликтов в Грузии, русско-грузинских отношений, общекавказской проблематики и т.д., непосредственно имеющихся отношение к Абхазии. Итак, всё что изложено в этой книге прямо и косвенно касается Абхазии. Это моё видение тех проблем, которые привели к трагедии 90-х годов и которые по сей день является главной болью грузинского и абхазского обществ. Это – Моя Абхазия, которая все эти годы никогда не покидала меня. Она постоянно со мной. Я живу этим, это главное направление всей моей научно-педагогической и общественной деятельности, которая целиком и полностью направлена на снятие напряжённости и примирение (но, естественно, не за счёт капитулянтских уступок и предания национальных интересов грузинского государства). Я буду счастлив, если эти мои искренние помысли будут поняты (хотя бы отчасти) моими абхазскими братьями.

წიგნის ელ-ვერსია:

მას შემდეგ, რაც ის ოდიშის მთავრებს წაართვეს შარვაშიძეებმა XVIIს. მიწურულს. 1805 წლის 9 ივლისს სოფ. ბანძაში ლევან V დადიანი სამეგრელოს მთავრად დამტკიცების ცერემონიალში მონაწილეობდნენ სამურზაყანოს მმართველი საგვარეულოს წარმომადგენლები ლევან და მანუჩარ შარვაშიძეებიც, რომლებმაც, ოფიციალურად დაადასტურეს რა, რომ ოდითგანვე “სამეგრელოს თვითმპყრობელის თავადის დადიანის” მორჩილები იყვნენ, ასევე დაიფიცეს რუსეთის იმპერატორის ერთგულებაზე. ეს ნიშნავდა სამურზაყანოს, როგორც სამეგრელოს ნაწილის, შესვლას რუსეთის იმპერიის ქვეშევრდომობაში.  ეროვნებით აფხაზ ისტორიკოსთა ო. ბღაჟბა და ს. ლაკობა ყოველივე ამას არაფრად აგდებენდა, ამ ფაქტის წარმოჩენას იმგვარად ცდილობენ, რომ სამურზაყანომ დამოუკიდებლად მიიღო რუსეთის “მფარველობა”, სამეგრელოს მთავარი კი მხოლოდ შუამავლის როლს ასრულებდა. აფხაზი ისტორიკოსები უბრალოდ ცრუობენ, როცა 1840წ. სამურზაყანოს რუსულ ადმინისტრაციულ ერთეულად _ საბოქაულოდ გადაქცევას ამ კუთხეზე მიხეილ შარვაშიძის უფლებების დადასტურებად აცხადებენ. ამ მტკიცებას არანაირი საფუძველი არ აქვს. რუსებმა ასეთი გადაწყვეტილება მიიღეს არა აფხაზეთის მთავრის პრეტენზიების დასაკმაყოფილებლად, არამედ საკუთარი საოკუპაციო-კოლონიური რეჟიმის პოზიციების გასამყარებლად ჩრდილო-აღმოსავლეთ შავი ზღვის სანაპიროზე, რომელიც პერსპექტივაში ითვალისწინებდა აფხაზეთისა და სამეგრელოს სამთავროების ავტონომიური არსებობის მოსპობას. ეს რომ ასეა, დასტურდება იმითაც, რომ 1840 წლამდე რუსეთის ადგილობრივი ხელისუფლება სამურზაყანოს კატეგორიულად მხოლოდ სამეგრელოს კუთვნილებად განიხილავდა.

 ო. ბღაჟბასა და ს. ლაკობას “სახელმძღვანელოს” პროპაგანდისტული დანიშნულება სრულიად აშკარაა. შემთხვევითი არაა, რომ ეს წიგნი ფართოდ ვრცელდება დასავლეთელ მეცნიერებში, პოლიტოლოგებში, ჟურნალისტებში, რისი თვითმხილველი და მოწმეც ამ სტრიქონების ავტორიც იყო ამერიკისშეერთებულ შტატებში ყოფნის დროს 2007 წელს. როგორც ჩანს, ამ “შედევრის” ერთადერთი ამოცანა მხოლოდ ო. ბღაჟბასა და ს. ლაკობას “თვალებით” ლაჟვარდოვან ფერებში დანახული აფხაზეთის “ჰეროიკული” ისტორიის წარმოჩენაა. ამ მიზანს ბრმად ადევნებული ავტორები ამ გზით ისევ და ისევ საკუთარი ერის ისტორიას ამახინჯებენ და მკითხველიც შეცდომაში შეჰყავთ. მათი “ნაშრომი” არც აფხაზებში იწვევს ერთსულოვან მხარდაჭერას, რისი დასტურიცაა ისტორიკოს ალექსი პაპასკირის წერილი.

 ამრიგად, როგორც ამ მოკლე ისტორიოგრაფიული მიმოხილვიდან ჩანს, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ ისტორიული სამურზაყანოს წარსული, მთლიანობაში, ნამდვილად არარის ჯეროვნად შესწავლილი. და ეს იმ ფონზე, როდესაც სეპარატისტები ძალ-ღონეს არ იშურებენ ამ ძირძველი ქართული კუთხის ეთნო-კულტურული და პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი ისტორიის მრუდე სარკეში წარმოსაჩენად, და მისი, ისევე როგორც მთელი ამჟამინდელი აფხაზეთის, საერთო ქართული ისტორიული პროცესიდან მოსაწყვეტად. სწორედ ამიტომაა საშური სამურზაყანოს ისტორიის მონოგრაფიული დამუშავება, რომლის პირველ ცდასაც წარმოადგენს ქვემოთ დატანილი ნაშრომი. გარდა საკუთრივ მონოგრაფიული შესწავლისა, ამ წიგნში დაზუსტებულია საკვლევ პრობლემასთან დაკავშირებული ცალკეული საკითხები, კერძოდ:

•    სამურზაყანოს სტატუსთან დაკავშირებით, ნაშრომში პირველადაა გამოყენებული “კონდომინიუმის” ფორმულა; 

•    უარყოფილია ამ ბოლო დროს ისტორიოგრაფიაში გამოთქმული მოსაზრება ყვაპუ შარვაშიძის მოღვაწეობის სეპარატიზმად შეფასების თაობაზე;

•    პირველადაა მეტ-ნაკლები სისრულით გაშუქებული სამურზაყანოს მფლობელების ლევან და მანუჩარ შარვაშიძეების მოღვაწეობა, დაზუსტებულია ამ ლიდერთა პოლიტიკურ მოღვაწეობასთან დაკავშირებით.

•    პირველადაა ყურადღება გამახვილებული მანუჩარ შარვაშიძის მნიშვნელოვან ინიციატივაზე გაეთავისუფლებინათ ბათუმი ოსმალთაგან XIX საუკუნის 10-იანი წლების მიწურულს და ამ საქმეში აფხაზეთის სამთავრო სახლის წევრების მონაწილეობის საკითხზე, რომელიც ისტორიოგრაფიაში აქამდე ერთგვარად მიჩუმათებული იყო;

•    კრიტიკულად გაანალიზებული და უარყოფილია მოსაზრება სამურზაყანოზე აფხაზეთის მთავრის ქელეშ ბეის სრული კონტროლის დაწესებისა და ამ კუთხის დადიანის გავლენის სფეროდან გასვლის თაობაზე;

წიგნის ელ-ვერსია:

აფხაზეთი არის ავტონომიური რესპუბლიკა საქართველოს შემადგენლობაში, მდებარეობს ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთით შავი ზღვის სანაპიროზე მდინარეებს ენგურსა და ფსოუს შორის.ფართობი შეადგენს 8.7 ათას კვ. კმ-ს, დედაქალაქი არის სოხუმი. ამაჟამად აფხაზეთი ოკუპირებულია რუსეთის ფედერაციის მიერ. ქართული სახელმწიფოებრიობა, სულ ცოტა, 35 საუკუნოვან ისტორიას ითვლის. ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანებიდან არსებული ძველი კოლხეთის სამეფო საქართველოს თანამედროვე ტერიტორიის მეტ ნაწილს მოიცავდა, მათ შორის მდ. ენგურიდან მდ. ფსოუმდე მდებარე მონაკვეთს. ეთნიკური, პოლიტიკური, კულტურული თვალსაზრისით, იგი მუდამ ქართულ სამყაროს მიეკუთვნებოდა და უძველესი დროიდან ქართველთა წინაპრებით იყო დასახლებული. აღნიშნული ტერიტორია უძველესი დროიდანვე უწყვეტად შედიოდა ერთიანი ქართული სახელმწიფოს შემადგენლობაში ან იყო სხვადასხვა ჯურის დამპყრობთა შემოსევების შედეგად დროებით დანაწევრებულ საქართველოში აღმოცენებული ცალკეული პოლიტიკური თუ ადმინისტრაციული ერთეულების_ კოლხეთის/ლაზიკის/ეგრისის, აფხაზეთის/იმერეთის სამეფოების, ოდიშის/სამეგრელოს სამთავროს, მოგვიანებით _ ქუთაისის გუბერნიის ორგანული ნაწილი. ასეთია ელემენტარული ჭეშმარიტება, რომელიც ცალსახადაა დადასტურებული ქართულ, ძველბერძნულ, რომაულ, ბიზანტიურ, აღმოსავლურ, ევროპულ, რუსულ ისტორიულ წყაროებსა და სამეცნიერო ლიტერატურაში. ჭეშმარიტების აღიარება არ სურთ მხოლოდ სეპარატისტებსა და მათ „მფარველებს“, რომლებიც XXსაუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისიდან აფხაზეთის ოკუპაციას ახდენენ. სეპარატისტული ისტორიოგრაფია ეწევა საქართველოს წარსულისა და თანამედროვეობის გაუგონარ ფალსიფიკაციას. ამ გზით ცდილობს იგი რუსული ოკუპაციისა და მისი დანაშაულებრივი შედეგების გამართლებას, „ისტორიულ დასაბუთებას“. უკანასკნელი ორი-სამი ათეული წლის მანძილზე უკუდურესად დაკნინებული აფხაზური ისტორიოგრაფიის „მიღწევები“ შეჯამებულია ო. ბღაჟბასა და ს. ლაკობას ავტორობით 2006 წელს გამოსულ აფხაზეთის ისტორიის სასკოლო სახელმძღვანელოში,აგრეთვე იმავე ავტორების მიერ 2007 წელს გამოცემულ წიგნში «История Абхазии», რომელიც ფაქტობრივად სასკოლო სახელმძღვანელოს იდენტურია, მაგრამ ფართო საზოგადოებისთვის არის განკუთვნილი. სასკოლო სახელმძღვანელოს მეორე გამოცემა 2015წელს განხორციელდა. აღნიშნული გამოცემები ერთმანეთისაგან არსებითად არ განსხვავდებიან. 2006 _ 2007 წლების გამოცემებს არაერთი კრიტიკული რეცენზია მიუძღვნა ზურაბ პაპასქირმა. ქართულ-რუსულ ენებზე დაწერილი ეს რეცენზიები 2009, 2010, 2012,2016 წლებში გამოქვეყნდა. გამოთქმული შენიშვნები მთლიანად ეხება 2015 წელს გამოცემულ სასკოლო სახელმძღვანელოსაც. ამასთანავე უნდა ითქვას, რომ ო. ბღაჟბასა და ს. ლაკობას,აგრეთვე სეპარატისტულად განწყობილ სხვა ავტორთა წიგნების სრულფასოვანი კრიტიკული ანალიზი პრაქტიკულად შეუძლებელია, რადგანაც ისინი თავიდან ბოლომდე ანტიქართულ იდეოლოგიაზე, ყოველგვარ ზღვარს გადასულ სიცრუეზე, ისტორიის ტოტალურ გაყალბებაზეა აგებული. მსგავსი „შრომების“ რეცენზირებისას მეცნიერებს მოუწევთ ყოველი აბზაცის, შესაძლოა ყოველი წინადადების განხილვა. რეცენზენტი იძულებული გახდება ამა თუ იმ წიგნის, არსებითად სიცრუის კრიტიკას მთელი ტომები მიუძღვნას. ეს კი შედეგის ანუ ისტორიის ფალსიფიკატორთა მხილების თვალსაზრისით ნაკლებად ეფექტური იქნება. შექმნილ ვითარებაში უფრო ქმედითი ზომების მიღებაა საჭირო. კერძოდ, მეცნიერული აზრისაგან, ელემენტარული ობიექტურობისაგან დაცლილ სეპარატისტულ ანტიისტორიას უნდა დაუპირისპირდეს მეცნიერული,

ყოველმხრივ დასაბუთებული, მრავალფეროვან წყაროთა მონაცემებზე დაფუძნებული ჭეშმარიტი ისტორია. საკითხისადმი ამგვარი მიდგომით, ქართულმა ისტორიოგრაფიამ სერიოზულ წარმატებას მიაღწია. აფხაზეთის მრავალსაუკუნოვანი ისტორია უძველესი დროიდან დღემდე საკმაოდ საფუძვლიანად არის შესწავლილი, ზურაბ პაპასქირი. მოცემულ ეტაპზე ობიექტურად წარმოიშვა იმის აუცილებლობა, რომ ქართული ისტორიოგრაფიის მიღწევები აფხაზეთის ისტორიის შესწავლის საქმეში ხელმისაწვდომი გახდეს ფართო მკითხველისთვის, პირველ რიგში, მოსწავლე ახალგაზრდობისთვის, პედაგოგებისთვის. ინტერესი აფხაზეთის პრობლემატიკისადმი, მოთხოვნილება შესაბამის ლიტერატურაზე დღითიდღე იზრდება;საქართველოს ისტორიის არსებული სახელმძღვანელოები კი ამ მოთხოვნას ვერ აკმაყოფილებენ. სწორედ ეს გახდა კლასგარეშე საკითხავი წიგნის „აფხაზეთის, საქართველო, ისტორიის საკითხები“ მომზადებისა და გამოცემის მიზეზი. წინამდებარე წიგნი განკუთვნილია ისტორიის მასწავლებლებისთვის, უფროსი კლასების მოსწავლეებისთვის, ასევე ფართო მკითხველი საზოგადოებისთვის. მისი მიზანია საქართველოს ოკუპირებული რეგიონის _ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ისტორიით დაინტერესებული მოსწავლეების ხელშეწყობა სკოლაში მიღებული ცოდნის გაღრმავებაში. ავტორები ყურადღებას ამახვილებენ ისეთ საკითხებზე და თემებზე, რომელთა ფალსიფიკაციას განსაკუთრებული მონდომებით ეწევა სეპარატისტული ისტორიოგრაფია. ეს არის პოლიტიკური, ეთნიკური და საეკლესიო საკითხები უძველესი დროიდან დღემდე. სწორედ ამ საკითხების გარშემო საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში მიმდინარეობდა და დღესაც მიმდინარეობს დისკუსია ქართველ მეცნიერებსა და ისტორიის გამყალბებლებს შორის.

წიგნის ელ-ვერსია: 

წიგნის ელ-ვერსია: 

საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, შავი ზღვის სანაპიროზე, მდინარეებს _ ენგურსა და ფსოუს შორის მდებარეობს ქვეყნის
ერთ-ერთი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე _ აფხაზეთი. აფხაზეთი ავტონომიური რესპუბლიკაა საქართველოს შემადგენლობაში.
აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკას მდ. ფსოუ და კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედი რუსეთის ფედერაციიდან გამოყოფს, ხოლო მდ. ენგური და კავკასიონის გვერდითი, კოდორისა და აფხაზეთ-სვანეთის ქედები _ მეზობელი სვანეთისა და სამეგრელოს მხარეებიდან. აფხაზეთის ა/რ ფართობია 8700 კმ2, რაც საქართველოს ფართობის 12,3% შეადგენს, დედაქალაქია სოხუმი,
საქართველოს ერთ-ერთი უძველესი ქალაქი.
აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ძირითად მოსახლეობას ქართველებთან ერთად აფხაზები შეადგენენ. ეთნიკურად
აფხაზები აფხაზურ-ადიღური მოდგმის ხალხია. მათი ენა _ აფხაზური, იბერიულ-კავკასიური ენათა ოჯახის ჩრდილო-დასავლურ,
აფხაზურ-ადიღურ ენათა ჯგუფში შედის. 

წიგნის ელ-ვერსია: 

წმინდა აღმსარებელი ამბროსი, ერისკაცობაში ბესარიონ ზოსიმეს ძე ხელაია  (1861-1927წწ.), ყველა დროის გამოჩენილ ქართველ სასულიერო და საზოგადო მოღვაწეთა თანავარსკვლავედს მიეკუთვნება. XX საუკუნის 20-იანი წლების შუახანებიდან 80-იანი წლების შუახანებამდე მისი სახელი მხოლოდ საბჭოთა ხელისუფლების მტერთა, “ანაფორიან კონტრრევოლუციონერთა” შორის მოიხსენიებოდა, ამიტომ ამ დიდი მამულიშვილისადმი მიძღვნილი სპეციალური ნაშრომების შექმნა იმხანად კატეგორიულად იკრძალებოდა. მიუხედავად ამისა, იყო იშვიათი შემთხვევები, როდესაც ცალკეულმა ავტორებმა (ბ.ლომინაძე, რ.მეტრეველი) მოკლედ, მაგრამ მაინც მოახერხეს აღენიშნათ ამბროსი ხელაიას დამსახურებები ცარიზმის შოვინისტური პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლაში. სათანადო პატივს მიაგებდა მას ბოლშევიკური ოკუპაციის შედეგად ემიგრაციაში აღმოჩენილი ქართველობა, მაგრამ შესაბამისი მასალების უქონლობის გამო ამბროსი ხელაიას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ამსახველი სოლიდური ნაშრომი საზღვარგარეთაც არ შექმნილა.

80-იანი წლების მეორე ნახევარში _ ე.წ. საჯაროობის პერიოდში _ გამოჩნდა ამბროსი ხელაიასადმი მიძღვნილი პირველი დოკუმენტური პუბლიკაციები, რომელთა ავტორები იყვნენ გ.ბუღაძე, ა.მინდიაშვილი, მ.ხუციშვილი, ს.ლეკიშვილი, კ.ტოტოჩავა და სხვები.

1994 წელს გამოვიდა ედიშერ გიორგაძის რედაქტორობით მომზადებული დოკუმენტების კრებული “კათალიკოსი ამბროსი (ხელაია)”; შემდგომ წლებში გამოქვეყნდა შ. მჭედლიძის, გ. კობახიძის, ვ. გურგენიძის, ზ. ჟვანიას და სხვათა პუბლიცისტური ხასიათის წერილები, რომლებიც ბიოგრაფიული ხასიათის მრავალ უზუსტობას შეიცავენ.

ამბროსი ხელაიას ცხოვრებასა და მოღვაწეობას ეძღვნება ს. ვარდოსანიძისა და ნ. პაპუაშვილის მონოგრაფიები, დ. დარსალიასა და გ. საითიძის მიერ შედგენილი კრებულები, ა. კლდიაშვილის (კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის შვილთაშვილი), ე.ბუბულაშვილის, ვ.კიკნაძის, ო.ჯიქურის, დ.ბრაგვაძის და სხვათა წერილები.

ამბროსი ხელაიას არასწორად მიეწერება არქიმანდრიტ ამბროსი კავკასიძის 1890 წლის მისიონერული მოგზაურობა აფხა ზეთში. ამასთანავე არც ის ფაქტია გათვალისწინებული, რომ ამბროსი კავკასიძის გუდაუთაში სტუმრობის შესახებ გაზეთ ივერიაში 1890 წლის 30 აპრილს გამოქვეყნებული წერილის ავტორი ბ.ხ. არის იმჟამად სოჭის მიქაელ მთავარანგელოზის ეკლესიის მღვდელი ბესარიონ ხელაია.

 1890 წელს გარდაცვლილ მღვდელ იოანე ხელაძეს პატივი მიაგო ასევე არქიმანდრიტმა ამბროსი კავკასიძემ და არა ამბროსი ხელაიამ. 1894 წ. 25 იანვარს გაზეთ “ივერიაში” გამოქვეყნებულ კიევის ქართველი სტუდენტების წერილშიც არქ. ამბროსი კავკასიძეა მოხსენიებული; იგივე ითქმის იმავე წლის 29 დეკემბერს “ივერიაში” მოთავსებულ“წერილზე რედაქციის მიმართ”, რომელთანაც ამბროსი ხელაიას არავითარი კავშირი არა აქვს, ისევე როგორც მარტვილის მონასტერში გარკვეული სამშენებლო სამუშაოების შესრულებაში ხელშეწყობასთან. ამ შემთხვევაშიც გაზეთი “ივერია” არქიმანდრიტ ამბროსი კავკასიძეს გულისხმობდა.

მაღალ პროფესიულ დონეზეა შედგენილი ამბროსი ხელაიას პირადი არქივის აღწერილობა. იგი შეიცავს მოკლე ნარკვევს ამბროსი ხელაიას ცხოვრება-მოღვაწეობის შესახებ, ამ თემაზე შექმნილი ძირითადი სამეცნიერო ლიტერატურის სიას, ამბროსი ხელაიას შრომების, მიმოწერის, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, საისტორიო არქივში და ანა კლდიაშვილის პირად კოლექციაში დაცული მასალების აღწერას, საძიებლებს და ა.შ. სამწუხაროდ, “აღწერილობაშიც” რამდენიმე დასანანი უზუსტობაა გაპარული. ასე, მაგალითად, საქმე #26, რომელიც ავტორთა მიერ 1906 წლითაა დათარიღებული, არ შეიძლება იყოს და არც არის “გამოსამშვიდობებელი სიტყვა თქმული ნოვგოროდის ეპარქიის მრევლის მიმართ”. ნოვგოროდის ეპარქია, როგორც ცნობილია, წმ. ამბროსიმ 1917 წ. ზაფხულში დატოვა. საქმე #26 (ისევე როგორც ##24 და 25) _ეს არის უსტ-მედვედიცკაიას სასულიერო სასწავლებელში წარმოთქმული გამოსამშვიდობებელი სიტყვა (შდრ. საქმეები ##24 და 26). ვინაიდან საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორის წევრად ამბროსი ხელაია 1905 წლის 24 ნოემბერს დაინიშნა, გამოსამშვიდობებელი სიტყვები 1905 წ. ბოლოთი ან 1906 წ. დასაწყისით (იანვარ-თებერვლით)უნდა დათარიღდეს. საქმეები ##187 და 323 წარმოადგენენ

1917წ. 14 იანვარს ნინოობის დღესასწაულზე პეტროგრადში ქართული ეკლესიის გახსნაზე წარმოთქმული სიტყვის წინასწარ შედგენილ ორ ვარიანტს (საქმე #187-ის დათარიღებისას დაშვებულია მექანიკური შეცდომა). ამბროსი ხელაიას 1900 წლის 30 ივლისის წერილის (დაცულია საისტორიო არქივში, ფ.1461, აღწ. 1, ს.279, ფ.1-2ა) ადრესატია არა ეპისკოპოსი ლეონიდე (`აღწერილობა~, გვ. 80), არამედ ეპისკოპოსი კირიონი. ამას ადასტურებს წერილში მითითებული რუსული წიგნაკის (რომელიც ადრესატს ეკუთვნის) დასახელება _ “Назревший вопрос”. `თქვენს წიგნაკში “Назревший вопрос”-ში მოხსენიებულია ქართულად ყურანის თარგმნა _ ნათქვამია ამბროსი ხელაიას წერილში. ეს წიგნაკი კი ეპისკოპოს კირიონის 1899 წელს გამოცემული საკმაოდ ფართოდ ცნობილი და თავის დროზე გახმაურებული ნაშრომია, რომელშიც ნამდვილად არის საუბარი ყურანის ქართული თარგმანის არსებობის შესახებ. ამ ფაქტის გათვალისწინებით, არანაირ ეჭვს არ იწვევს, რომ ამბროსი ხელაიას 1900 წლის 30 ივლისის წერილის ადრესატი არის ეპ. კირიონი. “აღწერილობაში” უნდა ყოფილიყო გათვალისწინებული ის ფაქტიც, რომ რატომღაც უთარიღოდ მიჩნეული “ბედიის ტაძარი” არის არა დამოუკიდებელი ნაშრომი, არამედ ამბროსი ხელაიას უფრო ვრცელი ნაშრომის _ “ბედია და ბედიის ტაძარი”-ს II ნაწილი (რაც ავტორს აღნიშნული აქვს კიდევაც). ამ ერთიანი ნაშრომის I ნაწილი 1920 წლის 11-14 ნოემბერს იმჟამად მიტროპოლიტმა ამბროსიმ გაზეთ “მიწა”-ში გამოაქვეყნა (რაც ნაშრომის ზუსტი დათარიღების საშუალებასაც იძლევა) “ამბერი” -ს ხელმოწერით. იგი ეხება დასახლებული პუნქტის _ ბედიის ისტორიას უძველესი დროიდან.

XIXს. დასაწყისამდე. საქართველოში შემდგომში განვითარებული მოვლენების გამო, გაზეთი დაიხურა ისე, რომ ვერ მოასწრო მკითხველებისთვის დაპირებული გაგრძელების, ანუ II ნაწილის _ “ბედიის ტაძრის”  დაბეჭდვა. “ბედია და ბედიის ტაძარი”, როგორც ერთიანი ნაშრომი, 2006წ. გამოქვეყნდა (წმ. აღმსარებელი ამბროსი და აფხაზეთი, გვ. 606-677).

შეიძლება აღინიშნოს კიდევ ერთი უზუსტობა, რომელიც ხშირად გვხვდება XX. 90-იანი წლების პუბლიცისტური ხასიათის წერილებში. “აღწერილობის” II ნაწილში “ამბროსი ხელაია. ცხოვრება _ მოღვაწეობა” ნათქვამია, რომ 1904წ. არქიმანდრიტი ამბროსი სინოდალური კანტორის წევრად აირჩიეს “აღწერილობაში” შეტანილი ერთ-ერთი გამოქვეყნებული დოკუმენტის მიხედვით კი, უწმინდესმა სინოდმა (და არა საქართველო-იმერეთის სინოდალურმა კანტორამ) ასეთი გადაწყვეტილება უფრო გვიან _ 1905წ. 24 ნოემბერს მიიღო. არ შევჩერდებით იმაზე, რომ “აღწერილობაში” მოხვდა საისტორიო არქივში ამბროსი ხელაიაზე დაცული მასალების მხოლოდ მცირე, სამეცნიერო მიმოქცევაში დღემდე შემოტანილი ნაწილი; მასში საერთოდ ვერ მოხვდნენ მასალები უახლესი ისტორიის, შსს, საპატრიარქოსა და ქუთაისის არქივებიდან.

კ.ალიბეგაშვილის მიერ შედგენილი “ბიბლიოგრაფიისა” და ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში მომზადებული “აღწერილობის” ცალკეული ხარვეზები სულაც არ აკნინებენ აღნიშნულ გამოცემათა (თანაც პირველად განხორციელებულ) მნიშვნელობასა და ღირსებას. ისინი მხოლოდ იმაზე მეტყველებენ, რომ ხარვეზები, პირველ რიგში, გააჩნია ქართულ ისტორიოგრაფიას ამბროსი ხელაიას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესწავლის საქმეში. დღემდე არ შექმნილა სპეციალურად ამ თემისადმი მიძღვნილი საფუძვლიანი მონოგრაფია, არ არის სრულად მოძიებული და აკადემიურად გამოცემული ამბროსი ხელაიას სამეცნიერო და პუბლიცისტური ხასიათის შრომები; თავის გამომცემელს ელოდება აგრეთვე ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული 3 ასეულზე მეტი ქადაგება და სიტყვა, წარმოთქმული როგორც რუსეთში იძულებითი სამსახურის ადგილებში, ისე საქართველოში _ თბილისში, ცხუმ-აფხაზეთისა და ჭყონდიდის ეპარქიებში; არ არის შესწავლილი წმინდანის თეოლოგიური და ისტორიოგრაფიული შეხედულებანი, მის ცხოვრებასთან და მოღვაწეობასთან დაკავშირებული სხვა საკითხები.

წინამდებარე მონოგრაფია აღნიშნული ხარვეზების მხოლოდ ნაწილობრივ გამოსწორებას ისახავს მიზნად. მის პირველ ნაწილში გაშუქებულია ამბროსი ხელაიას მოწამებრივი ცხოვრება-მოღვაწეობის, თავდადებული ბრძოლის უმნიშვნელოვანესი ეტაპები მშობლიურ აფხაზეთში _ ილორ-ოჩამჩირეში _ გატარებული ბავშვობიდან დაწყებული ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელობის უმძიმესი, მაგრამ გმირული წლებით დასრულებული.

მონოგრაფიის მეორე ნაწილში შევიდა ამბროსი ხელაიას მიერ გაზეთ “პეტროგრადსკიე ვედომოსტი”-ში დაბეჭდილი და დღეისათვის უკვე სრულად გამოვლენილი სტატიები.

გარდა 8 ნაწილისაგან შემდგარი სტატიების სერიისა “ქართული ეკლესიის შესახებ” (რომლის სრული ტექსტის მოპოვება მხოლოდ ახლახან მოხერხდა), ისინი თარგმნილია ქართულადაც და ორივე ენაზე ქვეყნდება. სტატიების ის ნაწილი, რომელიც ადრე დედნის (რუსულ) ენაზე გამოქვეყნდა, წინამდებარე მონოგრაფიაში მხოლოდ ქართული თარგმანის სახით არის წარმოდგენილი. მესამე ნაწილში ქვეყნდება ამბროსი ხელაიას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ამსახველი დოკუმენტური წყაროები, მათ შორის ცნობები წინაპართა შესახებ; სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებელსა და თბილისის სასულიერო სემინარიაში სწავლის ამსახველი მასალები; გენუის კონფერენციაზე გაგზავნილი მემორანდუმი; წერილები საოკუპაციო რეჟიმის წარმომადგენლებისადმი; სპეციალურად შერჩეული რამდენიმე ქადაგება; 1922-1924 წლებში საქართველოს საგანგებო კომისიაში და უზენაეს სასამართლოში ჩატარებული წინასწარი დაკითხვების პრაქტიკულად ყველა ოქმი.

პირველად სრული მოცულობით ქვეყნდება 1924 წლის 10-19 მარტის ე.წ. სასამართლოს10სტენოგრაფიული ანგარიში; ასევე სრული მოცულობით პირველად იხილავს მზის სინათლეს იმავე სასამართლოზე ამბროსი ხელაიას მიერ წარმოთქმული საბოლოო სიტყვა,რომლის ძირითადი ნაწილი 1988 წლიდან არის სამეცნიერო მიმოქცევაში. ამჯერად მასში შეტანილია როგორც პირველი პუბლიკაციისას _ 1988 წელს _ საბჭოთა ცენზურის მიერ “ დაწუნებული” დოკუმენტიდან ამოჭრილი ადგილები, ისე “საბოლოო სიტყვის”  ძირითადი ტექსტის შედგენის შემდეგ მისი ავტორის მიერ მომზადებული ჩანართები.

მის უწმინდესობას ზუსტად ჰქონდა მითითებული, თუ სად, რომელ გვერდზე და რომელ აბზაცში უნდა ჩასმულიყო ესა თუ ის ჩანართი, რამაც შესაძლებელი გახადა “საბოლოო სიტყვის” სრული ტექსტის დადგენა. III ნაწილში შეტანილი მასალებიდან შეიძლება აღინიშნოს აგრეთვე საგანგებო კომისიის ანალიტიკური მოხსენების სრული ტექსტი ქართული ეკლესიის მდგომარეობისა და მის წინაღმდეგ გასატარებელი ზომების შესახებ (1926წ. 27მარტი), ეკატერინე გაბაშვილისა და რაფიელ ივანიცკის წერილები. ქვეყნდება მრავალი სხვა საინტერესო დოკუმენტიც.

მონოგრაფიას თან ერთვის პირთა საძიებელი.გარდა სამეცნიერო ლიტერატურისა (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, სერგო ვარდოსანიძე, ნუგზარ პაპუაშვილი, გოჩა საითიძე, ელდარ ბუბულაშვილი, გივი როგავა, ქეთევან პავლიაშვილი, დინარა დარსალია, გიორგი მჭედლიძე, მერაბ კეზევაძე, ვაჟა კიკნაძე და სხვანი), მონოგრაფიაში გამოყენებულია საქართველოს ცენტრალურ საისტორიო, უახლესი ისტორიის, შინაგან საქმეთა სამინისტროს, საპატრიარქოს არქივებში, საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, გ.ლეონიძის სახ. ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმში დაცული მასალები, ქართულ-რუსული პერიოდიკა, სხვა წყაროები. სამწუხაროდ, ვერ მოხერხდა რუსეთის ცენტრალურ სახელმწიფო არქივში (პეტროგრადი), თათრეთის რესპუბლიკის, რიაზანის, ნოვგოროდის საოლქო და სხვა არქივებში ამბროსი ხელაიას შესახებ უეჭველად დაცული მასალების მოძიება; შესაბამისად, უფრო სრულყოფილად ვერ გაშუქდა ყაზანის სასულიერო აკადემიაში სწავლის (1897-1901წწ.), უსტმედვედიცკაიას სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველობის (1903-1905წწ.), რიაზანის სამების მონასტერში ყოფნის (1909), სტარაია რუსას ფერისცვალების მონასტრის წინამძღვრობის (1910-1917წწ.) პერიოდები. იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ჩვენ თუ არა, მომდევნო თაობის მკვლევარებს მაინც მიეცემათ წინამდებარე მონოგრაფიის ამ (და კიდევ სხვა) ხარვეზის გასწორების საშუალება.

წიგნის ელ-ვერსია: 

„საჭიროა და აუცილებელია საქართველო - აფხაზეთის შედუღება და ყოველნაირი მათი განცალკევების საბაბის ძირშივე მოსპობა... ამისთვის საქართველოს მოღვაწეებმა უნდა დიდი სიფრთხილით მოეპყრონ აფხაზეთს, რომელიც საქართველოს დასავლეთის დიდი მნიშვნელოვანი კარია“…

                                                                                                                            არზაყან ემუხვარი

                                                                                                                            პრაღა,1935 წელი

2020 წლის  26 ოქტომბერს  აფხაზეთის ეროვნული მთავრობის  პირველი თავმჯდომარის   (1919 -1921),  საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრის დიმიტრი (არზაყან) ემუხვარის დაბადებიდან 140 წელი შესრულდა. 

„ვინც საქართველოსა და აფხაზეთის ისტორიას იცნობს, მისთვის შეუძლებელია მათი  განცალკევების თუნდაც უბრალო წარმოდგენა“, - ასეთი რწმენით იცხოვრა და იღვაწა აფხაზეთის მთავრობის პირველმა თავმჯდომარემ არზაყან ემუხვარმა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის პერიოდში არზაყან ემუხვარმა    დიდი როლი ითამაშა ქართველთა და აფხაზთა ერთიანობის განმტკიცების საქმეში. ის იყო 1919 წლის თებერვალში დემოკრატიული წესით არჩეული აფხაზეთის სახალხო საბჭოს პირველი თავმჯდომარე, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი.

საყოველთაო აღიარებით, 1918-1921 წლებში სწორედ არზაყან ემუხვარის ძალისხმევით  მოხერხდა, არც მეტი არც ნაკლები, საქართველოს ფარგლებში აფხაზეთის ავტონომიის სახით მოქცევა. სწორედ მისი თავმჯდომარეობით 1919 წ. 20 მარტს სახალხო საბჭომ მიიღო აქტი აფხაზეთის ავტონომიის შესახებ, რომლის საფუძველზე აფხაზეთი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ავტონომიური ნაწილი გახდა. 1919 წ. მაისიდან დიმიტრი ემუხვარი აფხაზეთის მთავრობის (კომისარიატის) თავმჯდომარეა. 1921 წლიდან, საქართველოსა და მათ შორის აფხაზეთის იძულებით გასაბჭოების შემდეგ კი ემიგრაციაშია დევნილ ქართველ მთავრობასთან ერთად.

არზაყან ემუხვარი დიდი ხნის განმავლობაში სათავეში ედგა ქართველთა კოლონიას ჩეხეთში.

იგი 1939 წელს მიიწვიეს პარიზში, რომ უფრო ახლოს გაცნობოდა განმათავისუფლებელ მოძრაობას  და უშუალო მონაწილეობა მიეღო მასში. აქ მას დახვდნენ სიყრმის  მეგობრები  აკაკი ჩხენკელი, კონსტანტინე კანდელაკი და სხვ.  ყველასთვის მოულოდნელად რამდენიმე დღის შემდეგ ის გარდაიცვალა სისხლის მოწამვლის დიაგნოზით,  დაკრძალულია ლევილის ქართველთა სასაფლაოზე.

არზაყან ემუხვარმა ემიგრაციაში ოჯახის წაყვანა ვერ შეძლო, რადგან მისი მეუღლე, მარიამ ჩიკვაიძე მალარიით იყო დაავადებული და მას გემზე ვერ აიყვანდა, თან უმცროსი შვილი – გივი ჯერ მხოლოდ 8 დღის იყო, უფროსი კი – 12 წლის. არზაყანმა ქუთაისის სასულიერო სემინარია დაამთავრა, მარიამს იქ შეხვდა, ერთმანეთი შეუყვარდათ და დაქორწინდნენ. ემიგრაციაში წასასვლელად გამზადებულ არზაყანს უმცროსი ვაჟისთვის ცხვირზე წამოურტყამს ხელი და უთქვამს: შენ ვინ დაიბადე, კომუნისტების მეფეხუროო…

შემდეგ კი არზაყანი სევდიან წერილებს სწერდა მონატრებულ ოჯახს. აი, ერთ-ერთი მათგანი:

1 აგვისტო, 1935 წ.  ქ.პრაღა

ჩემო საყვარელო მეუღლევ!

ამ წერილს მიიღებ, ალბათ, თუ უწერია მას თქვენამდე მოღწევა, დაახლოებით შენ დღეობაზე.

ამ შენ დღეობაზე მთელი ჩემი არსებით შენთან ვარ, ჩემო კარგო!

ჩვენ ვაჟებთან ერთად მოგეხვევი, ჩაგიკრავ გულში, დაგიკოცნი ლამაზ ტუჩებს და გონიერ თვალებს და გისურვებ ჯანმრთელობას, გულს მხიარულს, სულიერ სიმშვიდეს, დროებით ჩემი სიშორის მტკიცედ ატანას და ყოველივე სიკეთეს.

იყავი კარგათ, მრავალჟამიერ შენი სიცოცხლე!

შენი საყვარელი მეუღლე არზაყანი

არზაყანის უფროსი  ვაჟი ვლადიმერ ემუხვარი გამორჩეულად კეთილშობილი, არაჩვეულებრივი ადამიანური თვისებებით შემკული, ფართო განათლების მქონე და იშვიათი ნიჭით დაჯილდოებული პიროვნება 1937 წელს დააპატიმრეს და 1938 წლის მარტში ერთადერთი ბრალდებით – არზაყან ემუხვარის შვილი იყო - დახვრიტეს!

არზაყან ემუხვარის გამორჩეულ პიროვნული თვისებებისა და სამშობლოს წინაშე მისი დიდი ღვაწლის წარმოსაჩენად საკმარისია გავეცნოთ მისი მეგობრების გამოსათხოვარ წერილებს:   

მიხეილ უბირია, აფხაზეთის შინაგან საქმეთა კომისარი:

„არზაყანი სოციალისტი, იმავე დროს ღრმა ნაციონალისტი იყო ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით. მტკიცე შეუდრეკელი მოღვაწეობა ამ ორივე მიმართულებით, ჰარმონიულად შეფარდებული, - აი შინაარსი და მიზანი მისი ცხოვრებისა. ვერავითარმა ციხემ, დევნილობამ, დამარცხებამ ის ვერ შეარყია. რამდენი იერიში მიიტანეს მასზე, მის აფხაზობასა და შთამომავლობაზე რუსიფიკატორებმა და მათმა შეგირდებმა - აფხაზეთის ინტელიგენციის პატარა ნაწილმა - ეგრეთ წოდებულმა დიდი წყლის თეორეტიკოსებმა, რომლებიც ამბობდნენ: ჯობია, რომ დიდი რუსის წყალმა წაგვიღოს, ვიდრე პატარამო. ამათ ერთხელ და სამუდამოდ გასცა მან შემდეგი პასუხი: „მე არ მინდა აფხაზეთი წაიღოს არც დიდმა და არც პატარა წყალმა, მე მინდა მისი ეროვნული აღორძინება, კულტურულ-ეკონომიური განვითარება. ეს კი შეიძლება მხოლოდ მისი ისტორიული, ბუნებრივი, ორგანულის ფარგლებში“.

არზაყანის ეროვნულ-პოლიტიკური მრწამსი იყო, ავტონომიური აფხაზეთის ყოფნა თავისუფალი გაერთიანებული საქართველოს შემადგენლობაში. ავტონომია არა ავანტურისტული მიზნებით - ირედენტის მოსამზადებლად რუსი მოხელეების კონცეფციით, ანდა გაყოფის განზრახვით - ეს ხომ სწორედ რუსის ზღვაში გაქრობა იქნებოდა, არამედ ავტონომია იმიტომ, რომ აფხაზეთს თავისი განსაკუთრებული პირობების მიხედვით შეეძლოს ხელშეუშლელად სრული ჰარმონიული განვითარება - ეროვნულ, კულტურულ, ეკონომიური. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ და მხოლოდ საქრთველოს ფარგლებში. მხოლოდ ამ გზით   შეუძლია აფხაზეთს შეინარჩუნოს თავისუფლება და ამავე დროს პირდაპირი გზით შეითვისოს ევროპული კულტურა და ეს იმიტომ, რომ აფხაზეთი ორგანული ნაწილია საქართველოსი - შთამომავლობით, ისტორიულად, ეკონომიკით და ჩვეულებით. 

არზაყანი არ იყო გარეგნულად „ბრწყინვალე“ პოპულარობის, ეფექტის კაცი. არ უყვარდა ბევრი ლაპარაკი, ყოყოჩობა, წინა რიგებში წამოსკუპება, მხოლოდ ახლო მეგობრებს, დიდი ხნის კარანტინის მერე გაუხსნიდა თავის უხვ, კეთილშობილ გულს. სავსე ადამიანური  სიყვარულით, ღრმა სოციალურ-ეროვნული გრძნობით და მაღალი იდეალიზმით, ვისაც ეღირსა  ერთხელაც ამნაირად ჩაეხედა არზაყანის მომხიბლავ გულში, არ შეეძლო არ დარჩენილიყო  სამუდამოდ მისი მეგობარი და პატივისმცემელი.

არზაყანი ემიგრაციაში წასვლიდან წელიწადნახევარი სტამბოლში ცხოვრობდა. მას ჰქონდა უფლება და საშუალებაც საფრანგეთს წასულიყო, მაგრამ პრაღა არჩია - არ მინდა მთავრობას ზედმეტი ტვირთი ავკიდოო. როგორც ყველა ემიგრანტი, ძალიან შევიწროვებული იყო ნივთიერად. თავის პატარა ოთახს, ტანისამოსს ისე უვლიდა, რომ ბევრ ქალსაც არ შეეძლო. ყველაფერში აფხაზურად კოხტა, სუფთა, სპეტაკი იყო. ალბათ სულიერი სიწმინდე ითხოვს ფიზიკურ სისუფთავესაც. ფუფუნებაში ის არასდროს ყოფილა. ემიგრანტული და რევოლუციური ცხოვრების დროს კი არა, როცა ის აფხაზეთის ავტონომიის მთავრობის თავმჯდომარე იყო, ოჯახი მშიერი დაურჩებოდა, რომ მისი ძმა არ დახმარებოდა.

უკანასკნელი  ორი წლის (1936-1937)  განმავლობაში მას შეუწყვიტეს ცოლ-შვილთან წერილობითი კავშირიც. წერილს უკან უგზავნიდნენ, ადრესატმა ვერ მიიღოო. სამშობლოსა და ცოლ-შვილს მოშორებულმა, ემიგრანტული  ცხოვრების უკუღმართ პირობებში, ახლანდელ საყოველთაო ქაოსის და გზა-კვალ აბნეულობის დროს არზაყანმა შეინარჩუნა სულიერი სიმტკიცე, რწმენა, ოპტიმიზმი. მას არ მოსდებია არავითარი ემიგრანტული ტალახი - „სმენოვეხურ“, სენი დიდი კაცობის და სხვა. დარჩა ისევ ის ძველი არზაყანი, კლდესავით ჩუმი და მაღალი. კლდესავით მტკიცე და წმინდა. სულიერად თუ არ გატეხილა,  რა გასაკვირია, რომ დაიქანცა ფიზიკურად. როცა გახდებოდა ავად, ამბობდა ხოლმე: „მე აქ როდი მოვკვდები, ჩემი ძვლები თვითონ უნდა ჩავიტანო თავისუფალ სამშობლოშიო.“ ვერ ეღირსა სამშობლოს. არზაყანის ეროვნულ-პოლიტიკური მრწამსი იყო ავტონომიური აფხაზეთი თავისუფალ, გაერთიანებულ საქართველოში“.

აკაკი ჩხენკელი, დამოუკიდებელი საქართველოს  საგარეო საქმეთა მინისტრი:

„მე არ ვიცი, რა უფრო გძაგდა შენ ცხოვრებაში: ბოროტი, უსამართლო საქმე, თუ ულამაზო, უშნო საქმე. მე მგონია მეორე და ეს იყო რაც შენ განსხვავებდა ბევრი სხვებისაგან, ერის ღირსებისა და სახელის დაცვაში შეუპოვარი იყავი.

შენ 15-16 წლის იყავი, მე ხომ უფროსი ვიყავი შენი და არც მეგონა ჩემზე წინ ჩახვიდოდი საფლავში. ჩვენ ორივემ გავქუსლეთ ბედიისკენ, მისი ნანგრევების სანახავად, ის ხომ მოსაზღვრეა ოქუმის საზოგადოების, სადაც ჩვენ დავიბადეთ და აღვიზარდეთ. ავედით შესანიშნავ გორაზე და იქედან გადაგვეშალა დიდებული სურათი: ერთის მხრივ სამეგრელო, მეორეს მხრივ აბხაზეთი, აბჟუა, მესამეს მხრივ მთები, მეოთხეს მხრივ შავი ზღვა. აქ გაჩნდა რამდენიმე აბხაზი და შენ მიუბრუნდი და ეუბნები მათ: იცით, ვინ ააშენა ეს დიდებული ტაძარი? მეფე ბაგრატ მე-3-მ, მაგრამ მანვე ააშენა ტაძარი ქუთაისში. იცით რას ეძახოდნენ მას? მეფე აბხაზეთისა და საქართველოსი! და ამ წუთს ისე ასწიე შენი თავი, რომ აბხაზებიც მიგიხვდნენ და მათაც ასწიეს ამაყად თავი! აი, ერთი ნიმუში შენი პროპაგანდისა, თუ ამას პროპაგანდა დაერქმევა.

შენ უთხარი ჩემს ცოლს: „სამშობლოს განთავისუფლების იმედი რომ არ მქონდეს, არ ვიცოცხლებდიო და აი, სწორედ, განთავისუფლებული სამშობლო მიგიკრავს შენ გულში!“

კონსტანტინე კანდელაკი, დამოუკიდებელი საქართველოს ფინანსთა მინისტრი:

,,ძვირფასო არზაყან მინდა დავძლიო ის მწარე ტკივილი, შენმა ასე უეცრად, ასე მოულოდნელმა დაკარგვამ რომ გამოიწვია ჩვენში, და ორი სიტყვა გითხრა ამ საუკუნოდ გამოთხოვების წუთში.

ახლა ამ შენი სამუდამოდ დადუმებულ არსების წინაშე  მე მაგონდება შენი წარსული, ამ 40 წლის წინათ, ნორჩ ახალგაზრდობაში ჩანერგილი მეგობრული დამოკიდებულება და სიყვარული შენდამი - ერთის მხრივ და ღრმა პატივისცემა იმ თავდადებული მოღვაწეობის, რომელსაც შენ ეწეოდი საზოგადეობრივ ასპარეზზე გამოსვლის შემდეგ - მეორეს მხრით. მე     მაგონდები შენ 14-15 წლის ბავშვი, ქართული ენა თითქმის რომ არ იცოდი  და იმის შესწავლას შენ, აფხაზს, სკოლაში არც გაძალებდა ვინმე; მაგონდები შენ ისეთ სასკოლო რეჟიმში ჩაყენებული, სადაც მორჩილება და პირმოთნეობა აღზრდის პრინციპით იყო აღიარებული; მაგონდები - განსაკუთრებით მფარველობით აღჭურვილი, რათა  შენგან შენი ქვეყნის, აფხაზეთის, რუსიფიკატორი გამოსულიყავი...

მაგრამ სასტიკად ცდებოდნენ შენი ოფიციალური ხელმძღვანელები: ისინი არ იცნობდნენ ძგერას შენი კეთილშობილ გულისას და ვერც იმ ფაქიზ ხასიათს მისწვდებოდენ, შენ რომ გამშვენებდა.

შენ უკუაგდე თბილი გზა რუსის მოხელის და რუსის კულტურულ-ტრეგერის, რომელსაც შენ გიმზადებდნენ და თავიდანვე აირჩიე ეკლიანი გზა ხალხთან ყოფნის, რევოლუციონერის, პატრიოტის - საქართველოში ისე, როგორც აფხაზეთში.

და როცა ერთიც და მეორეც, რუსეთის უღლიდან განთავისუფლდნენ, შენ იყავი ერთი საუკეთესო მიმრქმელი თავისუფალ აფხაზეთის თავისუფალ საქართველოს წიაღში.

ავტონომიური აფხაზეთის მთავრობის თავმჯდომარეს, შენ წილად გხვდა მრავალ არეულობის - ადგილობრივ შოვინისტების თუ გაბოლშევიკებული ხულიგნების, რუსების თუ ოსმალოების ინტრიგების წინააღმდეგ ბრძოლა და მისი დაძლევაც.

შენი ავტორიტეტი, პატივისცემა  შენი პიროვნების დიდი იყო არა მარტო აფხაზობაში, განურჩევლად მდგომარეობისა და მიმართულებისა, არამედ იქაურ მრავალტომიან საზოგადოებაში.

გვრჩება იმედი იმის, რომ ის ცხოველმყოფელი თესლი, შენ რომ უხვად დასთესე შენს სიცოცხლეში, უნაყოფოდ არ დარჩებოდა და მრავლად იქნებიან ისინი, ვინც შენს მაგალითს ცხოვრების გზად და ხიდად გაიხდიდნენ.

მე არ ვიცი, ვინ იყო შენში უფრო ძლიერი: ის კეთილშობილი დედა, რომლის მკერდზე აღიზარდე აფხაზეთში, თუ დედა ქართლისა, რომლის ყოფა-ცხოვრებას, რომლის ბედსა და უბედობას სიყრმიდანვე შენ ეზიარე?

ვისი გული უფრო მძლავრად ფეთქავდა შენში: თავისუფლების მოყვარე აფხაზის თუ თავდადებული ქართველის?

ერთისაც და მეორისაც.

როგორც საქართველოს ეროვნული მთავრობის წევრი, მისი სახელით მე თავს ვიხრი შენი ხსოვნის, შენი თავადადებული და ნაყოფიერი მოღვაწეობის წინაშე, ღრმად დარწმუნებული, რომ შენი მშობელი ერი, მთელი საქართველო, პატივით და სიყვარულით მოიგონებს მუდამ შენს სახელს, როგორც შენი სიყრმის მეგობარი და ამხანაგი, სხვა შენ მეგობრებთან ერთად, შენს კეთილმოსილ ხსოვნას საუკუნოდ გულში  ვატარებთ“ (იხ. „დამოუკიდებელი საქართველო“, პარიზი, 1939, №155, გვ. 3-4).

ხოლო ყველა სიტყვისა და მოგონების გვირგვინი შეიძლება ეწოდოს ქართველი კლასიკოსი მწერლის კონსტანტინე გამსახურდიას წერილს, რომელიც მან არზაყან ემუხვარის შვილს მისწერა.

დიდი კონსტანტინე წერდა:

„ჩემო პატარა ემხვარო!

ჩემს ნაწარმოებში „მთვარის მოტაცებაში“ შენი მამის პროტოტიპად მთავარი გმირი რომელშიდაც მე ჩემი სიყრმის მეგობარი კეთილი აფხაზი არძაყან იგივე დიმიტრი ემხვარი გამოვხატე, რომელთანაც გავატარე პარიზში ჩემი ცხოვრების ყველაზე ტკბილი დღენი. ენგურის დიდ ზვირთებთან ბრძოლაში დავამარცხე, ვინაიდან მისი მიზნების განხორციელება არ ძალმიძდა. გიჟი ენგურის ზვირთებთან შეკაჟება ეს მისი იდეების შებრძოლება იყო მის იდეალისა და არსებული მიმდინარეობისა. მომიტევეთ...

                                                                                                         კონსტანტინე გამსახურდია

მართლაც, კლასიკოსი მწერლის სიყრმის მეგობარი და „მთვარის მოტაცების“ მთავარი გმირის, თარაშ ემუხვარის პროტოტიპი, არზაყან ემუხვარი ერთ-ერთი დიდსულოვანი და კეთილშობილი რაინდია ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობათა ისტორიაში.

აფხაზეთის მატერიალური კულტურის ძეგლების შესწავლის პრობლემები თუ გადავხედავთ აფხაზეთის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების შესწავლის ისტორიას, მასში, პირობითად, სამი ერთმანეთისაგან განსხვავებული ეტაპი შეიძლება გამოვყოთ:

I. XIX საუკუნე და XX საუკუნის დასაწყისი _ ეპოქა, როდესაც ევროპელმა, რუსმა და ქართველმა სიძველეთმოყვარულებმა და მკვლევრებმა პირველებმა მიაქციეს ყურადღება არამარტო აფხაზეთის, არამედ საქართველოს მატერიალური კულტურის ძეგლების შესწავლის საკითხს.

II. საბჭოთა ეპოქა, რომელშიც აქტივობის თვალსაზრისით, ასევე სხვადასხვა პერიოდები შეიძლება გამოვყოთ და

III. პოსტსაბჭოთა ეტაპი, ანუ XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან დღემდე. საქართველოს ყველა ისტორიული კუთხის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებს მეტნაკლებად მსგავსი ისტორია და შესწავლის ქრონოლოგია გააჩნიათ, თუმცა ორი ოკუპირებული რეგიონის _ აფხაზეთისა და შიდა ქართლის მთიანეთის (ე.წ სამხრეთ ოსეთი) კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ქრონოლოგია, პრობლემები და ოკუპაციის შემდეგდროინდელი გამოწვევები მსგავსია. გამოწვევებს შორის დღემდე გადაულახავ წინააღმდეგობად უნდა ჩაითვალოს აღნიშნული ძეგლების თანამედროვე მდგომარეობის აღწერა,დაცვა, ადგილზე შესწავლა და შესაბამისი კვლევების განხორციელება.

კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების შესწავლის პირველ ეტაპზე _ XIX საუკუნესა და XX საუკუნის დასაწყისში, საკითხით დაინტერესებული იყვნენ მოგზაურები და კავკასიის სიძველეთმოყვარულნი, შესაბამისად მათი პუბლიკაციები, ძირითადად აღწერილობითი ხასიათისაა, მიუხედავად ამისა, ისინი ფასდაუდებელ ინფორმაციას გვაძლევენ აღნიშნული ძეგლების ძველი ხუროთმოძღვრული ფორმებისა და მოტივების, არქიტექტურული ელემენტების, მათზე დაცული ეპიგრაფიკული ძეგლებისა და სხვადასხვა სახის საეკლესიო ნივთების შესახებ. ამ პერიოდის პუბლიკაციებიდან გვერდს ვერ ავუვლით მარი ფელისიტე ქსავიე ბროსეს, პრასკოვია უვაროვას, დიმიტრი ბაქრაძის, ნიკოდიმ კონდაკოვის, ანდრეი პავლინოვის, სერგეი ბელაკუროვის, თედო ჟორდანიას, მოსე ჯანაშვილის, ექვთიმე თაყაიშვილის და სხვათა შრომებს.

თანამედროვე ეტაპზე აფხაზეთის საერო და საეკლესიო არქიტექტურის შესახებ არსებული ჩვენი ცოდნა მთლიანად ეყრდნობა მეორე ეტაპის, ანუ საბჭოთა ეპოქის კვლევებს, რომელთა დიდი ნაწილი, ბუნებრივია ვერ ასცდა იდეოლოგიურ ზეწოლას და ტაბუდადებული თემებისაგან თავის არიდების პროცესს. ამ დროიდან აფხაზეთის ისტორიული ძეგლების მკვლევართა შორის იშვიათად ვხედავთ ევროპელებს, სამაგიეროდ ქართველ და რუს მეცნიერებთან ერთად საკითხით დაინტერესდნენ აფხაზი მხარეთმცოდნეები: ივანე აჯინჯალი(ჯინჯოლია), იოსებ აძინბა, სიმონ აშხვაცავა, ვიანორ ფაჩულია, მოგვიანებით, რეგიონის მონუმენტური ძეგლების კვლევაში დიდი წვლილი შეიტანეს ხუხუტი ბღაჟბამ, ანატოლი კაციამ და ლეონ შერვაშიძემ.

მეორე ეტაპზე ქართული ხელოვნების ისტორიაში ფუნდამენტალური ნაშრომები შექმნეს ისეთმა ავტორიტეტულმა მკვლევრებმა, როგორებიც იყვნენ გიორგი ჩუბინაშვილი, შალვა ამირანაშვილი, ნიკო ჩუბინაშვილი, ვახტანგ ბერიძე, პარმენ ზაქარაია, რენე შმერლინგი, ლევან რჩეულიშვილი, მარიამ დიდებულიძე და სხვები. თითოეული მათგანი, საქართველოს სხვადასხვა ისტორიული მხარეების ხელოვნების ძეგლებთან ერთად იკვლევდა აფხაზეთის ხუროთმოძღვრულ მოტივებსაც და დღეს, როდესაც ოკუპაციის პირობებში მოკლებულნი ვართ ამ ძეგლების ადგილზე შესწავლის შესაძლებლობას, მათ ნაშრომებს ფასდაუდებელი მნიშვნელობა აქვთ. საბჭოთა პერიოდის ქართული ხელოვნების სკოლის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საკითხად იქცა დაზიანებული ძეგლების აღდგენა _ რესტავრაცია _ ავთენტურობის შენარჩუნება და გადარჩენა. აფხაზეთში ფართო სამუშაოები ჩატარდა არქიტექტორ _ რესტავრატორების ვახტანგ ცინცაძის, მერაბ ბუჩუკურის, ირმა ვარსიმაშვილის, ლევან ხიმშიაშვილის, მურთაზ ურიდიას და სხვათა მიერ.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ აფხაზეთში არასოდეს არ დაგეგმილა და განხორციელებულა საველე-ეპიგრაფიკული ექსპედიციების მუშაობა. წარწერების გამოვლენა უბრალო შემთხვევითობასთან, ან ძეგლის არქიტექტურული ფორმების შესწავლის პროცესთან იყო დაკავშირებული. საგულისხმოა, რომ ამ დროს დიდი ყურადღება ექცეოდა ეპიგრაფიკულ ექსპედიციებს საქართველოს სხვა კუთხეებში, მაგრამ არცერთი ექსპედიცია არ განხორციელებულა აფხაზეთისა და ე. წ. სამხრეთ ოსეთის წარწერების ადგილზე შესასწავლად. უფრო მეტიც, როგორც ჩანს, ეს თემები საბჭოთა პერიოდის ე. წ. ტაბუდადებული საკითხების რიცხვს მიეკუთვნებოდა. შესწავლილ მონუმენტურ ძეგლებზე შემორჩენილი წარწერების წაკითხვა დაკავშირებულია სარა ბარნაველის, თეიმურაზ ბარნაველის,თამარ ხაჟომიას, ლეონ შერვაშიძის, ვალერი სილოგავას, გიორგი ოთხმეზურის სახელებთან. ვალერი სილოგავამ აფხაზეთის 22 ქართული წარწერა (ძეგლისა და რაიონების მითითებით) ლაპიდარული წარწერების კორპუსის მეორე ტომში სწორედ საბჭოთა პერიოდში შეიტანა.

აფხაზეთში ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების, ფრესკული ხელოვნებისა და სხვა მცირე ფორმის არტეფაქტების შესწავლას დიდ ყურადღებას აქცევდნენ საბჭოთა ეპოქის რუსი ხელოვნებათმცოდნეები: ნიკოლაი სევეროვი, ნატალია ტოლმაჩევსკაია, მოგვიანებით საკითხით დაინტერესდნენ ლიუდმილა ხრუშკოვა, იური ვორონოვი და სხვები.

ყველა ზემოთჩამოთვლილი ავტორის ნაშრომი, წარმოადგენს ჩვენს უმნიშვნელოვანეს არგუმენტაციას აფხაზეთის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების ავთენტურობის დაცვის, შესწავლისა და პოპულარიზაციის პროცესში. მიუხედავად, ზემოთქმულისა, მეორე ეტაპზე, საბჭოთა პერიოდში არ შექმნილა ერთიანი კომპლექსური მონოგრაფიული კვლევა არც საეკლესიო და საერო ხუროთმოძღვრული ფორმების, ფრესკული მხატვრობის თავისებურებებისა და მოტივების, არც ეპიგრაფიკული ძეგლებისა და კულტურული მემკვიდრეობის სხვა ძეგლების შესახებ.

რა მდგომარეობა გვაქვს დღეს, კვლევის მესამე ეტაპზე, როდესაც საქართველოს ეს მხარე ოკუპირებულია რუსული ჯარის მიერ და ხელოვნებათმცოდნეები, არქიტექტორ _ რესტავრატორები, ეპიგრაფიკის მკვლევრები და ფრესკული ხელოვნების ნიმუშთა კონსერვაციის სპეციალისტები მოკლებულნი არიან ადგილზე მუშაობის შესაძლებლობას. დავაზუსტებთ, რომ ის სფეციფიკა, რომელიც ქართული ხუროთმოძღვრული მოტივების, ფრესკული ხელოვნების, წარწერების რესტავრაციისა და კონსერვაციის პროცესს ახლავს სპეციალურ ცოდნას მოითხოვს, რომელიც სამწუხაროდ, ადგილზე, აფხაზეთში დარჩენილ საქართველოს მოსახლეობას: მეცნიერებსა და რესტავრატორებს არ გააჩნიათ. ბუნებრივია, ამ ტიპის ძეგლებზე მუშაობის ნაკლები გამოცდილება აქვთ რუს მეცნიერებსაც, რომელთა დახმარებით აფხაზეთის დე ფაქტო ხელისუფლება სარესტავრაციო სამუშაოების ჩატარებას ცდილობს. დღემდე ილორის, ბედიის, დრანდის, ლიხნის, სიმონ კანანელის, ანაკოფიის ტაძრებზე და ანაკოფიის ციხეზე ჩატარებულ სამუშაოებში არ მონაწილეობდა ძველი ხუროთმოძღვრების მცოდნე, პროფესიონალი არქიტექტორ-რესტავრატორი. ამ ფაქტს ნაწილობრივ ადასტურებს მუზეუმების საერთაშორისო საბჭოს რუსეთის კომიტეტის (რუსეთის IჩOM)ანგარიშები,აფხაზური პრესა და საინფორმაციო საშუალებები.

„სარესტავრაციო“ სამუშაოების ჩატარების პარალელურად დღეს სამეცნიერო სივრცეში ვრცელდება ისეთი ნაშრომები, რომლებიც ცდილობენ ახალი „კონცეფციები“ და „თეორიები“ წამოაყენონ აფხაზეთის კულტურული მემკვიდრეობის „არაქართულობის“ შესახებ. მართალია, მსგავსი ნაშრომები ოპონირებას ვერ უწევენ წინარე პერიოდის კვლევებს, მაგრამ ცხადია, მათი დახმარებით ცდილობენ მყარი სამეცნიერო საფუძველი შეუქმნან და ეჭვქვეშ დააყენონ ჩრდილო _ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე, შუა საუკუნეებში შექმნილი ისტორიული მნიშვნელობის ძეგლების კუთვნილების საკითხი. თუ გადავხედავთ თვითგამოცხადებული რესპუბლიკის აფხაზურ სამეცნიერო ლიტერატურას, რომელიც მოცემულ თემატიკას ეხება, მათი შინაარსი, კვლევის სანდოობა და სამეცნიერო ღირებულება ქრონოლოგიურად განსხვავებულია. გვაქვს XX საუკუნის 90-იანი და 2000-იანი წლების დასაწყისის სრულიად მითოლოგიზირებული „ნაშრომები“, რომლებიც ყოველგვარი არგუმენტაციისა და დასაბუთების გარეშე მოუთხრობენ მკითხველს, რომ ეს ძეგლები კავშირშია ბიზანტიურ, გოთურ, კელტურ, სლავურ, სომხურ არქიტეტურასთან,მაგრამ არაფერი აქვს საერთო ძველ ქართულ არქიტექტურულ ფორმებთან. სამწუხაროდ, ეს „ნაშრომები“ დაწერილია სიძულვილის ენით და ცხადია, სანდოობის დაბალი მაჩვენებელი აქვთ. მომდევნო პერიოდში _ XXI საუკუნის 2000-იანი წლების მეორე ნახევრიდან, აფხაზი მეცნიერების რიტორიკა შეიცვალა _ პუბლიკაციებიდან თანდათანობით გაქრა სიძულვილის ენა, რამაც შედარებით მეტი დამაჯერებლობა შესძინა მათ „კვლევებს“. ამ „ნაშრომების“ ძირითადი იდეაა მოგვითხრონ ე. წ. ძველ აფხაზურ ხუროთმოძღვრებაზე, რომელთა ფორმები დღემდე ცოცხლობს თანამედროვე აფხაზურ არქიტექტურაში. აღნიშნული პუბლიკაციები აღსანიშნავია, რომ მუზეუმების საერთაშორისო საბჭოს რუსეთის (რუსეთის IჩOM) კომიტეტს რუსეთის ტერიტორიაზე და აფხაზეთსა და ე. წ. სამხრეთ ოსეთში ჰყავს სპეციალური მისიები.

ძირითადად, რუსულ ენაზეა, განთავსებულია ინტერნეტ სივრცეში და პოპულარიზაციას უწევენ ახალ კონცეფციას _ საერთო ფორმები შეიძლება მოიძებნოს ყველგან, გარდა საქართველოსი! აღნიშნული პუბლიკაციების გვერდით 2008 წლის შემდეგ აქტიურდება აფხაზურ რუსული სამეცნიერო ურთიერთობები, ერთობლივი კვლევები როგორც ისტორიოგრაფიაში,ასევე კულტურული მემკვიდრეობის საკითხებში. ეს პროცესი რუსეთის პრეზიდენტის სპეციალურ განკარგულებას ეფუძნება და ამ მიზნით სოხუმში, 2009 წელს შეიქმნა რუსეთის მეცნიერებისა და კულტურის ცენტრი, რომელსა „მოსკოვის სახლი“ ეწოდება და მისი ძირითადი მიზანია „კულტურული, საგანმანათლებლო, სამეცნიერო, ტექნიკური და საინფორმაციო კავშირების განვითარება რუსეთსა და აფხაზეთს შორის“.

ერთი შეხედვით, აქ საგანგაშო არაფერია _ ასწავლიან რუსულ ენას, კულტურას და ა. შ., მაგრამ აღნიშნული სახლი რეალურად აკონტროლებს სამეცნიერო-კვლევით ურთიერთობებს, უფრო მეტიც ის არის ამ ურთიერთობების ძირითადი ტონისა და მიმართულების მიმცემი. გარდა ერთობლივი ნაშომებისა, გვაქვს რუსი ხელოვნებათმცოდნეების პუბლიკაციები, რომლებიც ქვეყნდება აფხაზეთსა და რუსეთში. ამ მხრიც აქტიურ სამეცნიერო საქმიანობას ეწევა ჩვენში კარგად ცნობილი პროფესორი ლიუდმილა ხრუშკოვა.

ბუნებრივია, სიძულვილის ენით დაწერილ პუბლიკაციებს აქ ვერ შევეხებით, რადგან მათი აბსოლუტური უმრავლესობა მოკლებულია ყოველგვარ სანდოობასა და ღირებულებას, თუმცა მსგავსი „ნაშრომების“ ინტერნეტ სივრცეში განთავსება „თავის საქმეს აკეთებს“ და სერიოზულ იდეოლოგიურ საფრთხეს წარმოადგენს.2000-იანი წლების მეორე ნახევრიდან შექმნილ ნაშრომთა შორის ჩვენს თემატიკას ეძღვნება ანზორ აგუმავას, დენის ჩაჩხალიას, დავით კანდელაკის, ტაჩუ გიცბას და სხვათა პუბლიკაციები. ამჯერად ყურადღებას მივაქცევთ აფხაზი ფილოლოგის, მთარგმნელისა და მწერლის დენის ჩაჩხალიას „ნაშრომებს“ „აფხაზურ არქიტექტურაზე“.

მიუხედავად იმისა, რომ მას არ აქვს პროფესიული განათლება არც ხელოვნებათმცოდნეობაში და არც ისტორიაში, ბოლო პერიოდში აქტიურად წერს საეკლესიო არქიტეტურაზე. 1986 წელს ამ თემატიკას მიუძღვნა მხატვრულ სტილში დაწერილი საგაზეთო სტატია „აფხაზური არქიტექტურის თვითმყოფადი სტილი“, ასევე 1989 წელს აფხაზურ ენაზე ჟურნალ „აფსნი აყაზარა“-ს (აფხაზეთის ხელოვნება) ფურცლებზე გამოქვეყნდა მისი სტატია „მოქვის კათედრალი“. 90-იანი წლების მიწურულიდან აქტიურად ცდის კალამს ისტორიისა და ხელოვნების ისტორიის მიმართულებით.

საყურადღებოა, მისი ორი მონოგრაფია, რომლებიც 2011 და 2016 წლებში გამოქვეყნდა _ „ბიზანტიური არქიტექტურის აფხაზური სკოლა“ და „შუა საუკუნეების აფხაზეთის ტაძრების კომპოზიცია. მისი გავლენა ალანიის, რუსეთისა და ტრაპეზუნდის არქიტექტურაზე“. ნაშრომში „ბიზანტიური არქიტექტურის აფხაზური სკოლა“, ავტორი რამდენიმე ტაძრის მიმოხილვის საფუძველზე ასკვნის რომ „აფხაზური არქიტექტურული სკოლის, აფხაზური ეროვნული სტილის ტაძრებს მიეკუთვნებიან საკულტო ნაგებობანი (დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ შავი ზღვის სანაპიროდან და შემდეგ):

ლოოს ტაძარი (ლაზარევის რაიონი. სოჭი.)

ვესიოლოეს ტაძარი (ადლერის რაიონი. სოჭი)

ბზიფის ტაძარი (გაგრის რაიონი, არ)

ახაშ-ნიხას ეკლესია (სოფ. ალახაძე, გაგრის რაიონი)

ბიჭვინთის საპატრიარქო კათედრალური ტაძარი

მსიგხვას ეკლესია (ახალი ათონის გარეუბანში (არ)

სიმონ კანანელის ეკლესია (ახალი ათონი არ)

მოქვის ტაძარი (ს. მოქვა. ოჩამჩირის რაიონი, არ)

გელათის ტაძარი (ქუთაისთან ახლოს, საქართველოს რესპუბლიკა)

მეტეხის ეკლესია (XIV ს.) ქ. თბილისი, საქართველოს რესპუბლიკა

ჩრდილოეთის ეკლესია ქვემო არხიზაში (ყარაჩაევო-ჩერქეზეთი, რფ)

შუა ეკლესია ქვემო არხიზაში (ყარაჩაევო-ჩერქეზეთი, რფ)

ეკლესია სოფელ შოანასთან (ყჩრ, რფ)

ეკლესია სოფ. სენტისთან (ყჩრ, რფ)“.

ავტორი უფრო შორსაც მიდის და კიევის რუსეთის ეკლესიებს _ განსაკუთრებით კი სოფიის ხუთნავიან ტაძარს, ნოვგოროდის, პოლოცკისა და ჩერნიგოვის ფერისცვალების სამნავიან ეკლესიებს აფხაზური სკოლის ძეგლებს მიაკუთვნებს?!. მომდევნო სტრიქონებიდან აშკარად ჩანს, რომ ავტორს ეეჭვება მისი თეზა, მაგრამ მაინც აცხადებს _ „მეცნიერულად შეიძლება, იმის თქმა, რომ ისინი განიცდიან აფხაზური სტილის გავლენას“ და ჩანს „აფხაზური გამოცდილების გამოყენება არქიტექტურული ფორმების მშენებლობაში“. ასე იქცა თავის დროზე, ჩვენს მიერ შეთავაზებული „ქართული არქიტექტურის აფხაზური სკოლა“, ჯერ ბიზანტიური არქიტექტურის აფხაზურ სკოლად, ხოლო ავტორის მომდევნო წიგნში „სკოლა“ ქრება და ვიხილავთ აფხაზურ არქიტექტურას.

იმავე ნაშრომში დენის ჩაჩხალია, ასახელებს ბიზანტიური არქიტექტურის აფხაზური სკოლის ძირითად ნიშნებს: ტაძრების ბაზილიკური ფორმა; სამნავიანობა, როცა შუა ნავი შესამჩნევად გრძელია გვერდებზე; სამაფსიდიანი, გარედან ამოზნექილი აღმოსავლეთის ფასადი, გაგრძელებული (წამოწეული) ცენტრალური აფსდით, რასაც ავტორი აფხაზეთის ტაძრების ყველაზე ექსპრესიულ ნაწილად თვლის. სულ ჩამოთვლილია აფხაზური არქიტექტურის 13 ნიშანი, რაც მას განასხვავებს დანარჩენი სკოლებისაგან. რადგან აღნიშნული

ნიშნები საქართველოს სხვა რეგიონების მრავალი ტაძრისთვის არის დამახასიათებელი, ავტორი თვლის, რომ ისინი აფხაზური სკოლის გავლენას განიცდიან და ბუნებრივია,შექმნილია აფხაზთა სამეფოს ეპოქაში. თუმცა აფხაზთა სამეფოს ქრონოლოგია თუ ვერ ემთხვევა ამ ძეგლების აგების თარიღს, არა უშავს, მთავარია მკითხველი მივიდეს დასკვნამდე, რომ მთელი საქართველო (მათ შორის აღმოსავლეთი და სამხრეთ საქართველოც) ბიზანტიური არქიტექტურის აფხაზური სკოლის ძეგლებით ყოფილა მოფენილი!ცხადია, აფხაზეთი, ისევე, როგორც საქართველოს ყველა მხარე, მდიდარია სხვადასხვა დანიშნულების ქრისტიანული საეკლესიო ნაგებობებით, მათ ახასიათებთ გარკვეული თავისებურებანი, მაგრამ თავისებურებები ყველა ქვეყნის კულტურას, როგორც ადამიანური გამოხატულების განცალკავებულ სამყაროს, გააჩნია. ბუნებრივია, ეს ახასიათებს არქიტექტურასაც, რადგან ის კულტურის უნიკალური ფენომენია, არ სცნობს საზღვრებს და გავრცელების საკუთარი გზები გააჩნია. ვნახოთ ამ თავისებურებებს როგორ ხსნის ქართული ხელოვნების სკოლის თვალსაჩინო წარმომადგენელი დიმიტრი თუმანიშვილი: „როდესაც აფხაზეთის შუასაუკუნოვან კულტურაზე წამოიწყებენ საუბარს, მხედველობაში უპირატესად იქ შემორჩენილი საეკლესიო ხელოვნების ნაწარმოებები აქვთ“. ბუნებრივია, „აფხაზეთის მხატვრული მემკვიდრეობა, ისევე როგორც მთელი ქართული შავიზღვისპირეთისა, ნაკლებად ჰომოგენურია, რაც განპირობებულია დასავლეთ საქართველოს სანაპირო ზოლში „ჯერ ელინური, შემდგომ ელინისტური, რომაული, და ბოლოს ბიზანტიური პოლიტიკური და კულტურული გავლენით“.

სწორედ აქედან ვრცელდებოდა მთელ საქართველოში კულტურული ელემენტების „იმპორტი“, რამაც ჩვენ, როგორც აღმოსავლეთის ერთ-ერთი ქრისტიანული ქვეყანა, ბიზანტიური კულტურული წრის ქვეყნებში გაგვაერთიანა, ხოლო კულტურულ ნათესაობას ბიზანტიური ცივილიზაციის პარადიგმა ეწოდა. ქართული ქრისტიანული ხელოვნების ძეგლებზე, განსაკუთრებით საეკლესიო ნაგებობებზე ასახული ეს ნათესაობა, სულაც არ ცვლის საერთო სურათს ძველი ქართული არქიტექტურის ავთენტურობის შესახებ, რადგან ძველი ქართული საეკლესიო ძეგლები თვალსაჩინოდ თვითმყოფადი და განსახვავებულია აღმოსავლური ქრისტიანობის სხვა ძეგლებისაგან.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, დენის ჩაჩხალიას მეორე მონოგრაფიაКомпозиция храмовсредневековой Абхазиии ее влияние на архитектонику памятников Алании, Руси и Трапезунда, 2016 წელს გამოქვეყნდა და იგი ხუთი თავისაგანშედგება: Трехпритворные храми Абхазиипервого периода, (IX_XI вв.), Храми Алании трехпритворной тектоники, ცალკე თავადაა გამოყოფილი Кутаисская область. Картли и Кахети, როგორც ჩანს ავტორს პრინციპულად არ სურს (ან ზედმეტად არ სურს) გამოიყენოს საქართველოს სახელი, ამიტომ XIX საუკუნის „მეფის რუსეთისდრინდელ“ ტერმინებს იყენებს. ცალკე თავებადაა გამოყოფილი Притворы в зодчестве Древней Руси და Притворыхрамов Трапезунда. გარდა ამისა, წიგნში წარმოდგენილიადასკვნა,საკმაოდ სოლიდური ბიბლიოგრაფია და ფართო ანოტაცია ინგლისურ ენაზე. ბოლოს დამატებულია იმავე ავტორის ნაშრომიТитулатура абхазских царей/აფხაზი მეფეების ტიტულატურა, რომელშიც ავტორი აფხაზ მეფეებად თვლის გაერთიანებული საქართველოს მეფეებს ბაგრატ III-იდან დაწყებული, ვიდრე რუსუდან მეფის ჩათვლით. მონოგრაფია სატიტულო ფურცელზე შედარებით განსხვავებული სათაურით არის წარმოდგენილიТрехпритворная композиция храмов средневековой Абхазиии ее влияние на архитектонику памятников Алании, Руси и Трапезунда და მართლაც ავტორი განსაკუთრებულ ყურადღებას სამაფსიდიან ეკლესიებს უთმობს, რომლებსაც აფხაზური არქიტექტურული სკოლის განსაკუთრებულ ნიმუშებად აცხადებს, მათ შორისაა არა მარტო თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე, არამედ იმერეთში, ქართლსა და კახეთში ცნობილი ძეგლები:

ბაგრატის ტაძარი ქუთაისში, კუმურდოს ტაძარი ჯავახეთში, მანგლისის ტაძარი, ნიკორწმინდის ტაძარი, ბეთანია, მეტეხის ტაძარი, ფიტარეთი, ბოჭორმის ტაძარი!!!, სვეტიცხოველიც კი და ა. შ. უფრო მეტიც, თბილისის სამების არქიტექტორი არჩილ მინდიაშვილი ტაძრის მშენებლობისას აფხაზთა სამეფოს იმ არქიტექტურულ ფორმებსა და ტექნიკას ეყრდნობა, რომლითაც აგებულია გელათი, ბაგრატის ტაძარი, მცხეთის სვეტიცხოველი. ანუ, დენის ჩაჩხალიას აზრით, XII საუკუნეში გელათის მშენებლობა აფხაზთა სამეფოს ეპოქაში განხორციელდა, აქამდე ოლეგ ბღაჟბას მიხედვით „ვიცოდით“, რომ აფხაზთა სამეფოს ქრონოლოგია არა VIII-X საუკუნის 70-იან წლებს, არამედ VIII-XI საუკუნეებს მოიცავდა, ვიდრე დავით აღმაშენებლის გამეფებამდე.

დენის ჩაჩხალია აფხაზთა სამეფოს ქრონოლოგიის ახალ, მესამე ვარიანტს გვთავაზობს: VIII-XIII სს.იმავე ნაშრომში ავტორი ქართული ისტორიული მხარის „ტაო“-ს ნაცვლად იყენებს სომეხი ისტორიკოსების მიერ წამოწეულ სომხურ ფორმას _ ტაიკი, ასევე ოშკის ნაცვლად _ ოშკივანქ.თუმცა იმავე ოშკის ტაძარს აფხაზთა სამეფოს დროინდელი აფხაზური არქიტექტურული სკოლის გავლენად მიიჩნევს, რითაც ავტორი წინააღმდეგობაში ვარდება.

დასკვნაში ავტორი მიუთითებს, რომ სამაფსიდიანი ტაძრების გენეზისი აფხაზთა სამეფოს ეპოქაში უნდა მომხდარიყო, გავრცელდა ქუთაისის ოლქში, ქართლსა და კახეთში, ოსეთში, ტრაპეზუნტის მხარესა და ბოლოს ძველ რუსეთში. და რომ აფხაზთა სამეფოს არქიტექტურული სკოლის ფორმები და ტექნიკა დღესაც გამოიყენება ტაძრების მშენებლობისას, თბილისში, რუსეთში და ა. შ.

დამატებით ტექსტში ხშირად ვხვდებით ასეთ „რეფრენებს“: Георгий V (II), царь Абхазский(1072_1089_1112) _ იგულისხმება გაერთიანებული საქართველოს მეფე გიორგი II (1072-1089), რომელიც აფხაზთა სამეფო ტახტს 1112 წლმადე ფლობდა, 1089 წლიდან კიდავით აღმაშენებლის თანამოსაყდრეობით; Давид I (II), Строитель, царь Абхазский (1089_1125) _ საუბარია დავით IV აღმაშენებელზ(1089-1125), Дмитрий IV (I), царь Абхазский (1125_1156) _ დემეტრე I (1125 _ 1156), Георгий VI (III), царь Абхазский (1156_1184)_გიორგი III (1156-1184),Тамар, царица Абхазская (1184_1208).- რა თქმა უნდა იგულისხმება მეფე თამარი, ГеоргийVII Лашаʹ, царь Абхазский (1208_1212_1223) _ გიორგი IV ლაშა (1213-1223), Русудан, царицаАбхазская (1223_1247) _ რუსუდან მეფე (1223- 1245).მართალია ავტორმა გაერთიანებული საქართველოს მეფეების დიდი ნაწილი აფხაზებად გამოცხადა, მაგრამ არსად არ ახსენებს, რატომ წერდნენ ისინი ქართულად, ან თუნდაც ერთს რატომ არ გაუჩნდა სურვილი მშობლიურ ენაზე მოეწყო სამეფო კანცელარია!!!

მესამე ჯგუფის ერთობლივ ისტორიულ „ნაშრომებს“ მიეკუთვნება ის პუბლიკაციები, რომლებშიცაფხაზეთის ისტორიისა და კულტურის საკითხების „კვლევა“ შესრულებულია რუს-მეცნიერებთან ერთად, რითაც ცდილობენ სეპარატისტული ისტორიოგრაფიის შეხედულებებს მდგარდი სახე და მეტი ავტორიტეტულობა შესძინონ; უფრო მეტიც, ხშირ-შემთხვევაში, ამ კვლევებში აფხაზეთის ისტორია და კულტურა წარმოჩენილია „რუსულ-აფხაზური“ისტორიული რაკურსით, ანუ, იმპერიულ-სეპარატისტული იდეოლოგიის ნაზავით;ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს ის ფაქტი, რომ რუსი მკვლევრები მეტი სიფრთხილით ეკიდებიან საკითხს და ზემოთხსენებულ მონოგრაფიებსა და სტატიებში გამოთქმულ თეზებს ნაკლებად იყენებენ.

2011 წელს სანკტ-პეტერბურგში, რუსეთის ქრისტიანულ ჰუმანიტარული აკადემიის ეგიდით გამოქვეყნდა აფხაზი და რუსი ისტორიკოსებისა და ხელოვნებათმცოდნეების კოლექტიური ნაშრომი „Искусство Абхазского царства VIII-XI веков“. წიგნი გამოცემულია მაღალპოლიგრაფიულ დონეზე და დაფინანსდა რუსეთის ჰუმანიტარულ კვლევათა ფონდის სპეციალური გრანტით.

მონოგრაფია უკანასკნელ წლებში „აფხაზთა სამეფოს“ წარსულის შესწავლის მიზნით შესრულებულ კვლევებს შორის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ნაშრომს წარმოადგენს. წიგნში თანმიმდევრულადაა წარმოდგენილი ისტორიული ნარკვევი „აფხაზთა სამფოს“ შესახებ, ანაკოფიის ციხე-სიმაგრის საეკლესიო არქიტექტურა და ქვის რელიეფები, ანაკოფიის მთის ეპიგრაფიკული და სიძველეთა იკონოგრაფიული მასალების კატალოგი. წიგნს ახლავს ტაბულები, დანართი, შემოკლებათა და გამოყენებული ლიტერატურის სია. ნაშრომის დიდ ღირსებას წარმოადგენს ანაკოფიის ციხე-სიმაგრის მრავალრიცხოვანი ფაქტობრივი მასალა, რომელთა დიდი ნაწილი ადრეც იყო ცნობილი სამეცნიერო ლიტერატურაში, მაგრამ ნაწილს პირველად ეცნობა მკითხველი. მიუხედავად ამისა, „აფხაზთა სამეფოს“ ხელოვნების შესწავლა და განსხვავებულ ისტორიულ დისკურში წარმოჩენა, მხოლოდ ამ მასალის საფუძველზე, დაუშვებლად მიგვაჩნია.

ავტორთა კოლექტივი ცდილობს ფართო კულტურულ-ისტორიულ ჭრილში, ბიზანტიური და კავკასიური ანალოგიების გათვალისწინებით განიხილოს ანაკოფიის ქრისტიანული ხელოვნების ძეგლები და მის საფუძველზე წარმოაჩინოს „აფხაზთა სამეფოს“ ხელოვნება და ისტორია. წიგნის ყველა თავი, გარდა ეპიგრაფიკული ძეგლების კატალოგისა, დატვირთულია ისტორიული მასალითა და პარალელებით, რაც იშვიათი გამონაკლისის გარდა, გამოწვეულია ავტორთა მცდელობით კარგად „შეფუთონ“„აფხაზთა სამეფოს“ პოლიტიკური ისტორიის შესახებ არსებული ისტორიული წყაროები და შექმნან მყარი ბაზა ამ სახელწიფოს ქართული კულტურული და პოლიტიკური სამყაროდან მოწყვეტით წარმოსაჩენად. სამწუხაროდ, წიგნში, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, გამოკვეთილად იგრძნობა სეპარატისტული ნომენკლატურის გავლენა და მთლიანად მიმართულია დღევანდელი პოლიტიკური პროცესების გამართლებისაკენ. რაც მიუღებელი და დაუშვებელია ისტორიული ჭეშმარიტების დადგენის გზაზე და მით უფრო გაგუგებარია ხელოვნების ისტორიის კვლევის პროცესში.

აფხაზთა სამეფოს შესახებ ისტორიული ნარკვევში (ავტორი არქეოლოგი და ისტორიკოსი ოლეგ ბღაჟბა) უგულვებელყოფილია ქართული საისტორიო წყაროების როლი და მნიშვნელობა „აფხაზთა სამეფოსა“ და ანაკოფიის ისტორიის შესწავლის საკითხში, დარღვეულია „აფხაზთა სამეფოს“ ქრონოლოგია, დაკნინებულია „აფხაზთა მეფეთა“ სახელმწიფოებრივი და და კულტურულ-აღმშენებლობითი საქმიანობა, არამარტო თანამედროვე აფხაზეთის, არამედ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე, ავტორი ყოველგვარი არგუმენტაციისა და დასაბუთების გარეშე ცდილობს მკითხველს თავს მოახვიოს მცდარი მოსაზრება საქართველოს სამეფო დინასტიის წარმომავლობის შესახებ, საქართველოს გაერთიანების შემდეგ ანაკოფიის ციხე-სიმაგრის ირგვლივ განვითარებული მოვლენები წარმოჩენილია, როგორც „აფხაზთა სამეფოს“ ისტორია.

წიგნის მომდევნო თავში „ანაკოფიის ციხის საეკლესიო არქიტექტურა“ (ავტორები დენის ბელეცკი, ანდრეი ვინოგრადოვი), ანაკოფიის ციხე-სიმაგრის ქრისტიანული არქიტექტურა და იკონოგრაფიული მასალები გაანალიზებულია კულტურულ-ისტორიულ ჭრილში, მოტანილია პარალელები ბიზანტიურ და კავკასიურ მასალებთან (შეიძლებოდა გაცილებით ახლო ანალოგების მოტანა საქართველოს სხვა რეგიონების საეკლესიო ხუროთმოძღვრებიდან). მიუხედავად იმისა, რომ ავტორები არ არიან უკიდურესად არაობიქტურები, მაგ. როცა საუბრობენ გაერთიანებულ საქართველოზე, აფხაზი კოლეგებისაგან განსხვავებით, აფხაზთა სამეფოს ნაცვლად იყენებენ ტერმინს აფხაზეთ-ქართლის სამეფო, მათი კვლევის შედეგები რეალურად ამაგრებს ი. ვორონოვისეულ შეხედულებას აფხაზეთში ბიზანტიური ხუროთმოძღვრების აფხაზურ-ალანური სკოლის არსებობის შესახებ. წიგნის ზოგიერთი თავების გაცნობისას იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ავტორი არ იცნობს, ან არ სცნობს წინა თაობის ისტორიკოსთა ფუნდამენტალურ შრომებს „აფხაზთა სამეფოს“, ზოგადად რეგიონის ხუროთმოძღვრებისა და იკონოგრაფიული კვლევების შესახებ.სწორედ რუსი მეცნიერების დამსახურებით, წიგნს მაღალი აკადემიური ღირებულება აქვს, მიუხედავად ამისა, მასში დაშვებული შეცდომები და „აფხაზთა სამეფოს“ კულტურული მემკვიდრეობის ამგვარი რაკურსით წარმოჩენა ცვლის ფაქტობრივ ისტორიულ სურათს, აკნინებს მის მდიდარ წარსულს და საფუძველს აცლის „აფხაზთა სამეფოს“,როგორც მედიევისტური ეპოქის სახელმწიფოს ისტორიულ დისკურსში განხილვას.

აფხაზურ _ რუსულ ერთობლივ კვლევებს შორის საყურადღებოა 2017 წელს რუსეთის ელექტრონულ სამეცნიერო -პრაქტიკულ ჟურნალში („ჰუმანიტარული სამეცნიერო კვლევები“) გამოქვეყნებული ნაშრომი „შუა საუკუნეების აფხაზეთის ქრისტიანული ტაძრები“, რომლის ავტორები არიან გალინა ტრებელევა და სურამ საქანია. იმავე სურამ საკანიას ეკუთვნის კიდევ ერთი ნაშრომი „შუა საუკუნეების აფხაზეთის საკულტო ხუროთმოძღვრება“ საკმაოდ სოლიდურ გამოცემაში „აფხაზები“. ერთობლივ ნაშრომში შესწავლილია გაგრის საეკლესიო ხუროთმოძღვრება, მათ შორის განხილულია ტაძრები: ცანდრიფში (განთიადის ბაზილიკა), ხაშუფსე, გეჩრიფშის ტაძარი, გაგრის ეკლესია, ალახაძის საეკლესიო კომპლექსი, ბიჭვინთის ტაძარი და მის ირგვლივ არსებული ეკლესიები, ჭიბურნიხის ეკლესია, ბზიფის ტაძარი და ლიძავის ეკლესია. ამ ტაძრების ნაწილი მანამდე არ ყოფილა შესწავლილი, შესაბამისად აღნიშნული ნაშრომი მნიშვნელოვან შენაძენად უნდა ჩაითვალოს. მიუხედავად ამისა, ცალკეულ შემთხვევებში გაზიარებული არ არის წინა ეპოქის მკვლევართა შეხედულებები.

როცა ვსაუბრობთ აფხაზეთის არქიტექტურულ ძეგლებზე, ბუნებრივია გვერდს ვერ ავუვლით ლიუდმილა ხრუშკოვას ნაშრომებს. მას მუშაობა მოუწია საბჭოთა ეტაპზე, ბოლო პერიოდში და დღესაც აგრძელებს აქტიურ მოღვაწეობას, შესაბამისად, მას დიდი წვლილი მიუძღვის აფხაზეთის კულტურის ძეგლების კვლევის საქმეში. ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ ლიუდმილა ხრუშკოვას XX საუკუნის 80-იანი წლების შრომები მკვეთრად განსხვავდება დღევანდელი კვლევებისაგან: როგორც ჩანს, განსხვავებულია კვლევის მიზნები და ამოცანები, ჰიპოთეზა, აქცენტები და მიმართულებები, შესაბამისად განსხვავებულია კვლევის შედეგებიც. მაგრამ ეს სხვა, უფრო ფართო კვლევის საგანია და ამჯერად აქ აღარ შევჩერდებით.

ჩვენს მიერ ზემოთ მოხმობილი მასალის საფუძველზე გამოიკვეთა აფხაზეთის მატერიალური კულტურის ძეგლების შესწავლის სამივე ეტაპზე არსებული მთელი რიგი პრობლემები, კომპლექსური კვლევების არ არსებობა, ტაბუდადებულ თემათა საკითხი, ადგილზე სპეციალისტთა მომზადების, ან გადამზადების პრობლემა, მხარის ოკუპაცია და მასთან დაკავშირებული გამოწვევები: იმპერიის წიაღში შექმნილი ახალი კონცეფციებისა და თეორიების წამოწევა, რამაც მიზანმიმართულად, თანდათან უნდა დაარწმუნოს ადგილზე დარჩენილი და გამოდევნილი მოსახლეობა, საერთაშორისო საზოგადოებრიობა, უბრალო მკითხველიც კი, რომ აფხაზეთი არც ისტორიულად და არც პოლიტიკურ_ კულტურული თვალსაზრისით არ წარმოადგენს საქართველოს ნაწილს.

ჩვენს მიერ განხილული სამი ეტაპიდან ნაშრომში გაცილებით მეტი დრო დავუთმეთ მესამე ეტაპს, რადგან ეს არის ყველაზე პრობლემატური პერიოდი აფხაზეთის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების შესწავლის ისტორიაში, რადგან

1. საქართველოს ეს მხარე ოკუპირებულია რუსული ჯარის მიერ და ხელოვნებათმცოდნეები, არქიტექტორ _ რესტავრატორები, ეპიგრაფიკის მკვლევრები და ფრესკული ხელოვნების ნიმუშთა კონსერვაციის სპეციალისტები მოკლებულნი არიან ადგილზე მუშაობის შესაძლებლობას.

2. ოკუპაციის პირობებში, ამ საკითხის მოგვარება რთულია, მაგრამ როცა არსებობს პრეცენდენტები მსოფლიოს მსგავს რეგიონებში მკვლევართა სპეციალური მანდატით დაშვებისა, ეს ქეისები შეიძლება ჩვენც ეფექტურად გამოვიყენოთ;

3. ის სპეციფიკა, რომელიც ამ ძეგლების რესტავრაციისა და კონსერვაციის პროცესს ახლავს, სპეციალურ ცოდნას მოითხოვს. შესაბამისადად, ჩვენ უნდა შევძლოთ ადგილობრივი ახალგაზრდების დაინტერესება, სპეციალური მომზადება და მათთვის აუცილებელი ცოდნისა და უნარ-ჩვევების გამომუშავება, რათა საჭიროების შემთხვევაში შეძლონ არსებული ძეგლების გადარჩენისთვის ზრუნვა.

4. აღნიშნული ძეგლების ავთენტურობის დაკარგვის პარალელურად ახალი კონცეფციებისა და თეორიების შემუშავების იმპერიული იდეოლოგიის საპირწონედ, აუცილებელია ჩვენს ხელთ არსებული ყველა ადამიანური და მატერიალური რესურსის გაერთიანება კომპლექსური, ინტერდისციპლინარული კვლევების შესაქმნელად, რომელიც აკადემიური ეთიკის დაცვით, არგუმენტირებულად უპასუხებს ახალ გამოწვევებს.

და ბოლოს, მსგავსი კონცეფციების შეთხზვა არამარტო ადგილობრივი ქართული მოსახლეობის, არამედ აფხაზთა ისტორიული ფესვებიდან მოწყვეტის, მათი იდენტობის დაკარგვის, არსებულ ფაქტობრივ რეალობასთან (ოკუპაცია) იოლად ადაპტირების ერთ-ერთი საშუალებაცაა.

წიგნის ელ-ვერსია: 

აფხაზური სეპარატიზმი საბჭოთა წლებში იძენს ორგანიზებულ ხასიათს. ქართულ-აფხაზური ურთიერთობების ერთ-ერთი სერიოზული გამწვავება ემთხვევა სსრკ-ის ახალი _ 1978 წლის კონსტიტუციის მიღების პერიოდს და მისი საბაბი ხდება აფხაზეთის სტატუსის საკითხი. 1985 წლიდან დაწყებული „პერეს ტროიკის“ შემდეგ საქართველოში დაიწყო ღია ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის, რასაც მკვეთრად და უპირისპირებდა საბჭოთა კავშირის ხელმძღვანელობა.

ამან, თავის მხრივ, რუსეთის მიერ აფხაზთა სეპარატისტული მოძრაობის გააქტიურება გამოიწვია. მთელი თავისი ისტორიის განმავლობაში აფხაზეთი აგრარული რეგიონი იყო, ამიტომ, ტრადიციული უნიკალური პრაქტიკითა და ტექნოლოგიით, სოფლის მეურნეობა პრიორიტეტულ ადგილს იკავებდა მის ეკონომიკაში.

ეკონომიკის სფეროს რეანიმაციის მიზნით შემუშავებული „2000_2020 წლების აფხაზეთის რესპუბლიკის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების კონცეფცია“ და „სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სახელმწიფო პროგრამა“ დამტკიცებულია აფხა ზეთის ე.წ. პრეზიდენტის მიერ. აღნიშნული სტრატეგიული დოკუმენტები გულისხმობენ აფხაზეთის საბაზრო ურთიერთობებზე გადასვლას.

 აფხაზეთში ჯერ არ მომხდარა სრული პრივატიზაცია, თუმცა შემუშავებულია და ძალაშია „კანონი პრივატიზების შესახებ“. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მიწის პრივატიზებას, საკურორტო რაიონებში მისი ძალიან მაღალი ღირებულების პირობების გათვალისწინებით. მიღებული კანონი „იჯარის შესახებ“ საფუძველს იძლევა, რუსეთის ფედერაციის მოქალაქეებისთვის იჯარით გაიცეს საკურორტო ინფრასტრუქტურის ობიექტები სოხუმში, გაგრასა და ბიჭვინთაში.

დეფაქტო აფხაზეთის არსებული სტატისტიკის მიხედვით, აფხაზეთში მუშაობს დაახლოებით 40 ათასი ადამიანი, ხოლო 53 ათასი პენსიონერია (აქედან მხოლოდ 36 ათასამდე ადამიანი იღებს ასაკის პენსიას) ყოველწლიურად დაახლოებით 53-70 მილიონი რუბლი გამოიყოფა ბიუჯეტიდან აფხაზეთის 53 ათას პენსიონერზე. საპენსიო ფონდის წლიური ბიუჯეტი 1 მილიარდ 100 მილიონ რუბლს აღწევს. ზემოთ მოყვანილი სტატისტიკური მონაცემებიდან გამომდინარე, აფხაზ მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ აუცილებელია ამ სფეროში ნორვეგიული გამოცდილების გამოყენება.

ტყის რესურსებთან დაკავშირებით უნდა აღვნიშნოთ,რომ აფხაზეთიდან უპირატესად რუსეთში ხის ძვირფასი ჯიშების ექსპორტი ხორციელდება უსისტემოდ, ყოველგვარი გარემოსდაცვითი რეგულაციების გარეშე, ნადგურდება ტყის მასივი და მასთან ერთად ფლორა და ფაუნა, რაც, საბოლო ჯამში, ეკოლოგიურ კატასტროფამდე მიგვიყვანს.

დღეისათვის აფხაზეთის დეფაქტო მთავრობა რუსეთის ეკონომიკასთან ინტეგრაციას ეკონომიკური პოლიტიკის პრიორიტეტულ სფეროდ მიიჩნევს, რასაც ხელი შეუწყო რუსეთის მიერ აფხაზეთის დამოუკიდებლობის აღიარებამ.

ოკუპირებული აფხაზეთის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების მოდელი შეიძლება შემდეგნაირად დახასიათდეს:

- ეკონომიკური განვითარების მიღწეული დონის მიხედვით, აფხაზეთი მიეკუთვნება გარდამავალ ეკონომიკას;

- საწარმოო ძალების განვითარების დონით - მიისწრაფის ინდუსტრიულისკენ;

- ეროვნული ეკონომიკის გახსნილობის ხარისხით - ნაწილობრივ ღიაა;

- განვითარების სფეროთი - განუვითარებელია;

 ქართველი და აფხაზი ხალხების ერთიან ისტორიაზე, მათ საერთო ბედზე, რუსეთის ცარიზმის ისტორიულ ზრახვებსა და მისწრაფებაზე სამხრეთ კავკასიაში მეტყველებს მუჰაჯირობის პოლიტიკა. რუსეთი მე-18 საუკუნეში ცდილობდა, გადასახლების გზით გაექრო აფხაზები, როგორც ერი, რის წინააღმდეგაც გამოდი ოდნენ ცნობილი ქართველი საზოგადო მოღვაწეები გ. წერეთელი, ს. მესხი, გ. გურიელი და სხვები. იგივე პოლიტიკა ხორციელდება დღეს, როდესაც ხდება აფხაზთა სრული ასიმილაცია, მათი ეთნიკური ნიშნების გაქრობა. ცივილიზებული სამყარო ვალდებულია, გაილაშქროს რუსეთის ამ მეტად საშიში იმპერიალის ტური პოლიტიკის წინააღმდეგ, რადგან აფხაზები გაიზიარებენ მათი მონათესავე შაფსუგების ბედს, რომლებმაც განიცადეს იმპერიალისტურ რუსეთში სრული ასიმილაცია, დაკარგეს ენა, თვითმყოფადობა, კულტურა.

აფხაზეთის მოსახლეობის თანამედროვე ეთნიკური შემადგენლობა ჰეტეროგენიულია: ტერიტორიაზე ცხოვრობენ აფხაზები (124.5 ათასი), სომხები (67 ათა სი), რუსები (22 ათასი) და გენოციდისა და განდევნის შემდეგ დარჩენილი ქართველები (46,7 ათასი), ასევეუკრაინელები, ბერძნები, ესტონელები, ებრაელები და სხვები. ამდენად, რუსეთის მიერ ამ ტერიტორიის ოკუპაციამ გამოიწვია დემოგრაფიული სურათის მნიშვნელოვანი ცვლა, რაც მე-20 საუკუნის მსოფლიო ისტორიაში უპრეცედენტო შემთხვევაა, ამ საუკუნის არც ერთ ომს არ მოჰყოლია ეთნიკური მოსახლეობის მასობრივი განდევნა საკუთარი ტერიტორიიდან, მისი გენოციდი. ეს არ მომხდარა არც საქართველოს მძიმე ისტორიულ წარსულში მურვან ყრუს (735-737 წწ) თუ შაჰ აბასის (1615-1625) შემოსევების დროს.

 აფხაზეთში ყველაზე მჭიდროდ დასახლებულია სანაპირო ზოლია სადაც მდებარეობს ყველა დიდი ქალაქი. ომის შემდეგ, აქ გადმოსახლდა სოფლის მოსახლეობის დიდი ნაწილი, ძირითადად აფხაზები, რომლებიც ჩასახლდნენ ქართველების მიერ იძულებით მიტოვებულ საცხოვრისში. რესპუბლიკის მოსახლეობის დაახლოებით 93% კონცენტრირებულია ამ სარტყელში.

1992-1993 წლების ომის შედეგად მოხდა გარკვეული დეურბანიზაცია. ქართველი მოსახლეობის მიერ აფხაზეთის იძულებითი დატოვების გამო, ქალაქებში მცხოვრებთა რიცხვი 2-ჯერ შემცირდა, ცენტრალური ქალაქების მიხედვით ქართული მოსახლეობის იძულებით დანატოვარ სახლებში შესახლდა აფხაზი მოსახლეობა, რამაც მნიშვნელოვნად გაზარდა ქალაქად მცხოვრები აფხაზების რიცხვი. კრასნოდარის მხარიდან მასობრივი მიგრაციის გამო გაგრაში სომეხთა რაოდენობა გაუტოლდა აფხაზებს, ხოლო გულრიფშში გადააჭარბა კიდევაც. ამით არის მოტივირებული ის, რომ რუსეთმა აამოქმედა მისთვის კარგად ნაცადი ინსტრუმენტი: აფხაზეთის ტერიტორიაზე სომხური ავტონომიების მოთხოვნით აფხაზების შემდგომი დამორჩილების მექანიზმი. გულრიფშის რაიონში მიგრანტი სომხები დღესაც აქტიურად ითხოვენ კულტურულ ავტონომიას.

ენგურჰესიდან აფხაზეთში ელენერგიის მოუწესრიგებელი მზარდი მოხმარება მნიშვნელოვან ტექნიკურ სირთულეებს აჩენს:

- მიუხედავად იმისა, რომ ენგურჰესი თბილისის ცენტრალურ სადისპეტჩეროს ექვემდებარება, ზამთრის განმავლობაში მისი გამოყენება ვერ ხდება თავისი ერთ-ერთი მთავარი დანიშნულებით

- ენერგოსისტემის რეჟიმებისა და პიკური დატ ვირთვების დასაბალანსებლად, რაც სისტემის საიმედოობაზე უარყოფითად მოქმედებს. სისტემის მანევრულობის შეზღუდვით იზღუდება განახლებადი ენერგიის წყაროების (ქარი, მზე) განვითარებისა და ქსელში ინტეგრირების შესაძლებლობა;

ასევე იკარგება შესაძლებლობა, რომ საქართველოს ენერგოსისტემამ მონაწილეობა მიიღოს მეზობელ ქვეყნებში ელექტროენერგიის პიკური დატვირთვების დაფარვაში, რითაც რეგიონული თანამშრომლობის და შესაბამისი შემოსავლების მიღების პერსპექტივებიც იკარგება.

- საფრთხეს წარმოადგენს ასევე წყალსაცავის არა რეჟიმული დამუშავება, რამაც კაშხლის უსაფრთხოების პრობლემები შეიძლება გამოიწვიოს.

- გროვდება მასშტაბური ტექნიკური პრობლემები.

ვინაიდან ენგურის ტარიფი ითვლება საერთო მისაღები შემოსავლებიდან, აფხაზეთიდან მიუღებელი შემოსავლები აკლდება თუნდაც სადგურის გრძელვადიანი კაპიტალური შეკეთების სარეაბი ლიტაციო ფონდებს. ზოგიერთი ექსპერტის შეფასებით, ბოლო პერიოდში ენგურჰესის ტექნიკური მდგომარეობა უარესდება, ამასთან იზრდება გრძელვადიანი მასშტაბური რეაბილიტაციის აუცილებლობა. ასეთი პრობლემებიდან აღსანიშნავია წყალსაცავის დალამვა, რაც ართულებს მისაყრდნობი ფარების ოპერირებას, ეს კი წყალსა ცავში წყლის დონის რეგულირებას უშლის ხელს, რაც, თავისთავად, თაღოვანი კაშხლის უსაფრთხოების პრობლემებს ქმნის; ასევე აღსანიშნავია სადერივაციო გვირაბის მოსახვის გაუარესებული მდგომარეობა, რაც წყლის ფილტრაციის გაზრდილი ხარჯებით გამოიხატება სადერივაციო გვირაბის გასწვრივ.

 რუსეთის მიერ ოკუპირებული აფხაზეთის მხრიდან ენერგეტიკული გამოძალვა ათწლეულებია გრძელდება და ტექნიკურად, პოლიტიკურად და ფინანსურად ჩიხში შეჰყავს როგორც აფხაზეთის ენერგომომარაგება, ასევე მნიშვნელოვან პრობლემას უქმნის საქართველოს ენერგეტიკულ უსაფრთხოებას. უყაირათოდ იკარგება ელექტროენერგია, რომლის სასარგებლო გამოყენება შეიძლება ეკონომიკაში ან სულაც ექსპორტით შემოსავლის მისაღებად. ქართული მხარის ცალმხრივი ზრუნვა ენგური-ვარდნილი ჰესების კასკადზე სულ უფრო მეტი ხარჯის და ნაკლები სარგებლის მომტანია და დიდხანს ვერ გაგრძელდება. შესაბამისად, ურთიერთობათა არსებული სტატუსი არ იძლევა ენგურჰესის სრულფასოვანი ექსპლუატაცი ისა და აფხაზეთის ენერგომომარაგების გაუმჯობესების სტიმულსა და შესაძლებლობას.

რკინიგზის გახსნა-არგახსნაში არის სტრატეგიული პოლიტიკური საკითხიც. სომხეთზე დიდია რუსეთის გავლენა როგორც სამხედრო, ასევე ეკონომიკური თვალსაზრისით. როგორც ირკვევა, 2008 წლის აგვისტოს ომის დროს სომხეთი არ დაემორჩილა რუსეთის მოთხოვნას, გამოყენებული ყოფილიყო სომხეთში განლაგებული რუსეთის საჯარისო შენაერთები და ავიაცია საქართველოს წინააღმდეგ. სომხეთისათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი საქართველოს სატრანსპორტო (მათ შორის რუსეთთან დამაკავში რებელი მაგისტრალური გაზსადენი) ინფრასტრუქტურა სერიოზული შემაკავებელი ფაქტორია სეპარატიზმისა და საქართველოს საწინააღმდეგო პოლიტიკური გადაწყვეტილებების შესაძლო მიღების შემთხვევაში, პირველ რიგში, რუსეთის მხრიდან პროვოცირებული ქმედებების მხარდაჭერის კუთხით.

 სოხუმის აეროპორტი საქართველოს მხარის მიერ დაკეტილია 1993 წლიდან. ის არ არის სერტიფიცირებული საქართველოს საავიაციო ხელისუფლების მიერ. ამასთან, სამოქალაქო ავიაციის საერთაშორისო ორგანიზაცია (IჩAO) აფხაზეთს საქართველოს შემადგენელ ნაწილად აღიარებს. ამდენად, სოხუმის აეროპორტიდან საერთაშორისო ფრენები ვერ განხორციელდება, რადგან ამისთვის აფხაზეთს სჭირდება საქართველოს ნებართვა. სოხუმის აეროპორტში ფრენებს ვერ განახორციელებენ ყოფილი საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში შემავალი ქვეყნებიც. რუსები ცდილობენ, რომ რაც შეიძლება მეტი ტურისტი მოიზიდონ აფხაზეთში. კრემლისთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობის ორი მიმართულება დარჩა - ყირიმი და აფხაზეთი. შესაბამისად, საქართველოსთან ფრენების აკრძალვის გამო უნდა, რომ ეს ტურისტები გადაანაწილოს ყირიმსა და აფხაზეთში.

აფხაზეთში არსებობს ამბიციური გეგმები, რომ ქვეყანა გადაიქცეს მთავარ სატრანსპორტო კერად ევროპასა და აზიას შორის. აქ არსებობს სატრანზიტო სარკინიგზო გზა როსტოვი - სოხუმი - ერევნის მიმართულებით, ახლა ის მოქმედებს მხოლოდ სოხუმამდე. აფხაზეთში სულ სამი ნავსადგურია, რუსეთის სამხედრო გემების მომსახურების მიზნით ერთი ნავსადგური აშენდება ოჩამჩირეში. აფხაზეთში მდებარეობს ორი აეროპორტი, რომელთაგან გუდაუთაში განთავსებული სამხედრო აეროპორტი აღჭურვილია    4-კილომეტრიანი ასაფრენი ბილიკით, რომელსაც შეუძლია მიიღოს ფართო ტანის თვითმფრინავი, რომლის ტევადობა 200 ტონამდეა. აფხაზეთის სატრანსპორტო ხელმისაწვდომობა მთავარი პრობლემაა, რომელიც მის განვითარებას აფერხებს.

ოკუპირებული აფხაზეთის ტერიტორიაზე რუსული ბანკისა და აფხაზეთის ეროვნული ბანკის თანამ შრომლობა ფართოვდება. აფხაზეთში საგადასახადო საშუალება რუსული რუბლია. ქვეყნის მთლიანი სა ბანკო აქტივების დაახლოებით მეოთხედი კონცენტრირებულია სამ საფინანსო და საკრედიტო ორ განიზაციაში.

 სეპარატისტული რეჟიმისა და საოკუპაციო ძალის მიერ აფხაზეთის ბუნებრივი სიმდიდრეების მიმართ არარაციონალური, მომხმარებლური დამოკიდებულებისა და გარემოს დაბინძურების პროცესების მიმართ უყურადღებობის შედეგად, ოკუპირებულ ტერიტორიაზე წლების განმავლობაში საგანგაშო ეკოლოგიური ვითარება ყალიბდება.

 გარდა ინერტული მასალების მოპოვებისა, აფხაზეთის უნიკალურ ბუნებას დიდ ზიანს აყენებს ხეტყის უკანონოდ და დაუგეგმავად გაჩეხა, დაცული ტერიტორიების შესახებ კანონის უგულებელყოფა. ეს პროცესი ჯერ კიდევ აფხაზეთში ე.წ. „მშვიდობისმყო ფელების“ ყოფნის დროიდან დაიწყო, რომლებიც მფარველობას უწევდნენ და ხელს უწყობდნენ ადგილობრივ კრიმინალებს აფხაზეთის ბუნებრივი რესურსების გაჩანაგებასა და რეგიონის ფარგლებს გარეთ გატანაში.

 საქართველოს კონტროლირებად ტერიტორიაზე ამ საშიში ნივთიერებების გადმოტანის შემთხვევები 2008 წლის შემდეგაც დაფიქსირდა, მას შემდეგ, რაც, აფხაზური მხარის მტკიცებით, რუსეთმა რადიოაქტიური მასალების სამარხები თავის ტერიტორიაზე გადაიტანა და მათი უტილიზაცია მოახდინა. ოკუპირებულ აფხაზეთში არსებულ საგანგაშო ეკოლოგიური სიტუაციასთან დაკავშირებით მოყვანილი ფაქტები და მასალები ძირითადად ღია წყაროებიდან და ექსპერტების გამოსვლებიდან არის აღებული. იმის გამო, რომ დღეისათვის ოკუპირებული ტერიტორიიდან ადრე მოქმედი ყველა საერთაშორისო ორგანიზაცია გაწვეულია და მათი წარმომადგენლები იქ შესვლას ვერ ახერხებენ, თავისთავად, კონტროლისა და მონიტორინგის მექანიზმიც არ არსებობს.

სოციალურ-ეკონომიკური არასტაბილურობა, კორუფცია, ნეპოტიზმი, კრიმინალი ნეგატიურად ზემოქმედებს ეკონომიკურ ზრდაზე. ეს ობიექტური მი ზეზები, დსთ-ს ზოგიერთი ქვეყნის მიერ მე-20 საუკუნის 90-იანი წლების შუა ხანებში გამოცხადებულ ეკონომიკურ სანქციებთან ერთად, იყო ეკონომიკური განვითარების წარუმატებელი სახელმწიფო ეკონომიკური პოლიტიკის, აფხაზეთში ეროვნული ეკონომიკისა და მეწარმეობისთვის განვითარების დამაბრკოლებელი ფაქტორები.

აფხაზეთში პოლიტიკურ პარტიებს, მოძრაობებსა და საზოგადოების სხვა სოციალურ ჯგუფებს აქვთ განსხვავებული მოსაზრებები ეკონომიკური განვითარების შესახებ. ამასთან, ოკუპანტის პოლიტიკური ზეწოლით, დომინირებს მოსაზრება, რომ აფხაზეთის ეკონომიკა ვერ განვითარდება ეფექტიანად რუსეთის ეკონომიკური სისტემების ბიზნეს-სუბიექტების ფართომასშტაბიანი მონაწილეობის გარეშე. საერთაშორისო სამართლის ნორმების უხეში დარღვევით რუსეთის მიერ აფხაზეთის საერთაშორისო აღიარებამ 2008 წელს შექმნა ხელსაყრელი პირობები მისი ეკონომი კური ანექსიისთვის.

 რუსული პროპაგანდისტული მანქანა ინვესტიციებს აფხაზეთში წარმოაჩენს, როგორც ტექნიკური და ეკონომიკური პროგრესის დაჩქარების, საწარმოო და სოციალური ინფრასტრუქტურის მოდერნიზაციის, ეკონომიკის რეალურ სექტორში ახალი ტექნოლოგი ების დანერგვის და წარმოების ორგანიზებასა და მართვაში ინოვაციური მეთოდების ათვისების ძირითად ფაქტორს, რაც, თავის მხრივ, ხელს უწყობს ადგილობრივი მეწარმეების საგარეო-ეკონომიკური საქმიანობის ამოქმედებას და აქტივობას უცხოურ ბაზრებზე. სინამდვილეში კი რუსეთის პოლიტიკა ორიენტირებულია საქართველოს ამ რეგიონის ეკონომიკურ დაკაბალებაზე. აფხაზებს აჩვევენ იმ მოსაზრებას, რომ რუსეთის გარეშე მათ განვითარების პერსპექტივა არ გააჩნიათ, ამ მიზნით რუსეთის მიერ მიმდინარეობს აფხაზეთის პოლიტიკური ელიტის ინ ტენსიური მოსყიდვის პროცესი. რუსული ინვესტიციები პირდაპირ თუ ირიბად ილექება სეპარატისტული ლიდერების ჯიბეებში, მოსახლეობა კი კვლავინდებუ რად უკიდურეს გაჭირვებაში იმყოფება.

აფხაზეთის ყველაზე დიდი საგარეო სავაჭრო პარტნიორია ოკუპანტი რუსეთი, რომლის წილი მთლიან ბრუნვაში 70% -ზე მეტია. შემდეგ მოდის თურქეთი და სომხეთი.

აფხაზეთში, ფაქტობრივად, ჩამოყალიბდა კრიმინა ლურიეკონომიკა, რომელიც აწყობს იმპერიალისტურ რუსეთს, რომლის ძირითად მიზანს შეადგენს აფხაზი მოსახლეობის გაღარიბება და მისი სრული ეკონომი კური, პოლიტიკური და ფსიქოლოგიური დამორჩილება, მისი ლოიალობის მოპოვება არა საკუთარი, თვითკმარი ეკონომიკური სისტემის ფორმირებით, არამედ რუსეთის ეკონომიკური ინექციების ხარჯზე, რომლებიც კრიმინალური ბუნებისაა და რუსეთის მიერ გამოიყენება, როგორც აფხაზებზე პოლიტიკური ზეწოლის ინსტრუმენტი. მიზანი ერთია: რუსეთს სურს აფხაზეთის მოსახლეობის გაღარიბება, მისი ეკონომიკური ექსპანსია პოლიტიკური ელიტის მოს ყიდვის გზით, ადგილობრივი მოსახლეობის მხსნელის როლის თამაში.

 საქართველოს ტერიტორიაზე არსებული სეპარატისტული რეგიონები, რომელთა არსებობა წარმოადგენდა პოლიტიკური კონფლიქტების შედეგს, სადაც სრულიად იგნორირებული იყო და არის მკვიდრი მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის კანონიერი ინტერესები, სადაც საშიშ მასშტაბებს აღწევს კონტრაბანდა, აქტიურად მიმდინარეობს უკანონო შეიარაღებული ფორმირებების მომზადება და იარაღით ვაჭრობა, რომელთა გეოგრაფიული მდებარეობა და დაუცველი საზღვრები, რუსეთის ხელისუფლების მიერვე ტერორიზმის ეპიცენტრად აღიარებულ ჩრდილო კავკასიასთან ერთად წარმოადგენენ განსაკუთრებული საშიშროების ზონებს, სადაც პრაქტიკულად დაუბრკოლებლად გადაადგილდებიან კრიმინალები, იმყოფებიან ღრმა ეკონომიკური სტაგნაციის პირობებში;

 უკანონო ხელისუფლებას ხელისუფლებაში საკუთარი ყოფნის ვადის გასახანგრძლივლებლად (მათ შორის შეიარაღებული ფორმირებების უზრუნველყოფი სათვის) ესაჭიროება სოლიდური სახსრები;

ფსევდოეროვნული ბანკებისა და ეკონომიკური სფეროს მარეგლამენტირებელი არაქმედითი და უკონტროლო საქმიანობის ინტერესებისადმი დაქვემდებარებული კანონმდებლობისა და მიღებული დადგენილებების პირობებში პრაქტიკულად ვერ უზრუნველყოფს ეკონომიკურ აღმავლობას;

 ე. წ. აფხაზეთის ბანკები ფუნქციონირებენ საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ გაცემული ლიცენზიების გარეშე, არ ემორჩილებიან საქართველოს საკანონმდებლო აქტებით დადგენილ პრინციპებს, მათ შორის ფულის გათეთრებისა და ტერორიზმის დაფინანსების აღკვეთის საკითხებთან დაკავშირებულ საერთაშორისო ნორმებს და, აქედან გამომდინარე, არაკანონიერ სამეწარმეო სტრუქტურებს წარმოადგენენ;

 რეგიონში მოქმედი ფულადი გზავნილების არალეგიტიმური სისტემა პრაქტიკულად გამორიცხავს ფულის გათეთრებისა და ტერორიზმის დაფინანსების წინააღმდეგ მიმართულ ღონისძიებათა გატარების შესაძლებლობას, რითაც რეგიონს მეტად მიმზიდველს ხდის კრიმინალური სამყაროს წარმომადგენლებისათვის ფულის გათეთრებისა და ტერორიზმის დაფინანსებისათვის;

აფხაზეთის რეგიონი ფულის გათეთრების საერთაშორისო დერეფნად შეიძლება იქნეს გამოყენებული იმ პირებისა და კრიმინალური დაჯგუფებების მიერ, რომლებსაც უკანონო შემოსავლის ლეგალიზაციის წინააღმდეგ საერთაშორისო თანამშრომლობის მონაწილე სხვა ქვეყნებსა და ტერიტორიებზე მნიშვნელოვანი პრობლემები შეექმნებოდათ აღნიშნული ქმედების განხორციელების პროცესში;

საქართველოს კანონიერი ხელისუფლების მიერ არა კონტროლირებადი აფხაზეთის რეგიონში შექმნილი სიტუაცია უდიდეს საშიშროებას ქმნის უკანონო შემოსავლების ლეგალიზაციისა და ტერორიზმის დაფინანსების თვალსაზრით.

წიგნის ელ-ვერსია: 

XIX ს. 50-60 წლები, როცა ალექსანდრე ოქროპირიძე აფხაზეთში მსახურობდა, იყო გარდატეხის პერიოდი რუსეთის პოლიტიკაში საქართველოს მიმართ. ერთის მხრივ, საბოლოოდ დასრულდა იმპერიის ინტერესებით — კავკასიელ მთიელებთან და ყირიმის ომებში (აღმოსავლეთის საკითხი) ქართველთა ლოიალობის უზრუნველყოფის (რაც სასიცოცხლოდ აუცილებელი იყო რუსეთისათვის)  მცდელობით ნაკარნახევი “ლიბერალიზმის” პოლიტიკა, რომელიც მეფისნაცვალ მ. ვორონცოვის (1844-1854 წ.წ.) სახელს უკავშირდება; მაშინ მოხდა ქართული სახელმწიფოებრიობის უკანასკნელი ნაშთების —სამეგრელოსა (1857 წ.) და აფხაზეთის სამთავროთა (1864 წ.) გაუქმება; დამთავრდა ხანგრძლივი სისხლისმღვრელი ომი კავკასიაში (1964 წლის მაისი),  რასაც შედეგდ მთელი რეგიონის, მათ შორის აფხაზეთის მასობრივი ეთნოწმენდა და გენოციდიმოჰყვა; იმპერია ფრთხილად, მაგრამ გამოკვეთილად დაადგა კავკასიის, პირველ რიგში საქართველოს რუსიფიკაციის გზას (პოლიტიკის ამ ცვალებადობამ განაპირობა განათლებული ქართველი ახალგაზრდა მღვდელმონაზონის 1851 წელს აფხაზეთში მოვლინებაც და შემდგომში – 1868 წელს მისი აქედან გაწვევაც).

მეორეს მხრივ, კვლავ გამოიღვიძა ქართულმაეროვნულმა მოძრაობამ; დიდი ილიას მეთაურობით საფუძველი ჩაეყარა ეროვნულ-გამანთავისუფლებელი მოძრაობის ახალ ეტაპს ენა, მამული, სარწმუნოებისათვის. ეპისკოპოსი ალექსანდრე (ერისკაცობაში ალექსი დავითის ძე ოქროპირიძე) ამ მოძრაობის უთვალსაჩინოესი წარმომადგენელია. თუ გავითვალისწინებთ 1860-1861 წ.წ. გამოთქმულ მოსაზრებებს ქართული ენის მნიშვნელობისა და მისი აღორძინების აუცილებლობის თაობაზე (გვ. 85-86, 107-108), აფხაზეთში მოღვაწე ჯერ მხოლოდ არქიმანდრიტი ალექსანდრე, გარკვეული თვალსაზრისით, ილიასეული ეროვნული მოძრაობის წინამორბედადაც შეიძლება ჩაითვალოს. 1898 წ. 17 მაისს სიონის საკათედრო ტაძარში, სადაც თბილისის საზოგადოებამ გაცილება მოუწყო გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსად დანიშნულ მღვდელმთავარს, დიდმა ილიამ ასეთი სიტყვებით მიმართა ეპისკოპოს ალექსანდრეს – თავის სულიერ მოძღვარს: “თქვენის ცხოვრების წმიდათა წმიდად ორი დიდი საგანია: ერთი ღმერთი და მეორე თქვენი სამშობლო ქვეყანა. ღმერთს მღრთისას აძლევდით და ქვეყანას ქვეყნისას და ორთავ ემსახურებოდით ერთმანეთის დაუკლისად გულმხურვალებით და სიყვარულით. ერთი წუთიც არ ვიცით თქვენის სიცოცხლისა, რომ ცხოველმყოფელი შუქი, ამ ორკეცს სიყვარულისა არ მოჰფენდეს თვითოეულს თქვენს საქმეს. აქ თვითოეულს თქვენს მოქმედებას, ქვეყანას ემსახურებოდით მღვრთისათვის,  ღმერთს ადიდებდით ქვეყნისათვის, რადგან ღმერთი არს სიყვარული და სიყვარული მხსნელია ქვეყნისა.თქვენი სიცოცხლე მთელი და განუყოფელი სათნოებაა”... (გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრე. ბიოგრაფიული და სხვა წერილები.

მადლიერმა ქართულმა საზოგადოებამ ეპისკოპოს ალექსანდრეს მოღვაწეობას მის სიცოცხლეშივე მისცა მაღალი შეფასება პრესაში გამოქვეყნებული წერილების უმეტესობა თავმოყრილია კრებულში “გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი ყოვლად

სამღვდელო ალექსანდრე”, რომელიც 1903 წ. გამოაქვეყნა ზ. ჭიჭინაძემ. მანვე შეკრიბა და ცალკე წიგნად გამოსცა “სიტყვები და წერილები ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეზე”. იგი სასიქადულო მღვდელმთავრის გარდაცვალებასთან დაკავშირებით გამოქვეყნებულ წერილებს, დაკრძალვაზე წარმოთქმულ სიტყვებსა და სხვა საინტერესო მასალას შეიცავს. ზ. ჭიჭინაძის ეს ორი კრებული ამჟამადაც — მათი გამოსვლიდან ერთი საუკუნის შემდეგ — ალექსანდრე ოქროპირიძისადმი დღემდე მიძღვნილი პუბლიკაციების ერთადერთ თუ არა, ძირითად წყაროდ მაინც რჩება.დიდი სასულიერო მოღვაწისა და ერისკაცის წმინდა სახელი საბჭოთა პერიოდში თითქმის მივიწყებული იყო. მოკლე ცნობა ეპ. ალექსანდრეს შესახებ (ავტორი ბ. ლომინაძე) მოთავსებული იყო ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის პირველ ტომში. იგი განმეორებულიაენციკლოპედიაში “საქართველო”.

ამგვარ მოკლე ცნობას ეპ. ალექსანდრეს შესახებ შეიცავს მ. ბერძენიშვილის “მასალები XIX ს. პირველი ნახევრის ქართული საზოგადოების ისტორიისათვის”. საინტერესო საგაზეთო სტატიები მიუძღვნა თავის სახელოვან თანასოფლელს ცხინვალის რაიონის სოფ. დისევის სკოლის დირექტორმა და პედაგოგმა გ. თუხარელმა.

ალექსანდრე ოქროპირიძის ეროვნულ მოღვაწეობაზეა ყურადღება გამახვილებული წერილში “კვალი კეთილი”. მისი ავტორია ვახუშტი წუნდელი; იგი უეჭველად უნდა იყოს ვახტანგ გურგენიძე, რომელმაც სხვა საყურადღებო წერილებიც მიუძღვნა დიდი მამულიშვილის ცხოვრებას და მოღვაწეობას.ალექსანდრე ოქროპირიძის ბიოგრაფია გაშუქებულია წერილებში, რომელთა ავტორები არიან რემ დავიდოვი (განათლება, 1992, 6 ნოემბერი), ვაჟა კიკნაძე (ივერია. ქართული, კავკასიური და ევრაზიური ცივილიზაციები. შემოდგომა-ზამთარი, მარინე ხარატიშვილი და სხვები.

ალექსანდრე ოქროპირიძის ქველმოქმედებას ეძღვნება ზაზა აბაშიძის “განუწყვეტელი სათნოება”. მეუფის ღვაწლი ქართული საეკლესიოგალობის აღდგენის საქმეში გააშუქა ილია თავბერიძემ მონოგრაფიაში: “XIX ს. ქართველი მოღვაწეები და საეკლესიო გალობა”. ალექსანდრე ოქროპირიძის, როგორც მღვდელმთავრისა და ერისკაცის, ღვაწლის საფუძვლიანი მეცნიერული შესწავლა, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ი. თავბერიძის მონოგრაფიას, სამწუხაროდ, ჯერ დაწყებულიც არ არის. შეუსწავლელია მისი თითქმის 17-18 წლიანი მოღვაწეობა აფხაზეთში, სადაც მან განვლო გზა ბერმონაზონობიდან ეპისკოპოსობამდე და ღრმა კვალი დატოვა რეგიონის სულიერ თუ საგანმანათლებლო ცხოვრებაში. ამ მნიშვნელოვან თემაზე სპეციალურად მხოლოდ გივი როგავას მცირე მოცულობის გამოკვლევაა გამოქვეყნებული (გ. როგავა. ეპისკოპოსი ალექსანდრე (ოქროპირიძე), რომელშიც ძირითადი ყურადღება აფხაზეთში სასულიერო განათლების ორგანიზაციას აქვს დათმობილი.

საინტერესოა (თუმცა სადავოც) მოსაზრება ილორში სასულიერო სასწავლებლის არსებობის შესახებ. უტყუარ ისტორიულ წყაროს ასეთი სასწავლებლის გახსნისა და ფუნქციონირების შესახებ ჯერ-ჯერობით ვერ მივაკვლიეთ. ვფიქრობთ, ის არც გახსნილა (არ არსებობს გადაწყვეტილება მისი დაფუძნების, დებულების, ბიუჯეტისა და შტატების დამტკიცების, მოსწავლეთა მიღების, გაუქმებისა ან სხვაგან გადატანის შესახებ და ა.შ.), მაგრამ აშკარაა, რომ ილორში მოსწავლეთა ჯგუფი თითქმის ერთი წელი

მეცადინეობდა სასულიერო სასწავლებლის პროგრამითდა იგი მზად იყო ახლადგახსნილი ლიხნის სასულიერო სასწავლებლის მეორე კურსზე სწავლის გასაგრძელებლად.წინამდებარე კრებულის მიზანია აფხაზეთში ალექსანდრე ოქროპირიძის საგანმანათლებლო, მისიონერული საქმიანობის, მისი, როგორც მღვდელმთავრის, მოღვაწეობის დოკუმენტური გაშუქება, რეგიონთან შემდგომი კავშირის წარმოჩენა, სპეციალისტებისათვის ადრე უცნობი ან ნაკლებად ცნობილი წყაროების გამომზეურება.

წიგნის ელ-ვერსია: 

წიგნის ელ-ვერსია: 

აფხაზეთის ისტორიის საკითხებზე განმაზოგადებელი მეცნიერული ნაშრომის მომზადება და სხვადასხვა ენებზე გამოცემა მეტისმეტად გაჭიანურდა. ასეთი ნაშრომის შექმნის აუცილებლობა კი მრავალი გარემოებით არის ნაკარნახევი. პირველ რიგში, ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთის სახელმწიფოს მუდმივი მცდელობა, ჩამოაშოროს საქართველოს თავისი ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი, ჯერ კიდევ საუკუნეზე მეტი ხნის წინ გახდა აფხაზეთისა და მასთან ერთად მთლიანად დასავლეთ საქართველოს ისტორიის პოლიტიზაციის, შესაბამისად, ისტორიული წარსულის უხეში ფალსიფიკაციის მიზეზი. სწორედ გაყალბებული ისტორიის საფუძველზე, ლოზუნგით „აფხაზეთი – საქართველო არ არის”, XXს. დასაწყისში აღმოცენდა თანამედროვე აფსუურ-აფხაზური პოლიტიკური სეპარატიზმი – რუსული იმპერიალიზმის ერთერთი ნაირსახეობა და მისი დასაყრდენი საქართველოში. საქმე იქამდეც კი მივიდა, რომ აფხაზეთში დღეს არსებული უკანონო რეჟიმი და მისი მფარველები ოდითგანვე ქართული რეგიონის „სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის” საფუძვლად „ხალხის ნებასთან” ერთად, ისტორიას, „ისტორიულ უფლებას” ასახელებენ. ამ „უფლების” დასაცავად სეპარატისტულად განწყობილმა ავტორებმა (ს.ლაკობა, ო. ბღაჟბა, ვ. ჩირიკბა, მ. გუნბა, ვ. ჰაგბა, გ. ოთირბა, ნ.აკაბა, ე. აჯინჯალი, ი. მარუხბა, თ. აჩუგბა, დ.დბარი, ს.შამბა, თ.ძაფშბა და სხვებმა) რუსულ და ინგლისურ ენებზე გამოაქვეყნეს ათობით ტენდენციური ნაშრომი, მათ შორის სახელმძღვანელოები. ხსენებულ ავტორთა გამოცემებს მეცნიერული ღირებულება პრაქტიკულად არ გააჩნია. სეპარატისტები თავიანთი ფანტასტიკური „დასკვნებით” უფრო ილუზორულ პოლიტიკურ მიზნებს ემსახურებიან, ვიდრე მეცნიერებას. ყალბი ისტორიოგრაფია სეპარატისტული ხელისუფლების განსაკუთრებული მზრუნველობისა და ყურადღების ქვეშ იმყოფება.

ქართული ისტორიოგრაფია კი, სამწუხაროდ, ძლიერ ჩამორჩა მოვლენებს. მიუხედავად დიდი პოტენციალისა, დამოუკიდებელ საქართველოში მან ჯერ ვერ დაიმკვიდრა ღირსეული ადგილი. სათანადოდ არ არის გაცნობიერებული ისტორიოგრაფიის მნიშვნელობა ეროვნული სახელმწიფოს მშენებლობის, პოლიტიკური და იდეოლოგიური საფრთხეებისაგან ქვეყნის დაცვის, აწმყოსა და მომავლის უკეთესად გააზრების საქმეში. ამ პირობებშიც აფხაზეთის ისტორიისადმი მიძღვნილმა არაერთმა საყურადღებო ნაშრომმა იხილა მზის სინათლე. თუმცა აშკარაა, რომ ქართულმა ისტორიოგრაფიამ დღემდე ვერ შეიმუშავა ერთიანი მიდგომა ცალკეული საკვანძო პრობლემებისადმი; ბოლომდე არ არის დაძლეული საბჭოთა ისტორიოგრაფიის ნეგატიური გავლენა ისეთ პრობლემათა კვლევისას, როგორებიცაა ანტიკური ხანის კოლხეთის//ეგრისის სამეფოს ეთნოპოლიტიკური ისტორია, ქართველი და აფხაზი ხალხების ეთნოგენეზისი და ა.შ. ეს კი, თავის მხრივ, გარკვეულ ზემოქმედებას ახდენს სხვა მნიშვნელოვანი საკითხებისა და შემდგომი პერიოდის ისტორიის გაშუქებაზეც.

ავტორთა კოლექტივის ამოცანას წარმოადგენდა აფხაზეთის თანამედროვე ტერიტორიის(და არა მხოლოდ საკუთრივ აფხაზეთის, რომლის საზღვრები ყოველთვის არ ემთხვეოდა მის ამჟამინდელ ფარგლებს) უპირატესად ეთნოპოლიტიკური ისტორიის გაშუქება, არგუმენტირებული პასუხის გაცემა სეპარატისტ-ფალსიფიკატორებისათვის. მთავარი არგუმენტი კი ქართული და უცხოური ისტორიული წყაროებია, რომელთა ცნობებითაც გაჯერებულია წარმოდგენილი ნაშრომი. გამოკვლევის ერთ-ერთი თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ მასში გამოყენებულია როგორც ისტორიკოსებისა და არქეოლოგების, ისე ანთროპოლოგების, ისტორიული გეოგრაფიის სპეციალისტებისა და ლინგვისტების უკანასკნელი მეცნიერული მიღწევები.

წინამდებარე ნაშრომს არანაირი კავშირი არა აქვს და არც შეიძლება ჰქონდეს მიმდინარე პოლიტიკასთან, აფხაზეთის მომავალი სტატუსის განსაზღვრასთან. ნარკვევის მიზანს წარმოადგენს არა ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობაზე ზემოქმედება მისი გაუმჯობესების, მით უმეტეს გაუარესების თვალსაზრისით, არამედ ისტორიული სინამდვილის აღდგენა. ვინაიდან ქართველ და აფხაზ ისტორიკოსთა მოსაზრებები ამ ეტაპზე სრულიად შეუთავსებელია, თანამშრომლობა მათ შორის ვერ ხერხდება. მიუხედავად ამისა, ავტორები გამოთქვამენ მზადყოფნას, მომავალში ითანამშრომლონ მეორე მხარესთან.

წიგნის ელ-ვერსია: 

წიგნის ელ-ვერსია: 

წიგნის ელ-ვერსია: 

აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში 1992-1993 და შემდგომ წლებში მშვიდობიანი ქართული მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულს თავისი მასშტაბებით, სისასტიკით, ადამიანთა წამების, მასობრივი ხოცვა-ჟლეტის მეთოდების მრავალფეროვნებით ანალოგი არ მოეპოვება მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდის ევროპაში. როგორც ქვემოთ მოტანილი კონკრეტული მაგალითები მოწმობენ, თვით გერმანელი ფაშისტებიც კი უფრო “გულმოწყალენი” იყვნენ, ვიდრე აფხაზეთის საზარელი ტრაგედიის ავტორები _ რუსი ოკუპანტები და მათი მარიონეტები _ სეპარატისტები თუ დაქირავებული მკვლელები. სამწუხაროდ, მსოფლიო საზოგადოებრიობამ ცოტა რამ თუ იცის მათი ველურობისა და კაციჭამიობის შესახებ. ამ გამხეცებულ ავაზაკთა სინდისზეა სრულიად დაუცველი მშვიდობიანი მო ქალაქეების, მათ შორის ქალების, ბავშვების, პედაგოგების, ექიმების, კულტურისა და ხელოვნების მუშაკების, ხანდაზმული, ავადმყოფი თუ უნარშეზღუდული ადამიანების ეთნიკური ნიშნით მასობრივი განადგურება, მრავალი ქართული დასახლებული პუნქტის აღგვა პირისაგან მიწისა.

აფხაზეთის ქართული მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაული თავის დროზე დაგმეს თვით ოკუპანტი ქვეყნის შემოქმედებითი ინტელიგენციის თვალსაჩინო წარმომადგენელებმაც (ო. ეფრემოვი, ო. ტაბაკოვი და სხვები). რუსეთის პრეზიდენტ ბორის ელცინისადმი მიმართვაში, რომელიც აფხაზეთის ტრაგიკული მო ვლენების ცხელ კვალზე გამოქვეყნდა, ისინი წერდნენ: “ორმოცი წლის წინ ფაშისტების მიერ განადგურებული დასახლებების _ ორა დურის (საფრანგეთი _ ჯ. გ.), ლიდიცეს (ჩეხეთი _ ჯ. გ.), ხატინის (ბელორუსი _ ჯ. გ.) _ ტრაგიკული სია ახლა აფხაზეთის სოფლებისა და რაიონების უმრავლესობის სახელწოდებებით შეიძლება შეივსოს. გვესმის რა გენოციდისაგან დაზარალებულთა მდგომარეობა, გონი ვრულად და გამართლებულად მიგვაჩნია გულისწყრომის ბუნებრივი გრძნობა კანონის ჩარჩოში მოექცეს და ამით თვითგასამართლებები და კანონსაწინააღმდეგო ქმედებები აღიკვეთოს. ამიტომაც საჭიროდ ვთვლით, აფხაზეთში მშვიდობიანი მოსახლეობის ეთნიკური ნიშნით მასობრივი განადგურების ფაქტების გამოძიების ჩატარებას, დამნაშავეთა პასუხისგებაში მიცემას და როგორც სამხედრო დამნაშავეების, ისე მათ დასჯას. ბორის ელცინისადმი მიმართვა, როგორც ეს მოსალოდნელიც იყო, დარჩა ხმად მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა. კრემლის მესვეურებს, ანუ აფხაზეთის ტრაგედიის მთავარ შემოქმედთ, არც უფიქრიათ დამნაშავეთა დასჯაზე. პირიქით, ისინი მფარველობდნენ მათ და ახალი დანაშაულის ჩადენისკენ აქეზებდნენ.

ძალიან მალე, 1994 წლის ივნისში, აფხაზეთში “მშვიდობისმყოფელად” გამწესებული რუსეთის ხელისუფლების მეცადინეობითა და ქართული მხარის არათანმიმდევრული ქმედებების გამო, ვერ მოხერხდა აფხაზეთის მოვლენების ობიექტური შეფასება. რუსეთის ჰიბრიდული ომი საქართველოს წინააღმდეგ, რომელმაც მისი კატასტროფული შედეგები განაპირობა, ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტად შეირაცხა; აგრესორსა და მოძალადეს კი “მშვიდობისმყოფელის” სტატუსი მიენიჭა. ამავე დროს, ოკუპანტის მიერ აფხაზეთში ადგილობრივი ქართული მოსახლეობის წინააღმდეგ განხორციელებულ გენოციდს მხოლოდ ეთნიკური წმენდა დაერქვა, შესაბამისად, მთელი ყურადღებაც იძულებით გადაადგილებულ პირთა პრობლემებზე იქნა გადატანილი. პირველ რიგში, ასეთი იყო საერთაშორისო ორგანიზციების (გაერო, ეუთო და სხვ.) პოლიტიკა. ისინი ეთნიკური წმენდის კვალიფიკაციით შემოიფარგლნენ, თანაც მთავარი პასუხისმგებლობა არა „სამშვიდობო ძალად“ ტრანსფორმირებულ რუს ოკუპანტებს, არამედ მარტო სეპარატისტებს დაეკისრათ, რაც იყო და არის დიდი შეცდომა. გაუგონარი მეთოდებით მშვიდობიანი მოსახლეობის მასობრივი განადგურების თემამ უკანა პლანზე გადაიწია და, თუ მხედ ველობაში არ მივიღებთ, საქართველოს მთავარ პროკურატურაში გენოციდის მუხლით დღემდე მიმდინარე გამოძიებას, თანდათანობით აქტუალობაც დაკარგა. ამით სარგებლობს ოკუპანტი და უკვე დიდი ხანია ცდილობს თვით იძულებით გადაადგილებულ პირთა საკითხის დღის წესრიგიდან მოხსნას, რაზეც ჟენევის დისკუსიებზე, გაეროში და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებში მისი დესტრუქციული პოზიცია მიუთითებს. ეს ყოველივე გახლავთ ლოგიკური შედეგი აფხაზეთთან დაკავშირებით თავის დროზე გაკეთებული მცდარი შეფასებებისა და მათი შესაბამისი ასევე მცდარი პოლიტიკისა, რომელსაც საქართველო წლების განმავლობაში აწარმოებდა.

აქვე უნდა ითქვას, რომ სხვადასხვა მოწვევის საქართველოს პარლამენტმა და მთავრობამ აფხაზეთში დატრიალებულ ტრაგედიას სავსებით მართებულად გენოციდის კვალიფიკაცია მისცეს. ამასთან დაკავშირებით სხვადასხვა დროს მიღებული აქტები, სამწუხაროდ, ქაღალდზე დარჩა, რადგანაც, სუბიექტური და ნაწილობრივ ობიექტური მიზეზების გამო, ვერ მოხერხდა სწორი პოლიტიკურ-სამართლებრივი შეფასებების პრაქტიკული პოლიტიკის რანგში აყვანა. უკვე დადგა აღნიშნული აქტებისა და მათში მოცემული შეფასებების მიმდინარე პოლიტიკის დღის წესრიგში დაბრუნების ჟამი, რაც იმას ნიშნავს, რომ აფხაზეთში დატრიალებულ ტრაგედიას უნდა მიეცეს ნამდვილი კვალიფიკაცია _ ქართული მოსახლეობის მიზანმიმართული გენოციდი, რომლის უკან დგას რუსეთის ფედერაცია. საქართველოს პარლამენტის მხრიდან სათანადო მიმართვის გაგზავნის შემთხვევაში არა ერთი და ორი ცივილიზებული სახელმწიფო აღიარებს აფხაზეთში განხორციელებული გენოციდის ფაქტს. არ უნდა გამოირიცხოს გენოციდის დანაშაულის (რომელსაც ხანდაზმულობის ვადა არ გააჩნია) ჩამდენთა მიმართ საერთაშორისო სისხლის სამართლებრივი დევნის დაწყების პერსპექტივაც.

ეს ყოველივე კი ხელს შეუწყობს ოკუპირებული ტერიტორიების საკითხისადმი მიძღვნილ საერთაშორისო მოლაპარაკებებზე საქართველოს პოზიციების გაძლიერებას, არაღიარების პოლიტიკის შემდგომ წარმატებას. ხაზგასმით გვინდა აღვნიშნოთ, რომ მხოლოდ უხეშ ფიზიკურ ძალაზე ორიენტირებული ოკუპანტი სახელმწიფოს ყოველი მარცხი საერთაშორისო არენაზე, მის წინააღმდეგ პოლიტიკურ, დიპლომატიურ თუ სამართლებრივ სარბიელზე განხორციელებული ყოველი წარმატებული შეტევა არა თუ ზედმეტად არ გაამწვავებს ისედაც გამწვავებულ ურთიერთობას აფხაზ ხალხთან, არამედ, პირიქით, ახალ პოზიტიურ დინამიკას შესძენს მასთან შერიგების, ნდობის აღდგენის ერთადერთ სწორ ქართულ სახელმწიფო პოლიტიკას.

აფხაზთა ბუნებისა და ეროვნული ფსიქოლოგიის ელემენტარულ დონეზე მცოდნე ადამიანს ამ შემთხვევაში დამატებითი შეკითხვა არ გაუჩნდება ან არ უნდა გაუჩნდეს. რუსეთმა მშვენივრად იცის მის მიერ აფხაზეთში ჩადენილი უმძიმესი დანაშაულის შესახებ _ იმ დანაშაულის შესახებ, რომელსაც ხან დაზმულობის ვადა არ გააჩნია. ამიტომაც მიმართავს იგი გაღმა შედავების პოლიტიკას. რუსეთი არა მხოლოდ მავთულხლართებით მიჯნავს აფხაზეთს დანარჩენი საქართველოსაგან, არამედ იქვე ცდილობს ტოტალური დეზინფორმაციის კედლის აღმართვას. ამ კედლის დანგრევის, ოკუპანტის მხილების, აფხაზეთის ტრაგედიის შესახებ როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე საერთაშორისო არენაზე ობიექტური სურათის დამკვიდრებისა და დეოკუპაციის სახელმწიფო პოლიტიკის გააქტიურებისთვის ხელის შეწყობის მიზანს ემსახურება წინამდებარე წიგნი.

1992-1993 და შემდგომ წლებში აფხაზეთში განვითარებული ტრაგიკული მოვლენების, ცალკეული ფაქტების აღნუსხვა, მათი პოლიტიკური და სამართლებრივი ანალიზი ყოველთვის წარმოადგენდა და ამჟამადაც წარმოადგენს ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს საქმიანობის ერთ-ერთ მიმართულებას. ოკუპირებული რეგიონების თანდათანობითი ანექსიის თანამედროვე რუსული პოლიტიკის ფონზე ამ საქმიანობამ უკანასკნელი წლების მანძილზე ახალი დინამიკა შეიძინა, ის უფრო ღრმა, კომპლექსური და მასშტაბური გახდა. რაც მთავარია, წინ წამოიწია გენოციდის მივიწყებულმა თემამ. ინგლისურ და რუსულ ენებზე უკვე მომზადდა და საკმაოდ ფართოდ ვრცელდება გამოცემები, რომელიც მსოფლიო საზოგადოებრიობას, მათ შორის ოკუპანტი ქვეყნის საღად მოაზროვნე მოქალაქეებს რუსეთის სახელმწიფოსა და სეპარატისტთა მცირე ჯგუფის მიერ აფხაზეთის ქართული მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი უმძიმესი დანაშაულის სათანადოდ გაცნობიერებისა და გათავისების საშუალებას აძლევს.

წინამდებარე წიგნი „აფხაზეთის, საქართველო, ტრაგედია: ისტორიული, პოლიტიკური და სამართლებრივი ასპექტები“ ძირითადად ქართველი მკითხველისთვის, პირველ რიგში, პოლიტიკური და სა მეცნიერო-საექსპერტო წრეებისთვის არის განკუთვნილი. იგი ოთხი ნაწილისაგან და ვრცელი დანართისაგან შესდგება.

პირველ ნაწილში „აფხაზეთი, საქართველო: ისტორიისა და პოლიტიკის საკითხები“

მოკლედ არის გაშუქებული აფხაზეთის პოლიტიკური ისტორია უძველესი დროიდან დღემდე. ყურადღება გამახვილებულია საკამათო საკითხებზე, რომელთა ფალსიფიკაციასაც ეწევიან როგორც სეპარატისტები, ისე რუსეთის უმაღლესი პოლიტიკური ხელმძღვანელები ვ. პუტინისა და ს. ლავროვის ჩათვლით. წიგნში მოტანილი მასალები ამხელენ რა ფალსიფიკატორებს, ცალსახად ადასტურებენ საქართველოს ისტორიულ უფლებას თავის ძირძველ ტერიტორიაზე, ამასთანავე არანაირად არ უგულვებელყოფენ აფხაზთა კანონიერ პოლიტიკურ უფლებებს.

პირველ ნაწილში საუბარია აგრეთვე 1992 _ 1993 წლების ომამდე და ომის შემდგომ პერიოდში აფხაზეთში მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებზე, პოსტსაბჭოთა პერიოდის რუსულ-ქართულ ურთიერ თობებზე, ომის შედეგად ავტონომიურ რესპუბლიკაში დატრიალებულ ტრაგედიაზე (რომელიც დღემდე გრძელდება), რუსეთის იმპერიალისტური, ანექსიონისტური პოლიტიკის გააქტიურებაზე, ავტონომიური რესპუბლიკის დეოკუპაციისკენ მიმართული დამატებითი ღონისძიებების გატარების აუცილებლობაზე და ა. შ.

წიგნის მეორე ნაწილი _ „რუსეთი და 1992-1993 წლების ომი აფხაზეთში“_ ეხება სეპარატისტებთან და სხვა უკანონო ბანდიტურ შეიარაღებულ ფორმირებებთან ერთად რუსეთის საჯარისო ნაწილების უშუალო მონაწილეობას აფხაზეთის ომში. განხილულია ამ მონაწილეობის სამხედრო-სტრატეგიული, პოლიტიკური და დიპლომატიური პარამეტრები, აგრეთვე გეოპოლიტიკური და გეოსტრატეგიული შედეგები. გაკეთებულია დასაბუთებული დასკვნები იმის შესახებ, რომ ომის ტრაგიკული შედეგები სწორედ რუსეთის ფაქტორმა განაპირობა; რომ თავისი ხასიათით ის იყო არა იმდენად ქართულ-აფხაზური ეთნოკონფლიქტი, არამედ სამხედრო-პოლიტიკური კონფლიქტი რუსეთსა და საქართველოს შორის; რომ აფხაზეთში გაჩაღებული რუსეთის გამოუცხადებელი ომი საქართველოს წინააღმდეგ ტიპოლოგიური თვალსაზრისით წარმოადგენდა სინთეთიკური ხასიათის ჰიბრიდულ ომს მრავალწახნაგოვანი და მრავალგანზომილებიანი ფორმატით. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება წიგნის მესამე ნაწილს _ „1992-1993 წლებში შეიარაღებული კონფლიქტის დროს და შემდგომ პერიოდში აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში ქართველი მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი გენოციდის დანაშაულის სამართლებრივი ანალიზი~. ეს არის არა „საბრალდებო დასკვნა“, არამედ პოლიტიკურ-სამართლებრივი შინაარსის გამოკვლევა, რომელიც ააშკარავებს აფხაზეთში ჩადენილი დანაშაულის ხასიათს. სამართლებრივი ანალიზი ჩატარებულია ამ საკითხზე საქართველოს გენერალური პროკურატურის დასკვნისა და დიდძალი ფაქტობრივი მასალის საფუძველზე, რომელიც წინამდებარე წიგნის მეოთხე ნაწილში ქვეყნდება.

საერთაშორისო სისხლის სამართლებრივი ნორმების, აგრეთვე საერთაშორისო ტრიბუნალებისა და ეროვნული სასამართლოების მდიდარ გამოცდილებაზე დაყრდნობით გამოტანილია დასაბუთებული დასკვნა, რომ 1992-1993 და შემდგომ წლებში აფხაზეთში ჩადენილი დანაშაული წარმოადგენს ქმედებას 1948 წლის 9 დეკემბრის გაეროს „გენოციდის თავიდან აცილებისა და დასჯის კონვენციის“ მე-2 მუხლის (გენოციდის დანაშაული) ფარგლებში. განხილულია საკითხი საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში 1993 წლის 8 ივლისს დამატების სახით შეტანილი 651-ე მუხლის (სისხლის სამართლის მოქმედი კოდექსის 407-ე მუხლი) მანამდე ჩადენილი დანაშაულების მიმართ რეტრო აქტიულად გავრცელების შესაძლებლობის შესახებ.

მესამე ნაწილის მომზადებისას მის ავტორს თამარ ჯაფარიძეს დიდად დაეხმარა სოლიდური პირადი გამოცდილება, რომელიც მან ჰააგის საერთაშორისო სასამართლოში შეიძინა, სადაც იგი ამჟამადაც მუშაობს.

მეოთხე ნაწილს შეადგენს „აფხაზეთში ქართული მოსახლეობის ეთნიკური წმენდა-გენოციდის მსხვერპლთა სახელობითი სია“. იგი შედგენილია აფხაზეთის რაიონების, ქალაქებისა და სოფლების მიხედვით. დღეისათვის ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემების თანახმად, სიაში შეტანილია ოკუპანტებისა და სეპარატისტების მიერ უმოწყალოდ დახოცილი 5 ათასზე მეტი მშვიდობიანი მოქალაქე. შესაბამისი მასალების შეგროვება და ამგვარი სიის შედგენა ომის პირველი დღეებიდანვე დაიწყო და კვლავაც გრძელდება. აღნიშნული საკითხით დაკავებული იყვნენ და დღესაც დაკავებული არიან როგორც საქართველოს მთავარი (გენერალური) პროკურატურა, ისე დევნილობაში მოქმედი აფხაზეთის ხელისუფლების ლეგიტიმური სტრუქტურები.

ეთნიკური წმენდა/გენოციდის მსხვერპლთა შესახებ სათანადო ინფორ მაციის შეგროვებისა და დამუშავების მიზნით, თავის დროზე უმაღლეს საბჭოსთან და აგრეთვე რაიონულ ადმინისტრაციებთან სპეციალური სამსახური შეიქმნა. 1992 წლიდან თითქმის ათი წლის განმავლობაში აღნიშნული კუთხით ადამიანთა დიდი ჯგუფის, მათ შორის უმაღლესი საბჭოს ცალკეული წევრების მიერ გაწეული მუშაობის შედეგები ასახულია ქართულ, ინგლისურ და რუსულ ენებზე უმაღლესი საბჭოს ყოფილი თავმჯდომარის თამაზ ნადარეიშვილის ავტორობით ან რედაქტორობით შესრულებულ პუბლიკაციებში და სხვა გამოცემებში. 2012 წლიდან, როცა მიზნად იქნა დასახული აფხაზეთში ოკუპანტებისა და სეპარატისტების მიერ ჩადენილი დანაშაულის სამართლებრივი შეფასება, გააქტიურდა საქმიანობა ეთნოწმენდა/გენოციდის მსხვერპლთა ადრე შედგენილი სიების დასაზუსტებლად და შესავსებად. ამ კუთხით გაწეული მუშაობის შედეგებმა ასახვა ჰპოვეს 2015 და 2016 წლებში ინგლისურ და რუსულ ენებზე შესრულებულ გამოცემებში. ეთნოწმენდა/გენოციდის მსხვერპლთა სიების გადამოწმებამ გამოავლინა სერიოზული ხარვეზები. მათი გამოსწორების აუცილებლობის შესახებ ამ სტრიქონების ავტორმა 2016 წლის 11 ნოემბერს ოფიციალური წერილით მიმართა აფხაზეთის ა/რ მთა ვრობის თავმჯდომარის მოვალეობის შემსრულებელს ბ-ნ ვახტანგ ყოლბაიას. წერილში ნათქვამია:

`ბატონო ვახტანგ,

გიდასტურებთ რა ღრმა პატივისცემას, შეგახსენებთ იმ დიდი მუშაობის თაობაზე, რომელიც აფხაზეთში დახოცილი მშვიდობიანი მოსახლეობის შესახებ მონაცემების მოსაპოვებლად საქართველოს მთავარ პროკურატურაში, აფხაზეთის უმაღლეს საბჭოსა და აღმასრულებელ ხელისუფლებაში ომის პირველი დღეებიდანვე მიმდინარეობდა. ამ საკითხით იყვნენ დაკავებული ჩვენი რაიონული ადმინისტრაციები, აფხაზეთის სახალხო დამცველის აპარატი, ამ უკანასკნელის რეორგანიზაციის შემდეგ-უმაღლეს საბჭოსთან არსებული იგპ-თა უფლებების დაცვის სამსახური, რომელიც შემდგომში აფხაზეთის იუსტიციის დეპარტამენტში გადავიდა. 2000 წლამდე ჩატარებული მუშაობის შედეგები არაერთხელ გამოიცა აწ განსვენებული თ. ნადარეიშვილის სახელით.

2012 წლიდან დაიწყო ახალი პროექტის განხორციელება, რომელიც მიზნად ისახავდა და ისახავს არა იმდენად სიების შედგენას, არამედ აფხაზეთში დატრიალებული ტრაგედიის, მისი პოლიტიკური და განსაკუთრებით სამართლებრივი ასპექტების თაობაზე საერთაშორისო საზოგადოებრიობის ინფორმირებას, ეთნიკური წმენდისა და გენოციდის თემის წინ წამოწევას. აღნიშნული პროექტის ფარგლებში 2015 წელს ინგლისურ ენაზე გამოიცა წიგნი „აფხაზეთის, საქართველო, ტრაგედია საერთაშორისო საზოგადოებრიობის სამსჯავროზე“. პროექტის განხორციელებაში მეცნიერების, პრაქტიკოსებისა და ლეგიტიმური ხელისუფლების ორივე შტოს წარმომადგენელთა დიდი ჯგუფი მონაწილეობდა. განსაკუთრებით მინდა აღვნიშნო დევნილთა დეპარტამენტის, აღმოსავლეთ საქართველოში აფხაზეთის მთავრობის წარმომადგენლობის, ასევე ცალკეული პიროვნებების თანადგომა და მხარდაჭერა. მათი ძალისხმევით, წარმოჩინდა ადრე დაშვებული სერიოზული ხარვეზები თავისი არსით ტექნიკური ხასიათის, მაგრამ ამავე დროს ძალიან მნიშვნელოვანი სამუშაოს ჩატარებაში, კერძოდ, ეთნოწმენდა-გენოციდის მსხვერპლთა სიის შედგენასა და დაღუპულთა შესახებ მონაცემების შეგროვებაში. პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ ადრე შედგენილი სიები არასრულია; ამავე დროს, გაირკვა, რომ არც თუ ისე ცოტა რაოდენობით მასში მოხვდნენ ცოცხალი ადამიანებიც, აგრეთვე სამხედროები; არის შემთხვევები, როდესაც ესა თუ ის ადამიანი სხვადასხვა სახელით (ოფიციალურით და მოფერებითი სახელებით) სიაში ორჯერ ფიგურირებს; ხშირად მონაცემები დაღუპულთა შესახებ ძალზე მწირია (არ არის მითითებული ასაკი, დაღუპვის თარიღი და გარემოებები...); ზოგიერთი დაღუპული სხვა მისამართზეა (სხვა სოფელში) დაფიქსირებული. ნათესავებთან შეთანხმებით, გასარკვევია უგზოუკვლოდ დაკარგულთა საკითხი...

ზემოხსენებული პროექტის განხორციელებაში ჩართული ადამიანების რუდუნებამ შესაძლებელი გახადა ამ და სხვა ხარვეზების მხოლოდ ნაწილობრივ გამოსწორება, რაც აისახა კიდევაც ახლახან განხორციელებულ რუსულენოვან გამოცემაში „აფხაზეთის, საქართველო, ტრაგედია რუსეთის საზოგადოებრიობის სამსჯავროზე“.

წიგნის ხუთ ეგზემპლარს აქვე გაახლებთ. მასში მოტანილი მონაცემები ამ დროისათვის ყველაზე სრული და ზუსტია, მაგრამ ის ვერ იქნება და არც არის თავისუფალი ზემოაღნიშნული ხარვეზებისაგან.

წიგნში წარმოდგენილ სიასაც შემდგომი შევსება, დახვეწა სჭირდება. საამისოდ აუცილებელი სამუშაოები დღეს თუ არ შესრულდა, ახლო მომავალში, გასაგები მიზეზების გამო, იგი ვერც შესრულდება. დარწმუნებული ვარ, თქვენ ვერ და არ შეურიგდებით იმ სავალალო და სამარცხვინო ფაქტს, როდესაც ომის დამთავრებიდან 23 წლის შემდეგაც, მიზეზთა გამო, ჩვენ არ გაგვაჩნია ეთნიკური წმენდა-გენოციდის მსხვერპლთა სრულყოფილი სახელობითი სია შესაბამისი მოკლე მონაცემებით თითოეულ დაღუპულზე. ამასთან დაკავშირებით, გთხოვთ, აფხაზეთში ეთნიკური წმენდა-გენოციდის მსხვერპლთა მაქსიმალურად სრულყოფილი სიის შედგენის მიზნით, სათანადო დავალებები მისცეთ დევნილთა დეპარტამენტსა და სამთავრობო რეგიონალურ წარმომადგენლობებს. ისინი უნდა მივიდნენ აფხაზეთის თითოეული დასახლებული პუნქტის დევნილ ხელმძღვანელამდე ან ყოფილ ხელმძღვანელამდე, იგპ-თა თითოეულ ჩასახლებამდე და, საჭიროების შემთხვევაში, თითოეულ დევნილამდეც კი, რათა მათი დახმარებით მოხდეს სიების გადამოწმება...

დღეს მხოლოდ ამ გზით არის შესაძლებელი ჩვენს თანამემამულეთა მეხსიერებას ჯერ კიდევ შემორჩენილი მონაცემების შეკრება და, საბოლოო ჯამში, ისეთი სიის დადება, როგორიც ეკადრება ეთნიკური წმენდა _ გენოციდის მსხვერპლთა სამარადისო ხსოვნას, როგორიც ეკადრება აფხაზეთის ლეგიტიმურ ხელისუფლებას“.

აღნიშნულ წერილობით მიმართვას აფხაზეთის მთავრობის მხრიდან მყისიერი და ადექვატური რეაგირება მოჰყვა. მეორე დღესვე, 2016 წლის 10 ნოემბერს, მთავრობის ხელმძღვანელმა აფხაზეთის დევნილთა საქმეების დეპარტამენტის უფროსს შემდეგი დავალება მისცა:

 „ბატონ კ. კუჭუხიძეს, გთხოვთ, მიიყვანოთ ბოლომდე დაწყებული საქმე. ჩავრთოთ ჩვენი წარმომადგენლობა. ვ. ყოლბაია“. დავალების შესრულების მიზნით, დეპარტამენტის უფროსმა ბ-ნმა კოტე კუჭუხიძემ 2016 წლის 18 ნოემბერს გამოსცა სპეციალური ბრძანება, რომელშიც ნათქვამია:

1. 1992-1993 და შემდგომ წლებში აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში განხორციელებული ეთნიკური წმენდისა და გენოციდის მსხვერპლთა მონაცემების დახვეწა-დაზუსტების მიზნით შეიქმნას სამუშაო ჯგუფი შემდეგი შემადგენლობით:

ა) კონსტანტინე კუჭუხიძე _ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დევნილთა საქმეების დეპარტამენტის თავმჯდომარე, სამუშაო ჯგუფის უფროსი;

ბ) ბულისკერია გიორგი _ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დევნილთა საქმეების დეპარტამენტის თავმჯდომარის მოადგილე,

სამუშაო ჯგუფის წევრი;

გ) დემურ კეკელია _ აღმოსავლეთ საქართველოში აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის წარმომადგენლობის ხელმძღვანელი, სამუშაო ჯგუფის წევრი;

დ) ზაზა ჩაჩავა _ იმერეთის, გურიის, რაჭა-ლეჩხუმისა და ქვემო სვანეთის რეგიონებსა და აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის წარმომადგენლობის ხელმძღვანელი, სამუშაო ჯგუფის წევრი;

ე) ალექსანდრე ჩიკვაიძე _ სამეგრელო-ზემო სვანეთის რეგიონში აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის წარმომადგენლობის ხელმძღვანელი, სამუშაო ჯგუფის წევრი;

ვ) მევლუდ ჯაჭვლიანი _ ზემო აფხაზეთში აფხაზეთის ავტონო მიური რესპუბლიკის მთავრობის წარმომადგენლობის ხელმძღვანელი, სამუშაო ჯგუფის წევრი;

ზ) რომან კოკაია _ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დევნილთა საქმეების დეპარტამენტის წარმომადგენლობების მარ თვის, კოორდინაციისა და მონიტორინგის სამმართველოს უფროსი, სამუშაო ჯგუფის წევრი;

თ) მურმან ჩხოტუა _ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის იუსტიციის დეპარტამენტის სპეციალისტი (შტატგარეშე მოსამსახურე), სამუშაო ჯგუფის წევრი;

2) დაევალოს ჯგუფის წევრებს (წარმომადგენლობის ხელმძღვანელებს) მთავრობის წარმომადგენლობებში ანალოგიური მიზნით სამუშაო ჯგუფების შექმნა და მუშაობის წარმართვა;

3) დაევალოს აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დევნილთა საქმეების დეპარტამენტის თავმჯდომარის მოადგილეს გიორგი ბულისკერიას შექმნილი სამუშაო ჯგუფების კოორდინაცია და მათ მიერ გაწეული მუშაობის ანალიზი;

4) დაევალოს ადმინისტრაციული განყოფილების უფროსს (ჯ. არქანია) აღნიშნული ბრძანების კანონით დადგენილი წესით დაინტერესებულ პირთათვის გაცნობა;

5) ბრძანების შესრულებაზე კონტროლს განვახორციელებ პირადად...

ეთნიკური წმენდა, გენოციდის მსხვერპლთა სიის გადამოწმე ბა-დაზუსტებას აფხაზეთის დევნილთა საქმეების დეპარტამენტმა თითქმის ერთწლიანი ინტენსიური მუშაობა მოანდომა. შედგა ამ დროისათვის ყველაზე სრულყოფილი სია, რომელშიც 5 ათასზე მეტი მხოლოდ მშვიდობიანი მოქალაქეა შეტანილი. დაზუსტდა აგრეთვე უგზო-უკვლოდ დაკარგულ მშვიდობიან მოქალაქეთა სიაც, რომელშიც 263 ადამიანია შეყვანილი. მომზადებულ სიებში არ არის შეყვანილი სამხედრო მოსამსახურეები, აგრეთვე ოკუპანტების მიერ დახოცილი ასობით სამხედრო ტყვე.

დევნილთა საქმეების დეპარტამენტში შექმნილი სამუშაო ჯგუფის წევრთა გარდა, სიების დაზუსტებაში, აგრეთვე ამასთან დაკავშირებული სხვადასხვა ორგანიზაციული საკითხების მოგვარებაში დიდი დახმარება აღმოგვიჩინეს რაისა ქარაიამ, ვახტანგ კაჭარავამ, როსტომ შამუგიამ, ზურაბ მებონიამ, ოთარ ჩარკვიანმა, ზურაბ გახარიამ, დალი ჯონჯუამ, დინარა დარსალიამ, მზია ომანაძემ, დავით ჟვანიამ, გივი როგავამ, ნონა შონიამ, ასმათ დვალიშვილმა, ირაკლი გუჩუამ, ლაშა სახელაშვილმა, ნაურ ჯიქიამ, გურამ ჯიქიამ, ნელი კოპალიანმა, ალექსანდრე ქვარცხავამ, ჯამბულ გიგინეიშვილმა, თინათინ ხარბედიამ, მურმან გოგიამ, ლევან ბარათელმა და სხვებმა, რისთვისაც

სარედაქციო საბჭო მათ მადლობას მოახსენებს. მიუხედავად გაწეული მუშაობისა, მონაცემთა ბაზა გენოციდის მსხვერპლთა შესახებ ჯერ კიდევ სრული არ არის. მისი შემდგომი შევსება და სრულყოფა შესაძლებელია აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა, აგრეთვე ოკუპირებულ ტერიტორიაზე მცხოვრებთა დახმარებით. დამატებითი მონაცემები აფხაზეთის ა/რ უმაღლესი საბჭოს აპარატს უნდა მიეწოდოს.

მომზადებული სიები, რომლებსაც თან ახლავს მოკლე ანოტაციები დაღუპულთა შესახებ, ცალსახად ადასტურებენ, რომ 1992-1993 და შემდგომ წლებში ოკუპანტებმა და სეპარატისტებმა აფხაზეთში ჩაიდინეს დანაშაული ადამიანურობის წინააღმდეგ, ყველაზე ველური მეთოდებით მოაწყვეს მშვიდობიანი მოსახლეობის ეთნიკური წმენდა, გენოციდი.

„აფხაზეთში ქართული მოსახლეობის ეთნიკური წმენდა, გენოციდის მსხვერპლთა სახელობით სიას“ თან ერთვის „1992-1993 წლებში ქართული უკონტროლო სამხედრო ფორმირებებისა და კრიმინალების მიერ დახოცილი აფხაზური და სხვა ეროვნების მშვიდობიან მოქალაქეთა სია“(IV. 9). მასში შეტანილია მონაცემები ასამდე საქართველოს მოქალაქის დაღუპვის შესახებ, მათ შორს არის 60-მდე აფხაზი, 25 სომეხი, რამდენიმე ქართველი, თურქი და სხვა ეროვნების წარმომადგენელი. სია შედგენილია აფხაზეთის დე-ფაქტო პროკურატურის მასალების მიხედვით. ეს მასალები ჯერ კიდევ 1993 წელს, ომის დასრულებისთანავე, მოსკოვში გამოქვეყნდა, მოგვიანებით კი შეივსო და დე-ფაქტო პროკურატურის ვებ-გვერდზე განთავსდა.

სამწუხაროდ, სია არ შეიცავს სრულყოფილ მონაცემებს დაღუპულ მშვიდობიან მოქალაქეთა შესახებ. მასში საბრძოლო მოქმედებების დროს დაღუპული აფხაზი მეომრებიც არიან შეყვანილი; ყოველთვის არ არის მითითებული გვარები ან სახელები, აგრეთვე ზუსტი მისა მართები, დაღუპვასთან დაკავშირებული გარემოებები. მითითებული ხარვეზებისთვის პასუხისმგებელია აფხაზეთის დე-ფაქტო პროკურატურა. ჩვენ კი იძულებული ვართ დავეყრდნოთ ამ უკანასკნელის მიერ არაპროფესიონალურად დამუშავებულ მასალებს, რადგანაც არ გვაქვს მათი გადამოწმების შესაძლებლობა.

აღნიშნული სიის გამოქვეყნებით, პირველ რიგში, პატივს მივაგებთ ომის პერიოდში ქართველ „ბოევიკთა“ და სხვა კრიმინალთა ხელით დახოცილი უდანაშაულო აფხაზი და სხვა ეროვნების მშვიდობიან მოქალაქეთა ნათელ ხსოვნას. მათი სიცოცხლის მოსპობაში მხილებული პირები ქართულმა სახელმწიფომ მკაცრად დასაჯა როგორც ომის პერიოდში, ისე საომარი მოქმედებების დასრულების შემდეგ. ეს ფაქტი, განსაკუთრებით კი აფხაზეთის უკანონო პროკურატურის მასალების საფუძველზე შედგენილი სია, დამაჯერებლად უარყოფს სეპარატისტულ მითს ქართველების მიერ აფხაზებისთვის მოწყობილი გენოციდის შესახებ.

„უგზო-უკვლოდ დაკარგულთა სიაც“ საფუძვლიანად არის გადამოწმებული და გადამუშავებული. როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, მასში 263 მხოლოდ მშვიდობიანი მოქალაქეა შეყვანილი. ომის დას რულებიდან მეოთხედი საუკუნის გასვლის შემდეგ სიაში მითითებუ ლი ადამიანების უდიდესი ნაწილის ცოცხლად გადარჩენის ალბათობა მიზერულია. ჩვენი აზრით, ეს ადამიანებიც გენოციდის მსხვერპლად უნდა იქნენ განხილული.

დანართის სახით ქვეყნდება მოხსენება „აფხაზეთის, საქართველო, ტერიტორიაზე განხორციელებული ეთნიკური წმენდის/გენოცი დის პოლიტიკის გამოვლენილი ფაქტების და სათანადო სასამართლო პროცესის საერთაშორისო პრინციპების შასაბამისად ბრალდებული პირების მართლსაჯულებისთვის გადაცემის აუცილებლობის შესახებ“.  იგი წარმოადგენს „აფხაზეთში, საქართველო, ქართველი მოსახლეობის წინააღმდეგ ეთნიკური წმენდის, გენოციდის ფაქტების დადგენისა და მასალების საერთაშორისო ტრიბუნალისთვის გადაცე მის მიზნით შექმნილი სახელმწიფო კომისიის დასკვნას“. სახელმწიფო მეთაურის განკარგულებით, შესაბამისი სახელმწიფო კომისია ომის დამთავრებისთანავე, 1993 წლის 6 ოქტომბერს, შეიქმნა. მის შემადგენლობაში შედიოდნენ პროფესორი ლევან ალექსიძე (სახელმწიფო კომისიის თავმჯდომარე), ჯამლეთ ბაბილაშვილი (საქართველოს გენერალური პროკურორი), თედო ნინიძე (საქართველოს იუსტიციის მინისტრი), ალექსანდრე კავსაძე (საქართველოს ადამიანის უფლებათა დაცვისა და ეროვნებათაშორისი ურთიერთობების კომიტეტის თავმჯდომარე), ირაკლი ბათიაშვილი (საქართველოს საინფორმა ციო-სადაზვერვო სამსახურის უფროსი), გივი ლომინაძე (საქართვე ლოს პარლამენტის წევრი), ავთანდილ იოსელიანი (საქართველოს შს მინისტრის პირველი მოადგილე), ვალერიან ვაშაკიძე (საქართველოს ლტოლვილთა და განსახლების კომიტეტის თავმჯდომარე), შალვა ნათელაშვილი (საქართველოს პარლამენტის იურიდიული კომისიის თავმჯდომარე), ნიკო ჭავჭავაძე (საქართველოს პარლამენტის წევრი), ლონდერ ცაავა (სახელმწიფო მეთაურის აპარატის რეგიონების მართვის სამსახურის უფროსის მოადგილე), ავთანდილ დემეტრაშვილი (სახელმწიფო მეთაურის აპარატის იურიდიული განყოფილების უფროსი), დავით კობახიძე (სახელმწიფო კომისიის მდივანი, თსუ-ს საერთაშორისო სამართლის კათედრის თანამშრომელი) და სხვები.

კომისია წლების განმავლობაში მუშაობდა. მისი სახელით დასკვნა პროფესორმა ლევან ალექსიძემ მოამზადა, რასაც წინ უძღოდა სა ქართველოს პრეზიდენტის 1997 წლის 6 იანვრის ბრძანებულება „ყოფილი იუგოსლავიის ტერიტორიაზე და რუანდაში ჩადენილი საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის სერიოზული დარღვევისათვის პასუხისმგებელ პირთა სასამართლო დევნისათვის შექმნილ საერთაშორისო ტრიბუნალებთან საქართველოს აქტიური თანამშრომლობის უზრუნველყოფის შესახებ“ და პრეზიდენტის იმავე წლის 1 თებერვლის განკარგულება „გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის უშიშროების საბჭოს 1997 წლის 30 იანვრის #1096 რეზოლუციიდან გამომდინარე გადაუდებელ ღონისძიებათა შესახებ“.

სახელმწიფო კომისიის წინამდებარე დასკვნა იმავე წლის აპრილში გაეროს გენერალური ასამბლეის დოკუმენტის სახით გავრცელდა. მასში დასაბუთებულია, რომ აფხაზეთში განხორციელდა დანაშაული ადამიანურობის წინააღმდეგ _ განხორციელდა მშვიდობიანი ქართული მოსახლეობის ეთნიკური წმენდა, გენოციდი. დასმულია საკითხი დამნაშავეთათვის წარსადგენი ბრალდებების დასაზუსტებლად საქართველოში გაეროს ექსპერტთა ჯგუფის მოვლინების შესახებ. „ქართველი მოსახლეობის წინააღმდეგ ეთნიკური წმენდა-გენოციდის ფაქტების საერთაშორისო დონეზე დადასტურების შემდეგ,-ნათქვამია დასკვნაში, _ გაერომ უნდა დაიწყოს ქმედებები, რომელთა მიზანი იქნება ამ დანაშაულის ჩადენაში ბრალდებული პირების სამართალში მიცემა, სათანადო სასამართლო პროცესის საერთაშორისო პრინციპების შესაბამისად“. კონფლიქტის სამართლიანი დარეგულირების მეტისმეტად გაჭიანურების და იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ ადამიანურობის წინააღმდეგ დანაშაულს ხანდაზმულობის ვადა არ გააჩნია, სახელმწიფო კომისიის მიერ ბ-ნ ლევან ალექსიძის ხელმძღვანელობით მომზადებული დასკვნის სულისკვეთება და ძირითადი დებულებები დღესაც ინარჩუნებენ აქტუალობას. აღნიშნული დოკუმენტი, აგრეთვე „1992-1993 წლებში შეიარაღებული კონფლიქტის დროს და შემდგომ პერიოდში აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში ქართველი მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი გენოციდის დანაშაულის სამართლებრივი ანალიზი“,  რომელიც აქვე ქვეყნდება (ნაწილი III), ერთმანეთს ავსებენ და წარმოადგენენ საკმარის საფუძველს აფხაზეთში ქართველთა გენოციდის საერთაშორისო აღიარებისა და დამნაშავე პირთა დასჯის მიზნით საერთაშორისო ტრიბუნალის შექმნის შესახებ საკითხის დასაყენებლად.

ამასთანავე ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ მრავალტანჯული აფხაზი ხალხი, რომლის სახელითა და მონაწილეობით იქნა ჩადენილი გენოციდის დანაშაული ქართველთა წინააღმდეგ, ვერ იქნება მასზე სრულად პასუხისმგებელი, რადგანაც იგი თავად არის ვითომ მოპოვებული „გამარჯვების“ მსხვერპლი.

წინამდებარე წიგნი, რომლის მთავარი მიზანი არის აფხაზეთის დეოკუპაციისა და არაღიარების პოლიტიკისთვის ხელის შეწყობა, ამ პოლიტიკაში ქართული მოსახლეობის გენოციდის „მივიწყებული“ თემის კვლავ შემოტანა, განკუთვნილია სამეცნიერო და პოლიტიკური წრეებისთვის, აგრეთვე აღნიშნული პრობლემით დაინტერესებული ფართო მკითხველისთვის.

წიგნის ელ-ვერსია: 

  В конце 2014 года в фонд Славянской библиотеки поступила уникальная книга «Непреклонный рыцарь». Она посвящена жизни и деятельности Первого председателя правительства Абхазии и члена Учредительного собрания Грузии Арзакана Эмухвари (1880-1939). 

  Помимо интересных биографических сведений о нескольких поколениях семьи Эмухвари, где было много государственных  деятелей ,в книге содержатся удивительнык факты  истории взаимоотношеений двух народов: абхазкого и грузинского- как в дореволюционной Российской империи,так и в большевистской  Стране Советов. Написала эту книгу как семейную сагу, потомок рода- Нато Маршания.А Прага занимает в ней значительную часть -именно тут жил в эмиграции Дмитрий (Арзакан) Эмухвари.  Когда нато закончила изучение всех доступных архивных документов ,перед ней раскрылась личность , достойная глубокого уважения,а современный абхазско-грузинский конфликт предстал закономерным  результатом работы тоталитарной системы,которая изгоняла природных лидеров  с их земли и уничтожала подлинную историю.

Нато Маршания удалось открыть в Праге,по адресу 5. kvetna 851/70, памятную доску, текст на чешском языке сообщает: «В этом доме с 1923 по 1939 год жил в изгнании известный государственный деятель Грузии ,первый премьер-министр Абхазии Дмитрий (Арзакан) Эмухвари.»

Воспоминания Нато из детства: «Помню в зале на стене висел портрет,и с него на нас смотрел человек с удивительно добрыми ,полными тоски и печали глазами.Мы знали что это Дмитрий (Арзакан) Эмухвари,брат нашего деда Ивы,который вместе с правительством  Грузии покинул родину. В семье о нем вслух не говорили -такое было время...В нашей библиотеке бережно хранились книги Арзакана Эмухвари,которые отличались от всех других книг потому,что были в красивых коричневых переплетах с прекрасными иллюстрациями.

Я часто рассматривала их, а больше всех мне нравилось книга « Витязь в тигровой шкуре ».
Уже в Тбилиси мне случайно попался учебник по истории Абхазии(«История Абхазии.10-11 класс» , О.Х. Бгажба, С.З. Лакоба , 2006 год, Сухуми)в котором я прочла следующие строки : « Во главе комиссариата Абхазии, по словам Михаила Тарнова, стоял известный меньшевик,князь Дмитрий (Арзакан) Эмухвари- безвольный, бездарный и трусливый человек ». И больше не строчки о нем. Заслужил ли Арзакан Эмухвари эти слова и такую оценку?Этот вопрос постоянно мучил меня. Я решила собрать материалы, его письма, выступления...Насследием и биографией Арзакана Эмухвари я начала заниматься с 2009 года. Толчком послужило много фактов.Во-первых, сам грузино-абхазский конфликт.Ведь Дмитрий (Арзакан) Эмухвари сделал очень многое для сближения грузин и абхазов.Во-вторых, это была история моей семьи,моих предков. Я посчитала своим долгом собрать материалы о нем и опубликовать.Долгих четыре года мне понадобилось для этого ».

  Писем Эмухвари в книге цитируется много. Он жил в Праге очень одиноко , разлуку с женой и сыновьями утолял в письмах. Сыновьям писал обстоятельно, как будто разговаривал с ними, наставляя. Семье удалось сберечь эти письма, утаить при обысках. Старшему сыну Владимиру (Кучико) Арзакан писал: «Кучучи!Получил две твои открытки, они меня очень обрадовали,так как чувствуется твоя зрелость.Нет слов!Ты спрашиваешь,какие упражнения лучше делать и какие книги читать.Заниматься лучше по системе Мюллера... Желательно,чтобы ты познокомился с произведениями Е.Ниношвили, И.Гомартели (с критикой). С произведениями Ал.Казбеги,так как они с точностью отображают современную эпоху. Произвидения И.Чавчавадзе,А.Церетели, Д.Клдиашвили, публицистические произведения Ноэ Жордания и Арчила Джорджадзе, а Шота Руставели читай вслух каждый день как самое большое достояние...Прочитай произведение русских писателей:Тургенева,Чехова, Толстого,Горького и др. Особое внимание удели истории Грузии,трудам Авалишвили и  Хаханашвили.Не знаю,пригодятся ли тебе эти советы, так как не знаю, что ты уже прочитал. Только ты должень знать, что некоторых писателей ты должен вновь перечитать- полезно...»
  Переписка с годами стала осторожней и реже.Но это не уберегло сына- Кучико во время большого террора был арестован и в 1938 расстрелян как сын эмигранта...Все это есть в книге,есть в ней и то,чего не знал сам Арзакан. Не знал он и о судьбе сына.Не знал, например , о том, что сам он послужил прототипом главного героя книги «Похищение луны» Константина Гамсахурдия.

  Дмитрий (Арзакан) Эмухвари возглавлял «Общество грузинских эмигрантов» в Чехословакии, был знаком с президентом Масариком,дружил с сенатором Франтишеком Соукупом, который возглавлял «Общество друзей грузин». Эмухвари был вольнослушателем юриди-ческого факультета Карлова университета.Он верил, что настанет тот день, когда он сможет вернуться на родину. Вспомнила строки Марины Цветаевой: « Тут я не нужна, там я невозможна». Так лаконично можно охарактеризовать пражский период его жизни.

ოკუპირებული გალის რაიონის ომამდელ საზღვრებში 2020-2021 სასწავლო წელს საგანმანათლებლო და კულტურულ-აღმზრდელობითი დაწესებულებების რაოდენობა არ შეცვლილა. ფუნქციონირებს:

• 30 სკოლა (28 - ზოგადსაგანმანათლებლო საშუალო, 2 -საჯარო);
• 9 სკოლამდელი დაწესებულება;
• 5 სახელოვნებო სკოლა (4 სამუსიკო, 1-სამხატვრო).

• მოსწავლეთა რაოდენობა სკოლებში 2021 წლის იანვრის მდგომარეობით შეადგენს 3803-ს,   მოსამზადებლიდან მე-11 კლასის     ჩათვლით.
• საბავშვო ბაღებში ირიცხება 557 აღსაზრდელი, სახელოვნებო სკოლებში - 240.

• 30-ვე  სკოლაში დასაქმებულია  960  მასწავლებელი და ტექნიკური პერსონალი.  მათ შორის:  მასწავლებელი -  773,    ადმინისტრაციულ-ტექნიკური  პერსონალი - 187.   აქედან  28 ზოგადსაგანმანათლებლო საშუალო სკოლაში - 913  მასწავლებელი და ადმინისტრაციულ-ტექნიკური პერსონალი;   2 საჯარო სკოლაში (აფხაზეთის N13 და N16 ნაბაკევსა და მეორე ორტობაიაში)  - 40 პედაგოგი, 7 ადმინისტრაციულ-ტექნიკური პერსონალი.
• 9  საბავშვო  საბავშვო ბაღში,   სამუსიკო და  სამხატვრო სკოლებში  დასაქმებულია  181 ბენეფიციარი.  მათ შორის  89  პედაგოგი, 92 ტექნიკური პერსონალი. 

ახალგაზრდების ხელშეწყობა

2020 წლის განმავლობაში აფხაზეთის ა/რ განათლებისა და კულტურის სამინისტროს 2009 წლის N147 ბრძანებით მიღებული ,,განათლების აღიარების წესის’’ თანახმად, განათლების აღიარების კომისიის სხდომებზე   აღიარებულ იქნა : 305 სრული ზოგადი განათლება, 5-საბაზო განათლება, 31 -   სხვა  კლასში   მიღებული განათლება.

1. ოკუპირებულ ტერიტორიაზე არსებული ვითარების გათვალისწინებით, აფხაზეთის  ა/რ ოფიციალური ვებგვერდის  მეშვეობით აბიტურიენტების  ელექტრონულად დარეგისტრირების  და გალის რესურსცენტრის მიერ მომზადებული  მონაცემების  გადაცემის შემდეგ,  საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის მინისტრის 2020 წლის 28 სექტემბრის ბრძანებით, მიმდინარე და წინა წლების 385 კურსდამთავრებული   ჩაირიცხა საქართველოს სხვადასხვა უმაღლეს სასწავლებელში ,,ეროვნული გამოცდების გარეშე ჩარიცხვისა და დაფინანსების წესის’’ შესაბამისად (ბრძ. N77/ნ . 07.07.2020 ).
2. საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის მინისტრის 2020 წლის 21 სექტემბრის N101 /ნ ბრძანების ,,საერთო სამაგისტრო გამოცდების გარეშე ჩარიცხვისა და დაფინანსების წესის’’ თანახმად, მაგისტრატურაში ჩაირიცხა და ფინანსდება 25 სტუდენტი, რომელიც დარეგისტრირებული იყო ეროვნულ გამოცდებზე და ე.წ. საზღვრის ჩაკეტვის გამო ვერ გადმოვიდა გამოცდების ჩასაბარებლად.    

მონაწილეობა საერთაშორისო პროგრამებსა და კონკურსებში

flex_ის პროგრამით გამოცხადებულ კონკურსში მონაწილეობდა გალის რაიონის  სხვადასხვა სკოლის 8 მოსწავლე. აქედან გაიმარჯვეს: ანა კვარაცხელიამ - საბერიოს N2 საშუალო სკოლა; მარიამ ფაცურიამ - ოტობაიის N1 საშუალო სკოლა. კოვიდპანდემიის გამო მათი გამზავრება აშშ-ში გადაიდო. 

,,Berta von Suttner Peace Prize/ ბერტა ფონ ზუტნერი - ,,ევროპა საქართველოში’’-ესეების კონკურსი.  გამარჯვებულები:   ლექსო შარია - ოტობაიის N1 სკოლა (I ადგილი და პრემია 200 ევრო);   ლუკა ახალაია -  ქ. გალის   N2 სკოლა (III  ადგილი და პრემია 100 ევრო).           

2020 წლის 15 ოქტომბერს პროექტ „ევროპული არდადეგების“ ფარგლებში სსიპ კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდულ საქმეთა სააგენტოს ორგანიზებით  ნატოსა და ევროკავშირის შესახებ საინფორმაციო ცენტრში აფხაზეთის ოკუპირებული ტერიტორიიდან ახალგაზრდებისთვის ჩატარდა ერთდღიანი სემინარი საქართველოს ევროპული და ევროატლანტიკური ინტეგრაციის საკითხებზე.    ღონისძიებას დაესწრო ოკუპირებული გალის რაიონის სკოლების  30 კურსდამთავრებული. ოფიციალურ გახსნას ესწრებოდნენ:

• აფხაზეთის ა/რ მთავრობის თავმჯდომარე ასლან აბაშიძე;
• სსიპ ნატოსა და ევროკავშირის შესახებ საინფორმაციო ცენტრის დირექტორი  თამარა წულეისკირი; 
• სსიპ კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდულ საქმეთა სააგენტოს დირექტორი ლიკა კვარაცხელია;
• გალის რაიონის საგანმანათლებლო რესურსცენტრის უფროსი ნონა შონია.

სემინარის ბოლოს ახალგაზრდებმა მწერალ დავით ტურაშვილან ერთად დაათვალიერეს ძველი თბილისი.

         ზრუნვა პედაგოგთა პროფესიული დონის ამაღლებაზე, ტრენინგები

 საანგარიშო პერიოდში, დისტანციური სწავლების ხელშეწყობის მიზნით,  

• 30-ვე სკოლის პედაგოგებს ჩაუტარდა ტრენინგები ზუმის აპლიკაციით გაკვეთილების ჩატარებისა და საგანმანათლებლო აქტივობების გამოყენების მიმართულებით.
•  ნაბაკევსა და მეორე ოტობაიაში ფუნქციონირებადი აფხაზეთის N13 და N16  საჯარო სკოლების დაწყებით  კლასებში  ქართული ენისა და ლიტერატურის  და მათემატიკის მასწავლებლები ზუგდიდში, მესხიას სახელობის უნივერსიტეტთან თანამშრომლობით, ჩავრთეთ  ,,USAID - საბაზისო განათლების პროგრამა’’ - ლიდერ მასწავლებელთა ტრენინგებში. პროგრამა მიზნად ისახავს  დაწყებით კლასებში  მოსწავლეზე ორიენტირებულ მდგრადი რეფორმის განხორციელებას.       
•  საერთაშორისო ორგანიზაცია CENN-ისა და  საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის სამინისტროს პროექტ  ,,ნიკო კეცხოველის სასკოლო პრემია-2020 -ში’’  რესურსცენტრის ორგანიზებით ჩართული  სკოლებიდან ფინალურ შეჯიბრში  მონაწილეობის უფლება მიიღეს თაგილონის, ოტობაიის N1 და ნაბაკევში აფხაზეთის N13 საჯარო სკოლების  გარემოს ნორჩ დამცველთა კლუბებმა. ქალაქ ზუგდიდში ჩატარებულ შეჯიბრში ფინალში გავიდა ოტობაიის N1 საშუალო სკოლა.  დეკემბერში ჩატარებულ ტრენინგში ,,ნიკო კეცხოველის სასკოლო პრემია -2021-განათლება მდგრადი განვითარებისათვის’’   დისტანციურ რეჟიმში ჩართულ იქნა  გალის რაიონის სხვადასხვა სკოლის 28 მასწავლებელი.

მუშაობის გაგრძელება დისტანციურად

ოკუპირებული გალის რაიონის ომამდელ საზღვრებში პანდემიის გამო სასწავლო პროცესი შეჩერდა მიმდინარე 2020-2021 სასწავლო წლის ოქტომბრიდან. მიღებული ინფორმაციით,   მეცადინეობის განახლებას ვარაუდობენ თებერვლის შუა რიცხვებიდან.

გალის რაიონში, ისევე როგორც მთელს საქართველოში,  დღის წესრიგში დააყენა  მოსწავლეებთან დისტანციური მეცადინეობის  საკითხი. პედაგოგებმა, ვისაც წვდომა აქვს ინტერნეტთან  და კომპიუტერულ ტექნოლოგიებთან, მიიღეს გამოწვევა და შეუდგნენ მეცადინეობას ზუმის  და  მესენჯერის, მობილური ტელეფონების  გამოყენებით. რესურსების დასადგენად, აპრილში ჩატარებულ იქნა მნიშვნელოვანი მოკვლევა როგორც მოსწავლეებში, ასევე მასწავლებლებში. დადგინდა, რომ:

•  გალის რაიონის ომამდელ საზღვრებში ფუნქციონირებადი   30 ზოგადსაგანმანათლებლო   სკოლის  3864 მოსწავლიდან  კომპიუტერული ტექნოლოგიები და  ინტერნეტთან  წვდომა  ჰქონდა მხოლოდ   1648   მოსწავლეს.   ინტერნეტის  გარეშე   რჩებოდა - 2216  მოსწავლე.  ინტერნეტთან წვდომის მქონე  1648  მოსწავლიდან  გაკვეთილები დისტანციურად  ჩაუტარდა  მხოლოდ  873 -ს, რადგან  დანარჩენი  775  მოსწავლის უმუშევარ და ეკონომიურად ღარიბ  მშობლებს არა ჰქონდათ  თანხის გადახდის და ინტერნეტპაკეტის  ხშირად  შეძენის საშუალება (შეძენილი პაკეტები მალე ეწურებოდათ) .
•    სკოლებში  დასაქმებული 756 პედაგოგიდან  ინტერნეტთან წვდომა ჰქონდა მხოლოდ 535-ს.  Wi Fi ჰქონდა   268-ს.  ლეპტოპით მუშაობდა  128,  სმარტფონით - 325,  სამაგიდო კომპიუტერით-55, პლანშეტით-27.  ინტერნეტთან  წვდომის  საშუალება არ ჰქონდა  221 პედაგოგს.
•  სკოლების დირექტორებმა და პედაგოგებმა,   მშობლების დახმარებით  უზრუნველყვეს მოსწავლეების დასწრება პირველი არხის ტელეგაკვეთილებზე, თუმცა გაირკვა ისიც, რომ ზოგიერთ სოფელში ამ არხს ვერ უყურებდნენ.

 უწყვეტი  ულიმიტო  ინტერნეტის  და ტექნიკური საშუალებების უქონლობამ,  არასათანადო  პირობებმა გალის რაიონის ომამდელი საზღვრების სკოლებს არ მისცა საშუალება ,  სრულად  ჩართულიყვნენ  საქართველოს საჯარო სკოლებისათვის შექმნილ  სპეციალურ  საგანმანათლებლო  პლატფორმაში  და განეხორციელებინათ  სწავლება,  ასევე,  სრულფასოვნად  შეეწყოთ  ხელი აფხაზეთის  ა/რ  უმაღლესი საბჭოს  პროექტის  ,, კლასგარეშე  დისტანციური სწავლება’’ განხორციელებისათვის. გალელმა  პედაგოგებმა, მშობლების დახმარებით,  გამოიჩინეს მაღალი მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობა და  საგანგებო ვითარებაში, მიუხედავად არადამაკმაყოფილებელი და რთული პირობებისა, დისტანციურად შეძლეს გაკვეთილების ჩატარება. ინტერნეტისა და კომპიუტერის არმქონე მოსწავლეთათვის დაგეგმეს და დისტანციის სრული დაცვით ეცადნენ  პროგრამული მასალის გადაცემას, ჩამორჩენის დაძლევას.

 საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2010 წლის 26 ოქტომბრის №111/ნ ბრძანებით დამტკიცებული ,,ეროვნული სასწავლო ოლიმპიადის ჩატარების წესის“ 26-ე მუხლის მე-8 პუნქტის და გამოცდების ეროვნული ცენტრიდან მიღებული ინსტრუქციის/ბრძანებების   თანახმად,  16 -20 ნოემბერს    გალის რაიონის სხვადასხვა სკოლის  მაღალი საფეხურის 61 მოსწავლე  დარეგისტრირდა დისტანციურად, 2020 -2021 სასწავლო წლის  ეროვნულ სასწავლო ოლიმპიადაში ( ქართული ენა და ლიტერატურა, უცხო ენები, მათემატიკა, ისტორია, ფიზიკა, ქიმია, ბიოლოგია, გეოგრაფია) ონლაინ/ელექტრონულ  რეჟიმში   მონაწილეობის მისაღებად.  პირველ  ტურში მონაწილეობდა 39 მოსწავლე, მეორე ტურში გადავიდა - 7 მოსწავლე.

პანდემიის პირობებში  მუშაობის  სირთულემ  კიდევ უფრო ნათლად დაგვანახა გალის რაიონში არსებული  ურთულესი პირობები,  დღის წესრიგში კიდევ ერთხელ დააყენა  ინტერნეტითა და კომპიუტერებით სკოლების, მოსწავლეების, მასწავლებლების უზრუნველყოფის, კომპიუტერული ცოდნის დონის ამაღლებისათვის ტრენინგების ჩატარების  აუცილებლობის და სხვა საკითხი.

სტუდენტებისადმი გაწეული დახმარება პანდემიის პირობებში

•       ზემდგომის    დავალებით,  გალის საგანმანათლებლო  რესურსცენტრმა  აპრილის თვეში მოიკვლია ენგურს აქეთ,  მშობლების დახმარების გარეშე დარჩენილი გაჭირვებული სტუდენტების    საცხოვრებელი ადგილის  მისამართი,  საკონტაქტო ტელეფონები,  პირადი მონაცემები, რის შემდეგაც  242 სტუდენტს  საქართველოს მთავრობის ადმიისტრაციისა და შერიგებისა და სამოქალათო თანასწორობის საკითხებში სახელმწიფო მინისტრის აპარატის ინიციატივით,    გაეწია ფულადი  დახმარება ( საქართველოს განათლების სამინისტრომ  150 ლარი უნივერსიტეტების  მეშვეობით  ჩაურიცხა თითოეულს),  გადაეცა საკვები პროდუქტები. სოციალურად დაუცველის ოფიციალური სტატუსის მქონე 31 ახალგაზრდას,   აფხაზეთის ა/რ მთავრობამ პირად ანგარიშზე  გადაურიცხა 150 ლარი, ზუგდიდში  მყოფ 20  სტუდენტს გადასცა საკვები პროდუქტები.
•    მნიშვნელოვანი სამუშაოები ჩატარდა  ოკუპირებულ ტერიტორიაზე საზაფხულო არდადეგების პერიოდში გადასული სტუდენტების, საქართველოს სხვადასხვა საჯარო სკოლის მოსწავლეებისა და სკოლამდელი ასაკის ბავშვების მშობლებთან ერთად  საქართველოს კონტროლირებად ტერიტორიაზე გადმოყვანასთან დაკავშირებით.     დადგინდა  თითოეულის  ადგილსამყოფელი ( ქალაქი/სოფელი), საკონტაქტო ტელეფონი. ხელისუფლების დახმარებით, ორგანიზებულად,  კონტროლირებად ტერიტორიაზე  651 სტუდენტიდან  გადმოყვანილ იქნა  576.    ოკუპირებულ ტერიტორიაზე  პირადი მიზეზით დარჩა მხოლოდ 75 სტუდენტი.  გადმოყვანილ იქნა აგრეთვე საჯარო სკოლების და სკოლამდელი ასაკის 112  ბავშვი მშობლებთან ერთად.  აფხაზეთის  ა/რ  დევნილთა სამინისტროს სამეგრელო-ზემო სვანეთის ტერიტორიულ ორგანოსთან (უფროსი კ. ბასარია) თანამშრომლობით  ანაკლიას, წყალტუბოს, განმუხურის, ბათუმის სხვადასხვა საკარანტინო  სივრციდან, აფხაზეთის ა/რ მთავრობის დავალებით,   განხორციელდა თითოეულის  ტრანსპორტირება ზუგდიდისა და თბილისის მიმართულებით  უმაღლეს სასწავლებლებში მათი დროულად გამოცხადებისა და ხელშეწყობის მიზნით.

გალის რესურსცენტრმა მოამზადა და სამინისტროს გადასცა შუამდგომლობის წერილი 2019  წელს ენგურის ხიდის ჩაკეტვის გამო უგამოცდოდ, პირობითად ჩარიცხული, დაფინანსების გარეშე დარჩენილი სტუდენტების დაფინანსებასთან დაკავშირებით

(აღნიშნულ წელს სხვადასხვა უმაღლეს სასწავლებელში ჩარიცხული 110  სტუდენტიდან დაფინანსდა მხოლოდ 61. დანარჩემა  სტუდენტებმა ოკუპირებული ტერიტორიიდან, ინტერნეტის უქონლობის გამო, ვერ შეძლეს სასწავლო პროცესში ონლაინ ჩართვა და კრედიტების მოგროვება, რის გამოც შეუწყდათ დაფინანსება).

  ცნობილია, რომ ოკუპირებული გალის რაიონიდან გადმოსასვლელი ერთადერთი გზა  - ენგურის  ხიდი ჩაკეტილია  2020  წლის 27 თებერვლიდან. ამ სასიცოცხლო გზის ჩაკეტვამ კიდევ უფრო გააუარესა  ოკუპირებულ აფხაზეთში  მცხოვრები ოჯახების    სოციალურ-ეკონომიური  და პოლიტიკური პირობები, ხარისხიანი განათლების მიღების შესაძლებლობა მოსწავლე ახალგაზრდობაში.

2007 წლიდან ყოველ 27 ოქტომბერს საქართველოში აფხაზური ენის დღე აღინიშნება. საქართველოს კონსტიტუციით აფხაზურ ენას, ქართულთან ერთად, აფხაზეთის ტერიტორიაზე სახელმწიფო ენის სტატუსი აქვს მინიჭებული. შესაბამისად, საქართველოს ხელისუფლება მის დაცვასა და განვითარებაზე მუდმივად ზრუნავს. 2015-2016 სასწავლო წლიდან აფხაზეთის რამდენიმე საჯარო სკოლაში აფხაზური ენა არჩევითი საგნის სახით ისწავლება. ამავე სკოლებში, აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის დაფინანსებით, მოქმედებს აფხაზური ენის სასწავლო ჯგუფები.

აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის განათლებისა და კულტურის სამინისტროს ინიციატივით, ამ დღის აღსანიშნავად აფხაზეთის საჯარო სკოლები 21-27 ოქტომბერს აფხაზური ენის კვირეულს ატარებენ. მიუხედავად პანდემიისა, ტრადიცია არც წლეულს დარღვეულა, კერძოდ: ვოვა ვეკუას სახელობის აფხაზეთის №3 საჯარო სკოლაში აფხაზური ენის კვირეული გაიხსნა გამოფენით - ,,აფხაზეთი ჩვენი ტკივილი და მონატრება“. სკოლაში ნაწილობრივ ონლაინფორმატში, შემეცნებითი თვალსაზრისით, საშუალო საფეხურის მოსწავლეებთან ჩატარდა საუბრები თემაზე „აფხაზური ენის დიალექტები“ და გაიმართა ვიქტორინა - „ყველაფერი აფხაზური ენის შესახებ“. აფხაზური ენის კვირეულის დახურვის დღეს კი გაიმართა შემოქმედებითი საღამო - „პოეზიის 5 წუთი აფხაზურ ენაზე“ და აფხაზური ენის შემსწავლელი ჯგუფის წევრებმა აფხაზურ ენაზე წაიკითხეს ცნობილი აფხაზი პოეტების ლექსები.

აფხაზეთის №2 საჯარო სკოლაში ონლაინფორმატში საბაზო და საშუალო საფეხურის მოსწავლეებთან გაიმართა საინფორმაციო შეხვედრები „აფხაზური და ქართული ლიტერატურის“ თაობაზე. დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებმა დახატეს ნახატები თემაზე - „ჩემი აფხაზეთი“.

აფხაზეთის №5 საჯარო სკოლაში აფხაზური ენის დღის აღსანიშნავად სკოლის მოსწავლეებმა თემატური პრეზენტაციები წარმოადგინეს. ამასთანავე, კვირეულის ფარგლებში სკოლაში მოეწყო ნახატების გამოფენა - „მომავლის აფხაზეთი“.

აფხაზეთის №1 საჯარო სკოლაში აფხაზური ენის კვირეულის ფარგლებში მოსწავლეებმა წარმოადგინეს ჩანაწერები და ნახატები მოტივით - „ჩვენ დავბრუნდებით“.

აფხაზეთის №14 საჯარო სკოლაში, კვირეულის ფარგლებში, მოეწყო აფხაზური ენისა და ისტორიის კვლევის ამსახველი მასალების გამოფენა. ამასთანავე, მოსწავლეებმა, ნაწილობრივ დისტანციურად, მიიღეს ინფორმაცია აფხაზური დამწერლობის, მისი ისტორიისა და ქართულ-აფხაზური საერთო წარსულის შესახებ.

ილია ვეკუას სახელობის აფხაზეთის №11 საჯარო სკოლაში დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეთა მონაწილეობით მოეწყო აფხაზური კალიგრაფიის კონკურსი. ამავდროულად, ყველა კლასში, ნაწილობრივ დისტანციურად, ჩატარდა კლასის საათი თემაზე - „აფხაზურ-ქართული ურთიერთობები ისტორიულ წარსულში“. პედაგოგებმა მოსწავლეებს მიაწოდეს ინფორმაცია აფხაზური ენის წარმოშობასა და განვითარებაზე. კვირეულის შემაჯამებელ ღონისძიებაზე აფხაზური ენის ჯგუფის წევრებს შორის აფხაზური ენის ცოდნის შეფასების მიზნით მოეწყო კონკურსი.

თემურ ბოკუჩავას სახელობის აფხაზეთის №7 საჯარო სკოლაში აფხაზური ენის კვირეული გაიხსნა ფილმის „გაღმა ნაპირის“ ჩვენებით. სკოლის ბიბლიოთეკაში გაიმართა მოსწავლეთა კონფერენცია თემაზე: „ქართულ-აფხაზური ურთიერთობები“. დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეების მონაწილეობით სკოლაში მოეწყო ნახატების გამოფენა - „შემოდგომა აფხაზეთში“. კვირეულის ბოლოს გაიმართა კონცერტი ღია ცის ქვეშ, რომელშიც მონაწილეობდნენ ადგილობრივი ანსამბლი „ოცნება“ და აფხაზური ენის ჯგუფის წევრები, რომლებმაც ქართველ პოეტთა შემოქმედება ქართულ-აფხაზურ ენაზე წაიკითხეს.

საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ აფხაზური ენის კვირეულს აფხაზეთის თითქმის ყველა საჯარო სკოლა გამოეხმაურა.

ოდესმე ჩვენი შვილები, შვილიშვილები გვკითხავენ ჩვენ, თუ რა მოხდა აფხაზეთში XX საუკუნის ბოლო ათწლეულში. პასუხი შეიძლება უბრალოც იყოს: დაპირისპირება აფხაზეთში საუკუნეთა განმავლობაში ერთად მცხოვრებ ქართველთა და აფხაზთა შორის; ომი, აურაცხელი სისხლი და ცრემლი, რომელიც სამარადჟამოდ შევა შავ ლაქად საქართველოს ისტორიაში.

მაგრამ ეს ძალზე ცოტაა. ჩვენ არა გვაქვს უფლება, მომავალმა თაობამ ქვეყანაში და მის ფარგლებს გარეთ არ იცოდეს სრული სიმართლე აფხაზეთში დატრიალებული ტრაგედიის შესახებ, ან იცოდეს ნახევარსიმართლე, ან სიყალბე, რასაც ასე უხვად ავრცელებენ ისტორიის ფალსიფიკატორები, აგრეთვე ტენდენციური მედროვეები, რომლებიც უბრალო ადამიანთა უბედურების ხარჯზე ცდილობენ პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სხვა მერკანტელური დივიდენდების მოპოვებას.

თუმცა აფხაზეთის ლაბირინთიდან გამოსვლა დღემდე გაჭიანურდა, - ეს დროც დადგება. სიმართლე, როგორიც ის არის, და სრული ჭეშმარიტება, უპირველესად, ქართველებსა და აფხაზებში უნდა გაცნობიერდეს, რათა, მომავალში აღარასოდეს განმეორდეს.

ჩვენი წიგნი, რომელსაც ოდნავაც არა აქვს კონფლიქტთან დაკავშირებით ყველა საკითხზე ამომწურავი პასუხის პრეტენზია, შეიქმნა საქართველოს პარლამენტის აფხაზეთის პრობლემებთან დაკავშირებით დროებით კომისიაში თავმოყრილი ობიექტური (ესეც შეიძლება ჩაითვალოს სუბიექტურ მოსაზრებათ) წყაროების საფუძველზე და, რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, აფხაზეთის მოვლენების უშუალო მონაწილე და თვითმხილველი ავტორების პირად არქივებზე დაყრდნობით. მასში შეძლებისდაგვარად არის აღდგენილი აწ უკვე ისტორიის კუთვნილებად გამხდარი დღეებისა და წლების სასტიკი რეალობა, განვლილი ომის საშინელება, რომელშიც გამარჯვებული არც ქართველი და არც აფხაზი არ ყოფილა და არც შეიძლება ყოფილიყო.

ჩვენ, ქართველებსა და აფხაზებს, უფალმა გვარგუნა ერთად ცხოვრების ბედნიერება და უბედურებაც. ამ რეალობის ძალადობრივი შეცვლის მცდელობისათვის ღვთის სასჯელს დავიმსახურებთ, რაც, უპირველეს ყოვლისა, გადაგვარებითა და უცხოტომელთა უკიდეგანო ოკეანეში შთანთქმით განსრულდება.

სანამ გვიან არ არის. აფხაზეთის ლაბირინთიდან გამოსასვლელი უნდა მოინახოს: აღდგეს დარღვეული ბუნებრივ-ისტორიული და ეთნიკური არეალი; გამთლიანდეს მტრობით ჩატეხილი ხიდები; დამწვარ-განადგურებული ქალაქები და სოფლები; მშვიდობამ და თანხმობამ დაისადგუროს ჩვენს სულებსა და გულებში.

ქართველი და აფხაზი საუკუნების მანძილზე ერთად ცხოვრებამ დააახლოვა ერთმანეთს, ნათესავებად აქცია. ამიტომ მათ შორის წარმოქმნილი პრობლემის გადაწყვეტაში დიალოგს ალტერნატივა არა აქვს!

ცხოვრება გრძელდება. მზე კვლავ ამოდის და ჩადის, თუმცა, უცვლელი არაფერი დარჩა. ჩვენც შევიცვალეთ, ადრინდელზე განსხვავებულად ვაფასებთ მომხდარს და გამოსავალს ვეძებთ. გრძელი გზა გვაქვს გასავლელი. თუმცა, ამ გზაზე არა გვაქვს უფლება, დავივიწყოთ, რაც თავს დაგვატყდა 1992-1993 წლებში და დღემდე ბოლო არ უჩანს მას.

დრო და ისტორია, თაობები განსჯიან მტყუან-მართალს, მაგრამ ეს არ არის მთავარი; მთავარია, ჩიხიდან გამოვიდეთ, შედგეს დიდი შერიგება აფხაზთა და ქარველთა შორის.

ამის შემდეგ შეგვიძლია გულწრფელად მოვუთხროთ მომავალ თაობებს ის, რაც სინამდვილეში იყო, ის, რის გამოც ურთულეს ბნელ ლაბირინთში აღმოვჩნდით, სადაც მზესა და ნათელს ჭრაქით დავეძებთ ჯვარცმული აფხაზეთის ბედკრული შვილები.

თუ რამდენად შევძელით სათქმელის თქმა, დაე, მკითხველმა განსაჯოს.

წიგნის ელ-ვერსია: 

ეს პატარა წიგნი ეძღვნება აქამდე ფართო საზოგადოებისათვის უცნობ, თავის კუთხეში „სამურზაყანოელ ბულბულად“ წოდებულ ნიჭიერ კაცს, რომელმაც თავისი ცხოვრება ისტორიული ქართველისათვის, ჩემი აზრით, ყველაზე მნისვნელოვან ღირებულებებს მიუძღვნა - მისთვის სიმღერა და ცხენზე ჯირითი ერთნაირად ძვირფასი იყო: სიმღერაში თავისი სულის სილამაზეს ავლენდა, ხოლო ჯირითში - მხედრულ სიჩაუქესა და ვაჯკაცურ ბუნებას. . .

თუმცა, როგორც მისი თანამედროვეების მონათხრობიდან ირკვევა, კოტე ჩიკვატია, უპირველეს ყოვლისა, მაინც მომღერალი იყო, თავისი კუთხისა და სრულიად საქართველოს ხალხური სიმღერის შესანიშნავი მცოდნე. მისთვის ძვირფასი იყო ტრადიცია და ყველაფერი ტრადიციული - ოჯახი, მეგობარი, წეს-ჩვეულებები. . .  იყო დარბაისელი, ღირსეული, პატივს სცემდა ადამიანს და ასეთსავე პატივისცემას მიაგებდნენ მას ირგვლის მყოფნი.

წიგნში შეხვდებით სხვადასხვა პროფესიის ადამიანების მოგონებებს - მათ შორისაა ხელოვანიცა და მეცნიერიც, საზოგადო მოღვაწე თუ უბრალოდ, ოჯახის მეგობარი და კარის მეზობელი. მათ აერთიანებთ მთავარი - ისინი ცდილობენ გულწრფელად გამოხატონ თავიანთი დამოკიდებულება ბატონი კოტესადმი და მკითხველის წინაშე გააცოცხლონ ჩვენი ეროვნული კულტურის ერთი უანგარო და ერთგული მსახურის სახე.

ჩიკვატიათა გვარის ისტორიიდან

ჩიკვატიათა გვარ-სახელის ეტიმოლოგია აქამდე გამოცემულ არც-ერთ მეცნიერულ (ლინგვისტურ) შრომაში  არ ყოფილა საფუძვლიაანად განხილული.

სავარაუდოდ, ამ გვარს ფუძე საკუთარი სახელიდან მოუდის. „ჩიკვა“- კაცის პირსახელი ყოფილა ძველ საქართველოში. ჩიკვატიათა საგვარეულოს ერთი ნაწილი, წინაპართა მოგონებიდან გამომდინარე, ამბობს, რომ ოდესღაც, მათ ჩიკვაიძეთა გვარსახელი უტარებიათ.

ქართულ სიგელ-გუჯრებში ჩიკვატიათა გვარი XVIII საუკუნიდან იხსენიება - 1791 წლის 3 ივლისით დათარიღებულ ოდიშის მთავარ გრიგოლ დადიანის წყასლობის წიგნში მოხსენიებულია გრიგოლ  დადიანის წყალობის წიგნში მოხსენიებულია სოფ ორსანტიას მოსახლე კავაილა ჩიკვატია მოხსენიებულია გრიგოლ დადიანის ქალიშვილის, ლევან V დადიანის დის, მანუჩარ შარვაშიძის თანამეცხედრის, ქეთევან  დადიანის მიერ ცაიშის ეკლესიისათვის ბოძებული ყმა-მამულის შეწირულობის წიგნის გამრიგედ და შუამდგომელად. ეს თანამდებობა მხოლოდ ოდიშის მთავრის კართან დაახლოებული თავადაზნაურთა ფენის წარმომადგენელს თუ შეეძლო დაეკავებინა. ტუმუია ჩიკვატია, უდავოდ, სამთავრო აზნაურთა ფენას მიეკუთვნებოდა, ამიტომაც რგებია შესაფერისი პატივი.

ოდიშიდან აფხაზეთ-სამურზაყანოს სოფლებში სამოსახლოდ ჩიკვატიათა ნაწილი ჯერ კიდევ XVIII საუკუნის მე-2 ნახევარში უნდა გადასულიყო. ამის დასტურია 1865 წლით დათარიღებული სამურზაყანოს მოსახლე გლეხების მებატონეთადმი არსებულ ვალდებულებათა ნუსხა, რომელიც სოფლების მიხედვითაა დალაგებული. იმ თავიდან, რომელიც სოფელ ნაბაკევს (გალის რაიონი) შეეხება, ვიგებთ:

„ . . . სოფელი ნაბაკევი. აზნაურ ჩიკვატიევთა (ჩიკვატია) გლეხები მუშაობენ ჩიკვატიევთან (ჩიკვატია), როგორც ეკლესიის წინამძღვართან - 4 დღე. . .“

1904 წელს ჩატარებული კამერალური აღწერის დავთრის მიხედვით, ორსანტიას (ზუგდიდის რაიონი) მოსახლე ჩიკვატიები აზნაურთა ფენას მიეკუთვნება. უკვე XIX საუკუნის მე-2 ნახევრიდან მრავლადაა შემონახული სხვადასხვა ხასიათის საბუთი, რომელშიც ჩიკვატიები უმეტესწილად აზნაურის ხარისხში არიან მოხსენიებულნი და ჩანან „ვითარცა ერთგულნი და მისანდონი სამეგრელოს მთავართა, ეპისკოპოსთა, თავადთა, აზნაურთა და უაზნოთა“.

სწორედ ამ შესანიშნავი გვარის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელია ბატონი კონსტანტინე (კოტე) ჩიკვატია.

წიგნის ელ-ვერსია: 

წიგნის ელ-ვერსია: 

ოცდახუთი წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც სახვითი ხელოვნების სხვა დასხვა ჟანრსა და დარგში მოღვაწე მხატვრებს მათი შთაგონების უპ ირველესი წყაროს _ აფხაზეთის გარეშე უწევთ მოღვაწეობა.

სამწუხაროდ, ომით გამოწვეულმა ტრაგედიამ სიცოცხლე მოუსწრაფა მრავალ შესანიშნავ მხატვარს, რომლებმაც წარუშლელი კვალი დატოვეს საქართველოს ერთიანი ეროვნული კულტურის საგანძურში. სწორედ მათ მიერ გაკვალულ გზაზე, მიუხედავად უმძიმესი სოციალური პირობებისა, ღირსეულად განაგრძობენ მოღვაწეობას აფხაზეთიდან დევნილი თანამედროვე მხატვრები. იქნებ მშობლიურისადმი ნოსტალგიით არის გამოწვეული დევნილ ხელოვანთა განსაკუთრებული გახსნილობა სამყაროს მრავალფეროვნების აღსაქმელად, რაც მჟღავნდება შემოქმედების განსხვავებულ ტენდენციებში, ანუ ნაწარმოების იდუმალ სიმშვიდეში თითქოს ნაპირზე ზღვის შემოტევის ფეთქებადი სიძლიერე შეიგრძნობა, ან პირიქით _ მთიდან მოვარდნილი ქარის ზღვაში დაძირვის იდუმალება.

სწორედ დევნილობის მძიმე პირობებში მოღვაწე მხატვართა შემოქმედების პოპულარიზაციას, მათი ხელოვნების წარმოჩენას ისახავს მიზნად ამ ალბომის გამოცემა, რომელშიც წარმოდგენილია ყველა თაობისა და მსოფლმხედველობის, სახვითი ხელოვნების განსხვავებული ჟანრისა და მიმართულების მხატვართა ნაწარმოებები.

წიგნის ელ-ვერსია: 

უმთავრეს მოვლენას ნებისმიერი სახელმწიფოს ისტორიაში დამოუკიდებლობის მოპოვება, მისი გამოცხადების თუ აღდგენის დღე წარმოადგენს. ასეთი დღეები და მათი შემოქმედნი ოქროს ასოებით და სამუდამოდ არიან აღბეჭდილი სახელმწიფოთა მატიანეებში. ჩვენც - ქართველებს - დამოუკიდებლობის დღისადმი გვაქვს განსაკუთრებული დამოკიდებულება. მოგეხსენებათ, ქართული სახელმწიფოებრიობა სათავეს შორეულ ისტორიამდელ ხანაში იღებს და სულ ცოტა 35 საუკუნეს მაინც ითვლის. განვლილი ათასწლეულების მანძილზე საქართველოს ისტორია იყო და არის სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მოპოვების, მერე მისი დაკარგვისა და კვლავ აღდგენის, ტერიტორიული მთლიანობის რღვევის,  სრულად ან ნაწილობრივ ისევ გაერთიანების განუწყვეტელი პროცესი. სამწუხაროდ, ეს პროცესი დასრულებული არ არის და დღესაც,  ჩვენს თვალწინ, ჩვენივე აქტიური მონაწილეობით გრძელდება - გრძელდება, რადგანაც საქართველოს ტერიტორიების 20% ჯერ კიდევ ოკუპირებულია. ამიტომაც არის ქართველებისთვის ესოდენ მნიშვნელოვანი დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღე - 26 მაისი; ამიტომაც არის ესოდენ წმინდა 1991 წლის 9 აპრილი -  დაუნდობელი მტრის ნიჩბებით ორი წლით ადრე დაჩეხილი ახალგაზრდების უმანკო სისხლის ფონზე და 26 მაისის ისტორიული აქტის საფუძველზე სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის დღე. იმ დღიდან სამი ათეული წელი გავიდა. კიდევ გაივლის შემდეგი ათწლეულები, გაივლის ასწლეულები და ათასწლეულები - ჟამთა ეს უსასრულო სვლა ვერა თუ ვერ დაჩრდილავს, პირიქით, სულ უფრო და უფრო გამოკვეთავს 9 აპრილის ისტორიულ მნიშვნელობას, ამ დღის მთავარი შემოქმედის - ზვიად გამსახურდიას უდიდეს დამსახურებას, მისი ერთგული თანამებრძოლების ღვაწლს ქვეყნისა და ერის  წინაშე; იმავდროულად წარმოაჩენს, ძალიან რბილად თუ ვიტყვით, დანაშაულს იმ ჯგუფებისა თუ პირებისა, რომლებმაც 1991-1992 წლების მიჯნაზე  ხელი აღმართეს ახლად ფეხადგმული ქართული სახელმწიფოსა და მისი იმჟამინდელი სიმბოლოს - ზვიად გამსახურდიას წინააღმდეგ.

30 წლის იუბილე, რომელსაც დღეს აღვნიშნავთ, საკმარისი დროა და კარგი საბაბიც, რათა თვალი გადავავლოთ, შევაფასოთ საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენასთან დაკავშირებული ცალკეული მოვლენები, ასევე გავიხსენოთ და შევაფასოთ აღნიშნული მოვლენების გავლენა აფხაზეთში განვითარებულ პროცესებზე.

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ეროვნულ-გამანთავისუფლებელმა მოძრაობამ, პოლიტიკურმა ბლოკმა „მრგვალი მაგიდა-თავისუფალმა საქართველომ“, რომელიც 1990 წლის 7 მაისს ჩამოყალიბდა, წინასწარ შეიმუშავა სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის განსხვავებული, ამასთანავე სავსებით რეალისტური გეგმა. იგი ითვალისწინებდა როგორც საქართველოში შექმნილ ხელსაყრელ პოლიტიკურ ვითარებას, საზოგადოების მზაობას დამოუკიდებლობის იდეის მისაღებად, ისე ტაქტიკურ საკითხებში ეროვნული მოძრაობის შიგნით არსებულ აზრთა სხვადასხვაობას,  დასუსტებული, მაგრამ ჯერ კიდევ საშიში საბჭოთა იმპერიისგან მომდინარე საფრთხეებს,  მდგომარეობას საერთაშორისო არენაზე და, რა თქმა უნდა, დემოკრატიული სამყაროს პოზიციას.  ამ და სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით, „მრგვალმა მაგიდამ“ უარი თქვა ე. წ. კონგრესის მოწვევის, „საყოველთაო ეროვნული დაუმორჩილებლობის“, „ჯერ დემოკრატიის და შემდეგ თავისუფლების“ არარეალურ, პროვოკაციულ, ყველაზე კარგ შემთხვევაში კი მიამიტურ იდეებზე; მთლიანად ეროვნული მოძრაობა უარს ამბობდა საბჭოურ არჩევნებში მონაწილეობაზეც, მან ბოიკოტი გამოუცხადა 1990 წლის 25 მარტისთვის დანიშნულ არჩევნებს და ეს ბოიკოტი განახორციელა კიდევაც. როგორც ცნობილია, ე. წ. საბჭოურმა არჩევნებმა წარმატება მოუტანა ბალტიის ქვეყნებს, ქართულმა ეროვნულმა მოძრაობამ კი მასზე უარი თქვა. მოგეხსენებათ, დასავლეთს, ცივილიზებულ სამყაროს ბალტიის ქვეყნები სსრ კავშირის შემადგენლობაში არასოდეს უღიარებია; გარდა ამისა, ადგილობრივი საბჭოურ-კომუნისტური ხელისუფლება და ეროვნული მოძრაობა საერთო პოზიციაზე იდგნენ.  აქედან გამომდინარე, ბალტიის ქვეყნებისთვის საბჭოური არჩევნებიც  წარმატების მომტანი აღმოჩნდა. ვინაიდან ჩვენ განსხვავებულ მდგომარეობაში ვიმყოფებოდით, „მრგვალმა მაგიდამ“ შეიმუშავა ახალი პოლიტიკური კურსი - აირჩია არასაბჭოური, მრავალპარტიული არჩევნების ჩატარების გზა.

ეს იყო ბრძნული, შორსმჭვრეტელური გადაწყვეტილება, რომელმაც გაამართლა - 1990 წლის 28 ოქტომბერს საქართველოში ჩატარდა არასაბჭოური, მრავალპარტიული არჩევნები. სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ საქართველოს საბჭოურ-კომუნისტურ ხელისუფლებას პოლიტიკური ბლოკის „მრგვალი მაგიდა-თავისუფალი საქართველო“-ს ახალი პოლიტიკური კურსისთვის დიდი წინააღმდეგობა არ გაუწევია და ვერც გაუწევდა, ვინაიდან იყო უკიდურესად დასუსტებული და დეზორგანიზებული. არასაბჭოურ არჩევნებამდე რამდენიმე თვით ადრე - 1990 წლის 9 მარტს - საქართველოს კომუნისტურმა უმაღლესმა საბჭომ ეროვნული მოძრაობის ზეწოლით მიიღო დადგენილება „საქართველოს სახელმწიფო სუვერენიტეტის დაცვის გარანტიების შესახებ“. ამ მნიშვნელოვანი სამართლებრივი დოკუმენტის თანახმად, 1921 წლის 25 თებერვალი შეფასდა საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციად და ფაქტობრივ ანექსიად, ბათილად იქნა ცნობილი 1922 წლის 30 დეკემბრის ხელშეკრულება სსრ კავშირის შექმნის შესახებ. მიუხედავად იმისა, რომ, ეს თვითაღიარებითი ჩვენება გახლდათ იძულებითი, ტაქტიკური ხასიათის მატარებელი, მან პოზიტიური როლი ითამაშა სსრ კავშირიდან თავის დაღწევის ურთულეს გზაზე. ცხადი გახდა, რომ მთელი ქართული საზოგადოება, მათ შორის კომპარტიის ასეულ ათასობით წევრი, მზად იყო საკუთარი ქვეყნის სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენისთვის.

ყოველივე ამის შემდეგ სავსებით ბუნებრივი ჩანდა მოლოდინი იმისა, რომ 28 ოქტომბრის არჩევნებში „მრგვალი მაგიდა-თავისუფალი საქართველო“ დიდი უპირატესობით გაიმარჯვებდა. ასეც მოხდა.  დამარცხებულმა კომპარტიამ თითქოს მშვიდობიანად დათმო ხელისუფლება, თუმცა მოგვიანებით განვითარებული პროცესები საპირისპიროზე მეტყველებენ. არჩევნებში გამარჯვებული ბლოკის ლიდერი ზვიად გამსახურდია  ხელისუფლების სათავეში მოექცა - იმ ხელისუფლების სათავეში, რომელსაც ხალხი დღემდე სიყვარულით ეროვნულ ხელისუფლებას უწოდებს.

საქართველოს ეროვნული ხელისუფლება  პირველი დღიდანვე შეუდგა საბოლოო მიზნისკენ - სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენისკენ მიმართული თანმიმდევრული ნაბიჯების გადადგმას. არჩევნებში გამარჯვების შემდეგ მორიგი უაღრესად სწორი და წინასწარ ზუსტად გათვლილი ნაბიჯი გახლდათ არა დამოუკიდებლობის დაუყოვნებლივ დეკლარირება, არამედ გარდამავალი პერიოდის გამოცხადება. ამ პერიოდის განმავლობაში უნდა მომხდარიყო სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის პოლიტიკური, სამართლებრივი და ეკონომიკური საფუძვლების შემზადება. ამ მიზნით განხორციელდა ძირეული ცვლილებები საქართველოს კონსტიტუციაში, საიდანაც გაქრა სიტყვები „საბჭოთა“ და „სოციალისტური“; ამიერიდან საქართველოს სსრ საქართველოს რესპუბლიკად იწოდებოდა.  შეჩერდა იმ საკავშირო კანონების მოქმედება, რომლებიც ეწინააღმდეგებოდნენ საქართველოს კანონმდებლობას; ამის გამო მოსკოვსა და თბილისს შორის გაჩაღდა „კანონთა ომი“; დაიწყო დესოვეტიზაციის რთული და მტკივნეული, მაგრამ აუცილებელი პროცესი - ცენტრში და ადგილებზე საბჭოთა ინსტიტუტების ახალი დემოკრატიული ინსტიტუტებით ჩანაცვლება, ფართო გასაქანი მიეცა კერძო მეწარმეობას; ფრთხილად, მაგრამ მაინც მიმდინარეობდა ცალკეული ობიექტების პრივატიზაცია. 1990 წლის 20 დეკემბერს უზენაესმა საბჭომ მიიღო კანონი საქართველოს რესპუბლიკის შინაგანი ჯარების, ეროვნული გვარდიის შექმნის შესახებ, რასაც მოჰყვა ეროვნული გვარდიის ნაწილების ჩამოყალიბება, მისი ოთხი ბატალიონი აფხაზეთში იყო დისლოცირებული; მნიშვნელოვანი მოვლენა გახლდათ 1991 წლის მარტში  ადგილობრივი არჩევნების ჩატარება.

იმპერიული ცენტრი ყველა ღონეს და ყველანაირ ხერხს მიმართავდა სსრ კავშირის რღვევის პროცესის, დამოუკიდებლობისაკენ მოკავშირე რესპუბლიკების, მათ შორის საქართველოს სწრაფვის შესაჩერებლად. ამ მიზანს ისახავდა 1990 წლის 3 აპრილს სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოს მიერ მიღებული ე. წ. კანონი „საბჭოთა კავშირის შემადგენლობიდან გასვლასთან დაკავშირებული საკითხების გადაჭრის წესის შესახებ“. საბჭოთა კავშირიდან გასვლა მოკავშირე რესპუბლიკას შეეძლო მხოლოდ რეფერენდუმზე მოსახლეობის ორი მესამედის თანხმობით (მე-6 მუხლი).  აღნიშნული კანონის თანახმად, ავტონომიები, იქნებოდა ეს ავტონომიური რესპუბლიკა, ოლქი თუ ოკრუგი, ასევე ცალკეული ეროვნული კომპაქტური დასახლებებიც კი რეფერენდუმის შედეგების შეჯამებისას ცალ-ცალ-ცალკე უნდა ყოფილიყო გათვალისწინებული (მუხლი 3). „კანონი“ ადგენდა ხუთ წლამდე გარდამავალ პერიოდს (მუხლი 9), რომლის გასვლის შემდეგ მოსახლეობის მეათედს შეეძლო მოეთხოვა ახალი რეფერენდუმის ჩატარება (მუხლი 19). საკავშირო ცენტრთან უნდა შეთანხმებულიყო იმ ტერიტორიის სტატუსი, რომელიც კავშირიდან გასვლის მოსურნე მოკავშირე რესპუბლიკის ნაწილს არ წარმოადგენდა სსრ კავშირის შემადგენლობაში მისი გაწევრიანებისას (მუხლი 14, პ.7). 1990 წლის 3 აპრილის კანონი ეწინააღმდეგებოდა საბჭოთა კავშირის კონსტიტუციას, რომლის მიხედვით, მოკავშირე რესპუბლიკა ინარჩუნებდა კავშირიდან თავისუფალი გასვლის უფლებას (72-ე მუხლი; იხ. საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლი); ასევე მოკავშირე რესპუბლიკის ტერიტორიის შეცვლა არ შეიძლებოდა ამ რესპუბლიკის თანხმობის გარეშე (78-ე მუხლი; იხ. საქართველოს კონსტიტუციის 70-ე მუხლი). სსსრ კავშირის ეს „კანონი“ არსებითად წარმოადგენდა მოკავშირე რესპუბლიკებში სეპარატიზმის წახალისების, ახალი ავტონომიების შექმნის თავისებურ ინსტრუქციას.  წინასწარ ვიტყვი, რომ საბჭოთა კავშირის შემადგენლობიდან რესპუბლიკების გასვლა 1990 წლის 3 აპრილის   ანტიკონსტიტუციური კანონის  შესაბამისად არ მომხდარა, რადგანაც 1991 წლის ბოლოს ე. წ. კავშირი ხუხულასავით დაიშალა და ის „კანონიც“ თან გაიყოლა. მიუხედავად ამისა, მისი ცალკეული მუხლები კრემლში დღემდე ცოცხლობენ. გავიხსენოთ 2020 წლის 21 ივნისს  - გამარჯვების აღლუმის წინა დღეებში - ტრანსლირებულ დოკუმენტურ ფილმში „რუსეთი-კრემლი-პუტინი“ პრეზიდენტ ვლადიმერ პუტინის მიერ გაკეთებული სკანდალური განცხადება საყვედურით იმის შესახებ, რომ ყოფილმა მოკავშირე რესპუბლიკებმა სსრ კავშირის დაშლის შემდეგ უკან არ დააბრუნეს მათთვის თითქოს ნაჩუქარი წმინდა რუსული ტერიტორიები, რომლებიც საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში შესვლისას მათ არ ეკუთვნოდათ.

სანამ საბჭოთა კავშირი საბოლოოდ დაიშლებოდა, საკავშირო ცენტრმა  სცადა მისი  შენარჩუნება ახალი სამოკავშირეო ხელშეკრულების გაფორმების იდეის, „ძლიერი ცენტრისა და ძლიერი რესპუბლიკების“ ლოზუნგის წინ წამოწევით, 1991 წლის 17 მარტისთვის დანიშნული რეფერენდუმით, ასევე სეპარატისტული მოძრაობების წაქეზებისა და მხარდაჭერის გზით. განსაკუთრებით მძიმე ვითარება შეიქმნა სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ოლში. ეროვნული ხელისუფლება იძულებული გახდა 1990 წლის 11 დეკემბერს მიეღო გადაწყვეტილება სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის გაუქმების შესახებ. საქართველომ ბოიკოტი გამოუცხადა საკავშირო რეფერენდუმს და ფაქტობრივადაც განახორციელა იგი; მონაწილეობა არ მიიღო ახალი სამოკავშირეო ხელშეკრულების შემუშავებაში, ე. წ. ნოვო ოგარიოვოს პროცესში, ე. წ. სუვერენულ სახელმწიფოთა კავშირის ჩამოყალიბებაში.  აფხაზეთის სეპარატისტული ხელისუფლება აქტურად მონაწილეობდა ნოვო ოგარიოვოს პროცესში, მანამდე საკავშირო რეფერენდუმშიც მიიღო მონაწილეობა. საარჩევნო უბნების ვითომ მოუმზადებლობის გამო, გალის რაიონი რეფერენდუმიდან მოხსნეს. ამის შემდეგაც რეფერენდუმის ორგანიზატორებს დასჭირდათ მასობრივი გაყალბება, მთელ რიგ უბნებზე კურიოზული ოქმების შედგენა (რეფერენდუმში მონაწილეთა და მხარდამჭერთა 110-120%-ს მითითება), რათა 50 პროცენტზე ოდნავ მეტი მომხრე დაეფიქსირებინათ. მიღებული ზომების მიუხედავად, სსრ კავშირი მაინც დაიშალა, შესაბამისად, 1991 წლის 17 მარტის რეფერენდუმის თუნდაც ის გაყალბებული შედეგები ავტომატურად იქცა ბათილად,  იურიდიული ძალის არმქონედ.

1991 წლის გაზაფხულისთვის გარდამავალი პერიოდი დასასრულს უახლოვდებოდა. მიზნის მისაღწევად საჭირო იყო სამართლებრივად და პოლიტიკურად სწორად გათვლილი გადამწყვეტი ნაბიჯის თუ ნაბიჯების გადადგმა. ეროვნული ხელისუფლების უდიდეს დამსახურებად უნდა ჩაითვალოს 1991 წლის 31 მარტს რეფერენდუმის  დანიშვნა და მისი ტრიუმფით ჩატარება როგორც მთლიანად რესპუბლიკის მასშტაბით, ისე ავტონომიურ ფორმირებების, მათ შორის აფხაზეთის ტერიტორიაზე. ჩვენმა მოქალაქეებმა პასუხი გასცეს კითხვაზე: „თანახმა ხართ თუ არა, აღდგეს საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა 1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობის აქტის საფუძველზე“. რესპუბლიკის მასშტაბით რეფერენდუმში მონაწილეობა მიიღო ამომრჩეველთა რეკორდულმა რაოდენობამ - 90. 79% ანუ 3 334 286 ადამიანმა. სარეფერენდუმოდ გამოტანილი საკითხის დადებითად გადაჭრას მხარი დაუჭირა მონაწილეთა 99.08% ანუ 3 295 493 ადამიანმა; წინააღმდეგ წავიდა 0.51 % ანუ 16 917 ადამიანი, ბათილად იქნა ცნობილი ბიულეტენების 0.4 %.

განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა რეფერენდუმის ჩატარებას აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში, სადაც მოსკოვიდან მხარდაჭერილმა და იქიდანვე მართულმა სეპარატისტულმა მოძრაობამ იმ დროისათვის ფართო გასაქანი მიიღო. 1991 წლის მარტში ზვიად გამსახურდიამ ორჯერ - 12 და 27 მარტს - მიმართა აფხაზ ხალხსა და პირადად ვ. არძინბას. 12 მარტის მიმართვაში აფხაზი ხალხისადმი ზვიად გამსახურდია საუბრობდა აფხაზთა და ქართველთა საერთო კოლხურ წარმომავლობაზე, ჩვენი ხალხების გენეტიკურ ნათესაობაზე, საქართველოს ხელისუფლების მხრიდან აფხაზთა ეროვნულ-კულტურული ინტერესების აღიარებაზე, იმპერიის ავბედით როლზე და ვერაგულ მიზნებზე, ბოლო დროს გამწვავებულ ვითარებაზე, ვ. არძინბას სეპარატისტულ ტენდენციებზე, რომელიც საფრთხეში აგდებდა მშვიდობას აფხაზეთის ტერიტორიაზე. ზვიად გამსახურდია მოუწოდებდა აფხაზეთის მოსახლეობას ბოიკოტი გამოუცხადოს 17 მარტის საკავშირო რეფერენდუმს და მონაწილეობა მიიღოს 31 მარტის რეფერენდუმში, „რომელიც დაკავშირებული იქნება საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენასთან. დამოუკიდებელი საქართველო, ნათქვამია მიმართვაში,  თქვენ გაცილებით მეტს მოგცემთ, ვიდრე მოდერნიზებული საბჭოთა იმპერია, რომლის მიზანიც არის ყველა პატარა ხალხის ასიმილაცია და რუსიფიკაცია“. 1991 წლის 14 მარტს გაკეთებულ საპასუხო განცხადებაში, ვ. არძინბა ეთანხმებოდა საქართველოს ლიდერის მიმართვის იმ ნაწილს, სადაც ის საუბრობდა აფხაზთა და ქართველთა მრავალსაუკუნოვან ურთიერთობებზე, ეროვნული ტრადიციების სიახლოვეზე. „აბსოლუტურად მჯერა, წერდა იგი, ჩვენი ხალხები შემდგომშიც ხელიხელჩაკიდებულნი გადაწყვეტენ მათი ეროვნული განვითარების რთულ პრობლემებს. მე, როგორც აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე, ყველაფერს, რაც ჩემზეა დამოკიდებული, ვაკეთებდი და გავაკეთებ მომავალში იმისათვის, რათა აფხაზეთსა და საქართველოში მეფობდეს მშვიდობა და თანხმობა, რაც დამყარებული იქნება თანასწორუფლებიან რესპუბლიკათა მყარ სახელშეკრულებო ურთიერთობებზე“. სწორედ ეს „თანასწორუფლებიან რესპუბლიკათა მყარი სახელშეკრულებო ურთიერთობა“ გახლდათ ქართული მხარისთვის კატეგორიულად მიუღებელი; კიდევ უფრო მეტ საფრთხეს შეიცავდა ვ. არძინბას სიტყვები იმის თაობაზე, რომ აფხაზეთი რჩებოდა სსრ კავშირის შემადგენლობაში.

ზვიად გამსახურდიას  1991 27 მარტის მიმართვაში ვ. არძინბასადმი დაგმობილია აფხაზეთის ხელისუფლების მხრიდან საქართველოსა და აფხაზეთის კონსტიტუციების დარღვევისკენ მიმართული ქმედებები. „თქვენი ასეთი საქციელი,-ვკითხულობთ მიმართვაში,-შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც თანამდებობის ბოროტად გამოყენება, რასაც საკმაოდ მძიმე შედეგები შეიძლება მოჰყვეს. ამით თქვენ საფრთხეს უქმნით მოქალაქეთა მშვიდობიან ცხოვრებას, აღვივებთ ეროვნულ შუღლს, იწვევთ ყოვლად გაუმართლებელ დაპირისპირებას ქართველ და აფხაზ ხალხებს შორის, უხეშად არღვევთ საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუციას“. ზვიად გამსახურდია მოუწოდებდა ვ. არძინბას სიფრთხილისკენ, დაფიქრებისკენ, რადგანაც „ერთა შორის ჭიდილში გამარჯვებული არ არსებობს“.

აღნიშნულმა მიმართვამ, რომელიც 31 მარტის რეფერენდუმამდე ოთხი დღით ადრე გაკეთდა, გარკვეული პოზიტიური გავლენა მოახდინა ვ. არძინბას პოზიციაზე. მისი ხელმძღვანელობით აფხაზეთის ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება ხელი არ შეეშალა აფხაზეთის ტერიტორიაზე საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის თაობაზე რეფერენდუმის ჩატარებისთვის, თუმცა თვითონ ხელისუფლება, ასევე ე.წ. ბლოკი „სოიუზი“ აფხაზური „აიდგილარას“, რუსული „სლავიანსკი დომ“-ისა და სომხური „კრუნკის“ შემადგენლობით მასში მონაწილეობას არ მიიღებდნენ. შექმნილ ვითარებაში ეს იყო კომპრომისული გადაწყვეტილება, რომელიც შეიძლება ვ. არძინბას აქტივში ჩაიწეროს. მიუხედავად ნაწილობრივი ბოიკოტისა, 31 მარტის რეფერენდუმის შედეგებმა ყოველგვარ მოლოდინს გადააჭარბეს. აფხაზეთში ამომრჩეველთა საერთო რაოდენობა 347 175 ადამიანს შეადგენდა. აქედან რეფერენდუმში მონაწილეობა მიიღო 61. 27%-მა. სარეფერენდუმოდ გამოტანილ კითვას დადებითად უპასუხა რეფერენდუმში მონაწილეთა 97.73%-მა, რაც შეადგენდა ამომრჩეველთა საერთო რაოდენობის 59. 84%-ს; დასმულ კითხვაზე უაროფითი პასუხი გასცა 1.42%-მა, რამაც შეადგინა ამომრჩეველთა საერთო რაოდენობის მხოლოდ 0.87%. აფხაზეთის ხელისუფლებისა და სეპარატისტული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ორგანიზაციების ბოიკოტის პირობებში მიღებული რეფერენდუმის შედეგები გახლდათ ეროვნული ხელისუფლების პირველი დიდი პოლიტიკური გამარჯვება და სეპარატისთა სერიოზული მარცხი აფხაზეთში.

სრულიად საქართველოს მასშტაბით ჩატარებული რეფერენდუმის საფუძველზე  საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესმა საბჭომ 1991 წლის 9 აპრილს მიიღო ისტორიული დოკუმენტი - აქტი საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის შესახებ. აქტს ხელი მოაწერა მისმა უპირველესმა შემოქმედმა ზვიად გამსახურდიამ, ხელი მოაწერეს ზვიადის თანამებრძოლებმა - უზენაესი საბჭოსა და მთავრობის წევრებმა. მინდა საგანგებოდ კიდევ ერთხელ მივესალმოთ დამოუკიდებლობის აქტზე ხელმომწერთ, რომლებიც ჩვენი კონფერენციის მუშაობაში მონაწილეობენ. მივესალმებით და იმადროულად ბოდიშს ვუხდით  დამოუკიდებლობის აქტზე იმ ხელმომწერთ, რომელთა ამ დარბაზში მოწვევა, კორონავირუსული პანდემიის გამო, ვერ მოხერხდა. ვამაყობთ იმით, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტზე ხელისმომწერთა შორის არის აფხაზეთის 14 მკვიდრი - ნუგზარ მგალობლიშვილი, თემურ ლორთქიფანიძე, თეიმურაზ მჟავია, თამაზ ნადარეიშვილი, ზვიად ნადარეიშვილი, ველოდ მირცხულავა, ჯემალ საჯაია, გია სუბელიანი დიმიტრი ქებურია, მანანა ძოძუაშვილი, ჯემალ შონია, ედიშერ ჯანჯულია, ვლადიმერ ჯოლოგუა, რევაზ კემულარია. აფხაზეთის უმაღლესი საბჭო არის, ალბათ, ერთადერთი წარმომადგენლობითი ორგანო საქართველოში, რომლის შემადგენლობაში დღემდე აქტიურად იღწვის 1990 წლის მოწვევის უზენაესი საბჭოს ოთხი წევრი - ნუგზარ მგალობლიშვილი, თემურ ლორთქიფანიძე, თეიმურაზ მჟავია და ჯემალ საჯაია. პირადად ჩემთვის დიდი პატივი და პასუხისმგებლობაა ამ ადამიანების გვერდით მუშაობა.

 1991 წლის 31 მარტის რეფერენდუმითა და 9 აპრილის აქტით შეიქმნა მყარი სამართლებრივი ბაზა, რომელსაც დღემდე ეფუძნება და მომავალშიც დაეფუქნება საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა. 31 მარტისა და 9 აპრილის უდიდეს ისტორიულ მნიშვნელობაზე მეტყველებს საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციის პირველი მუხლიც, რომელიც ადგენს: „საქართველო არის დამოუკიდებელი, ერთიანი და განუყოფელი სახელმწიფო, რაც დადასტურებულია 1991 წლის 31 მარტს ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე, მათ შორის აფხაზეთის ასსრ-ში და ყოფილ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ოლქში ჩატარებული რეფერენდუმით და 1991 წლის 9 აპრილის საქართველოს სახელმწიფო დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტით“.

9 აპრილის აქტის დეკლარირებით დასრულდა დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის  პირველი უმნიშვნელოვანესი ეტაპი. არანაკლებ რთულ ამოცანას წარმოადგენდა დეკლარირებული დამოუკიდებლობის რეალობად ქცევა, ფაქტობრივი დამოუკიდებლობის მოპოვება ანუ სსრ კავშირის შემადგენლობიდან გასვლა. საქართველოს ეროვნული ხელისუფლება ამჯერადაც თანმიმდევრულად, ნაბიჯ-ნაბიჯ მიჰყვებოდა მიზნისაკენ მიმავალ გზას. ამ ეკლიან გზაზე დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ხელისუფლების ერთიანობას, მმართველი ორგანოების სიმტკიცეს, ეფექტიანობას და პოლიტიკურ ნებას. სავსებით ბუნებრივია, რომ იმ რთულ ვითარებაში მიზანშეწონილად ჩაითვალა ქვეყანაში საპრეზიდენტო მმართველობის შემოღება. 1991 წლის 14 აპრილს საქართველოს უზენაესმა საბჭომ განახორციელა შესაბამისი საკონსტიტუციო ცვლილებები, იმავე დღეს საქართველოს პრეზიდენტად აირჩია ზვიად გამსახურდია. საპრეზიდენტო არჩევნები კი 26 მაისს გაიმართა. ამომრჩეველთა საერთო რაოდენობა შეადგენდა 3 594 810 ადამიანს, აქედან არჩევნებში მონაწილეობა მიიღო 2 978 287 ადამიანმა. ხმების 86. 41% ერგო ზვიად გამსახურდიას, დანარჩენი ხმები გადანაწილდა კიდევ ხუთ კანდიდატს შორის. მიუხედავად სეპარატისტული ძალების მიერ ამჯერადაც გამოცხადებული ბოიკოტისა, საპრეზიდენტო არჩევნები აფხაზეთშიც წარმატებული აღმოჩნდა - მცირედი სხვაობით განმეორდა რეფერენდუმის შედეგები როგორც არჩევნებში მონაწილეთა, ისე ზვიად გამსახურდიას მხარდამჭერთა რაოდენობის თვალსაზრისით.

შეიძლება თამამად ითქვას, რომ 1991 წლის 17 მარტის საკავშირო რეფერენდუმის კრახმა, 31 მარტის რეფერენდუმისა და საპრეზიდენტო არჩევნების ბრწყინვალე შედეგებმა მძიმე დარტყმა მიაყენეს აფხაზეთის სეპარატისტულ ძალებს, გააძლიერეს ქართული ეროვნული მოძრაობის პოზიციები აფხაზეთში.  სეპარატისტთა ლიდერებისთვის სრულიად ნათელი გახდა, რომ მათი მიზნების მიღწევა დემოკრატიული არჩევნებისა და რეფერენდუმების გზით შეუძლებელია. იგივე დასკვნამდე მივიდა კრემლი, რომელიც იმ პერიოდში შიდაგარჩევებით იყო დაკავებული და აფხაზეთისთვის, სრულიად საქართველოსთვის დიდად ვერ იცლიდა. საქართველოს ეროვნული ხელისუფლება ცდილობდა ამ ხელსაყრელი მომენტის გამოყენებას და აფხაზებთან ურთიერთობის დალაგებას. 1991 წლის 7 ივნისს თავის საინაუგურაციო სიტყვაში პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდია სპეციალურად შეეხო სახელმწიფო მოწყობისა და აფხაზეთის მომავალ პოლიტიკურ სტატუსთან დაკავშირებულ საკითხებს. „სახელმწიფო მოწყობას საფუძვლად უნდა დაედოს,- განაცხადა მან,- მმართველობის და თვითმმართველობის ისეთი პოლიტიკური პრინციპები, რომლებიც გამორიცხავენ სახელმწიფოსა და მისი შემადგენელი ნაწილების დაპირისპირებას, დაიცავენ სახელმწიფოს ერთიანობას და ხელს შეუწყობენ რესპუბლიკის სტრუქტურულ ერთეულთა ინტერესების დაცვას. ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი მოწყობის ერთ-ერთი აუცილებელი საფუძველი უნდა იყოს აფხაზების როგორც მკვიდრი ერის პოლიტიკურ უფლებათა აღიარება, ტრადიციული ქართულ-აფხაზური მეგობრობა. აფხაზეთი საქართველოს განუყოფელი ნაწილია. იგი სამშობლოა როგორც ქართველთა, ისე აფხაზთა. საქართველოს რესპუბლიკის მიერ კონსტიტუციურად გარანტირებული იქნება აფხაზეთის პოლიტიკური ავტონომია და აფხაზთა ეროვნული უფლებების ხელშეუხებლობა... ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი მოწყობა ისევე, როგორც მთელი პოლიტიკური სისტემა უნდა განისაზღვროს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებით“.

პრეზიდენტის საინაუგურაციო სიტყვაში ჩამოყალიბებული გეგმის შესაბამისად  გადადგმული მორიგი პრაქტიკული და უაღრესად მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გახლდათ 1991 წლის ზაფხულში თბილისსა და სოხუმს შორის ხანგრძლივი და ინტენსიური მოლაპარაკებების შედგად მიღწეულ შეთანხმებათა მთელი პაკეტი. შეთანხმებებმა ასხვა ჰპოვეს აფხაზეთის კონსტიტუციაში და ახალ საარჩევნო კანონში. მათი დამტკიცება მოხდა აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს სესიებზე, რომლებიც 1991 წლის 9 ივლისს, 15 აგვისტოს და 27 აგვისტოს გაიმართა. 9 ივლისის სესიამ, რომელსაც საქართველოს უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარე აკაკი ასათიანი ესწრებოდა, მიიღო ახალი საარჩევნო კანონი, განახორციელა ცვლილებები აფხაზეთის კონსტიტუციაში. აკაკი ასათიანმა სესიას გააცნო ზვიად გამსახურდიას საკმაოდ ვრცელი მიმართვა დეპუტატებისადმი. მოვიტანთ ამონარიდებს პრეზიდენტის მიმართვიდან: „საქართველოს რესპუბლიკაში ახალ საზოგადოებას რომ ვაშენებთ, არ შეიძლება არ გავითვალისწინოთ  აფხაზეთის სტატუსის განვითარების ტენდენციები, რასაც გააკეთებს კიდეც სპეციალური კომისია, რომელიც საქართველოს რესპუბლიკისა და აფხაზეთის ასს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოების წარმომადგენლებისაგან შედგება... რაც შეეხება აფხაზეთის ასს რესპუბლიკის კომპეტენციის გაფართოებას თანამედროვე მოთხოვნათა სულიკვეთების შესაბამისად, სწორედ ეს უნდა გახდეს მოლაპარაკების საგანი. ცალმხრივი მოქმედება როგორც ერთი, ისე მეორე მხრიდან შეუწყნარებელია და შეიძლება მოჰყვეს განუჭვრეტელი შედეგები... გარკვეული ძალები ცენტრში (მოსკოვში-ჯ.გ.) უკვე დიდი ხანია ცდილობენ შეარყიონ საქართველოს ბრძოლა დამოუკიდებლობისათვის შიგნიდან. კერძოდ, დაუპირისპირონ აფხაზი ხალხი ქართველ ხალხს, ამოგლიჯონ აფხაზეთი საქართველოს ცოცხალი სხეულიდან. ყოველი ამგვარი ცდა განწირულია ჩასაფუშავად, რამეთუ ცემენტი, რომელიც ადუღაბებს აფხაზეთს მთელ საქართველოსთან, იმდენად მტკიცეა, რომ მას ვერავითარი გარეშე თუ შინაგანი ძალა ვერ დაანგრევს... პოლიტიკური რეალიზმი ამავე დროს გვიკარნახებს უწინარეს ყოვლისა აფხაზებისა და ქართველების - ამ ტერიტორიაზე ისტორიულად მცხოვრები ხალხების მჭიდრო თანამშრომლობის აუცილებლობას, რაც არ გამორიცხავს აფხაზი ხალხის გარკვეული უფლებების ცნობას პოლიტიკური ინსტიტუტების შექმნისა და ავტონომიური რესპუბლიკის სახელმწიფო სტრუქტურათა სრულყოფის დროს“.

ჩვენი საზოგადოებისთვის, აკადემიური და პოლიტიკური წრეებისთვის, მათ შორის დღევანდელი კონფერენციის მონაწილეებისთვის ცნობილია 1991 წლის ზაფხულში თბილისსა და სოხუმს შორის გამართული მოლაპარაკებების შედეგები. ვინაიდან ამ შედეგების მიმართ  1991 წელსაც და  დღესაც  რამდენადმე განსხვავებული მოსაზრებები არსებობდა და არსებობს, ნება მიბოძეთ მოკლედ შევჩერდეთ 30 წლის წინ მიღწეული ქართულ-აფხაზური შეთანხმების ცალკეულ ასპექტებზე.

შეთანხმება, როგორც ზვიად გამსახურდია აღნიშნავდა 9 ივლისის მიმართვაში, პირველ რიგში, ითვალისწინებდა აფხაზი ხალხის გარკვეული უფლებების ცნობას პოლიტიკური ინსტიტუტების შექმნისას, ითვალისწინებდა ამ სფეროში არსებულ გარკვეულ საერთაშორისო პრაქტიკასაც. კერძოდ, აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს არჩევნებისთვის იქმნებოდა ეთნიკური ნიშნით ჩამოყალიბებული 65 საარჩევნო ოლქი, რომელთა გადანაწილება ხდებოდა შემდეგნაირად: 28 ოლქი უნდა ყოფილიყო აფხაზური, სადაც მხოლოდ აფხაზს აირჩევდნენ, 26 - ქართული, სადაც მხოლოდ ქართველი იქნებოდა არჩეული, და 11 - სხვა ეთნიკური ჯგუფებისთვის, სადაც არააფხაზს და არაქართველს აირჩევდნენ.  აზრთა სხვადასხვაობას იწვევდა და იწვევს ის გარემოება, რომ 28-26-11 არ ითვალისწინებდა შესაბამისი ეთნოსების ხვედრით წილს აფხაზეთის მოსახლეობაში - აფხაზები შეადგენდნენ მოსახლეობის 17%-ს, ქართველები - თითქმის ნახევარს, დანარჩენი ეთნოსები - 30%-ზე მეტს. აფხაზეთში ნორმალური ვითარება რომ ყოფილიყო, საერთოდ არ იქნებოდა საჭირო კვოტების დაწესება. კვოტები დაწესდა ფეთქებადსაშიში ვითარების განმუხტვის, ომისა და სისხლისღვრის თავიდან აცილების მიზნით. დადგენილი კვოტები არც ერთ მხარეს არ ანიჭებდა უმრავლესობას; სხვა ეროვნების 11 დეპუტატის მიმხრობის შემთხვევაშიც ვერც ერთი მხარე ვერ აგროვებდა კვალიფიციურ უმრავლესობას - ხმათა ორ მესამედს, რომელიც იყო საჭირო აფხაზეთის სტატუსთან დაკავშირებული საკითხების გადასაწყვეტად. სტატუსის თაობაზე რეფერენდუმის დანიშვნაც ორი მესამედით უნდა მომხდარიყო. უფრო მეტიც, მთავრობის წევრი - მინისტრიც კი ორი მესამედით ინიშნებოდა. თავისთავად ცხადია, კვალიფიციური უმრავლესობა სჭირდებოდა ნებისმიერ ცვლილებას კონსტიტუციაში. ერთი სიტყვით, დადგენილი კვოტები და შესაბამისი ცვლილებები კონსტიტუციაში საიმედოდ უზრუნველყოფდნენ საქართველოს ტერიტორიულ მთლიანობას, გამოირიცხა სამართლებრივი გზით ანუ რეფერენდუმით და უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილებით  აფხაზეთის გასვლა საქართველოს შემადგენლობიდან. ქართველებისა და აფხაზების შეთანხმების გარეშე  შეუძლებელი იყო მთავრობის ფორმირებაც. უნდა ვაღიაროთ, რომ იმ დროს, როდესაც ირგვლივ ყველაფერი ირღვეოდა, ინგრეოდა თვით უზარმაზარი იმპერიის, ზესახელმწიფოს ჩათვლით, საქართველოს ეროვნულმა ხელისუფლებამ, საკუთარ მოქალაქეებთან - აფხაზებთან მიღწეული გონივრული კომპრომისის ფასად მოახერხა ქვეყნის მთლიანობის შენარჩუნებისთვის სამართლებრივი ბერკეტების შექმნა.

1991 წლის ზაფხულის შეთანხმება, უმაღლეს საბჭოში ეთნიკური ნიშნით მანდატების გადანაწილებასთან ერთად ითვალისწინებდა იმავე ნიშნით წამყვანი თანამდებობების გადანაწილებასაც.  უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე და ავტონომიური რესპუბლიკის პირველი პირი გარანტირებულად აფხაზი უნდა ყოფილიყო, მისი პირველი მოადგილე - ქართველი. აფხაზეთის მთავრობის თავმჯდომარე ასევე გარანტირებულად ხდებოდა ქართველი, მისი პირველი მოადგილე - აფხაზი. ერთი სიტყვით, ისევ და ისევ გონივრული კომპრომისის წყალობით აფხაზებმა და ქართველებმა მოახერხეს ავტონომიური რესპუბლიკის მართვის ბერკეტების სრულად შენარჩუნება, ამასთანავე ძალაუფლების იმგვარად გადანაწილება, რომ სამართლებრივად ყოფილიყო დაცული გარკვეული უპირატესობები აფხაზებისთვის, რომლებიც საბჭოთა პერიოდშიც ფაქტობრივად არსებობდნენ.

მინდა თქვენი ყურადღება შევაჩერო 1991 წლის 9 ივლისს განხორციელებულ ერთ-ერთ  კონსტიტუციურ ცვლილებაზე. მოგეხსენებათ, საქართველოს კონსტიტუციამ 1990 წლის 14 ნოემბერს ძირეული ცვლილებები განიცადა, მოხდა მისი სრული, თუ ასე შეიძლება ითქვას, დესოვეტიზაცია. საქართველოს სსრ გახდა საქართველოს რესპუბლიკა, რომელმაც 1991 წლის 9 აპრილს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობაც აღიდგინა. აფხაზეთის კონსტიტუციაში კი, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციიდან გამომდინარეობდა, შესაბამისი ცვლილებები არ განხორციელებულა. უფრო მეტიც, სეპარატისტები მაშინ გვიმტკიცებდნენ, რომ აფხაზეთის ასსრ იყო ნაწილი საქართველოს სსრ-ის და არა დღეს არსებული საქართველოს რესპუბლიკისო. თბილისსა და სოხუმს შორის  მიღწეული შეთანხმების შედეგად აფხაზეთის კონსტიტუციაში ამ კუთხითაც მნიშვნელოვანი ცვლილება შევიდა. მთელ რიგ მუხლებში მოხსენიებული სიტყვები „საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა“ შეიცვალა სიტყვებით „საქართველოს რესპუბლიკა“. ცვლილება, ცხადია შეეხო აფხაზეთის კონსტიტუციის 64-ე მუხლსაც. ამ მუხლის ძველი რედაქცია ასეთი გახლდათ: „აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა არის საბჭოთა სოციალისტური სახელმწიფო, რომელიც შედის საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის შემადგენლობაში“. ახალი რედაქციით, აფხაზეთის ასსრ უკვე შედიოდა საქართველოს რესპუბლიკის შემადგენლობაში - იმ რესპუბლიკის შემადგენლობაში, რომელსაც დამოუკიდებლობა ჰქონდა გამოცხადებული. ამრიგად, აღნიშნულ ცვლილებას არა მხოლოდ და არა იმდენად ტერმინოლოგიური, არამედ არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა. აფხაზეთი კი რჩებოდა საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკად, მაგრამ  საკუთარი თავი მან თვითონ ცნო დამოუკიდებლობა გამოცხადებული საქართველოს ნაწილად, რის გაკეთებასაც ადრე არ აპირებდა. მოგახსენებთ კიდევ ერთი საკონსტიტუციო ცვლილების შესახებ, რომელიც 1991 წლის 27 აგვისტოს განხორციელდა. აფხაზეთის კონსტიტუციის 98-ე მუხლში, რომელიც კანონების მიღების პროცედურებს არეგულირებდა, დაემატა ერთი წინადადება, რომლის თანახმადაც აფხაზეთის სამართლებრივ სტატუსთან დაკავშირებული კანონებისა და სხვა აქტების მიღება უნდა მომხდარიყო კვალიფიციური უმრავლესობით. ამით მოიჭრა აფხაზეთის სტატუსის სამართლებრივი გზით შეცვლის ყველა გზა.

1991 წლის ზაფხულის შეთანხმებას ნამდვილად აქვს ისტორიული მნიშვნელობა. მან შექმნა საფუძველი არა კონფრონტაციისთვის, არამედ აქტიური თანამშრომლობისთვის. დიალოგისა და თანამშრომლობის, ორმხრივი კომპრომისების გარეშე ანუ ცალმხრივად ვერ შეიცვლებოდა აფხაზეთის კონსტიტუცია, აფხაზეთის სამართლებრივ-პოლიტიური სტატუსი, ვერ დამტკიცდებოდა მთავრობის შემადგენლობა. შეთანხმება ქმნიდა წინაპირობას იმისათვის, რომ დიალოგისა და კომპრომისების გზით მომხდარიყო იმჟამად არსებული დაძაბულობის განმუხტვა, ავტონომიურ რესპუბლიკაში საკმაოდ გამწვავებული ეროვნებათაშორისი და პოლიტიკური დაპირისპირების ქუჩიდან სახელისუფლებო დერეფნებში და კაბინეტებში გადატანა. ფორმულა 28-26-11 ეყრდნობოდა აფხაზეთში მკვიდრი (აფხაზები და ქართველები) და არამკვიდრი ერების არსებობის აღიარებას, რაც იმ კონკრეტულ პერიოდში და კონკრეტულ ეთნოპოლიტიკურ ვითარებაში წინგადადგმულ ნაბიჯად უნდა ჩაითვალოს.

ყოველივე ამის ფონზე და  განსაკუთრებით დღევანდელი გადასახედიდან ნათლად და მკაფიოდ გამოჩნდა აფხაზეთთან მიმართებაში ზვიად გამსახურდიას ეროვნული ხელისუფლების ყოველმხრივ გააზრებული, მე ვიტყოდი, იმ ვითარებაში ერთად-ერთი სწორი სამშვიდობო პოლიტიკის მნიშვნელობა. ამ შემთხვევაში  ისმის ლოგიკური კითხვა - რატომ ბოლომდე ვერ იმუშავა ამ ერთად-ერთმა სწორმა პოლიტიკამ, რატომ მივიღეთ ის კატასტროფული შედეგი, რომელიც გვაქვს. ამ კითხვაზე ამომწურავი პასუხის გაცემას  ჩვენი დღევანდელი მოხსენება არ ითვალისწინებს, მაგრამ მოკლე და ზოგადი პასუხის გაცემა შესაძლებელია და აუცილებელიცაა. სამწუხაროდ, დემოკრატიის ნიღაბმორგებული ანტისახელმწიფოებრივი და კრიმინალური ძალების მეცადინეობით 1991-1992 წლების მიჯნაზე განვითარებულმა ქვეყნისათვის დამანგრეველმა პროცესებმა ხაზი გადაუსვეს ეროვნული ხელისუფლების მიღწევებს, მის პოლიტიკას, მათ შორის აფხაზეთში, მათ შორის ცხინვალის რეგიონში, რომელიც, სხვათა შორის, ზვიად გამსახურდიასა და ბორის ელცინის 1991 წლის 23 მარტის ყაზბეგის შეხვედრაზე ხელმოწერილ დოკუმენტში ყოფილ სამხრეთ ოსეთად იყო მოხსენიებული. წინამდებარე მოხსენებაში სიამაყით ითქვა, რომ 31 მარტის რეფერენდუმზე საქართველოს დამოუკიდებლობას ხმა მისცა 99.08%-მა, წინააღმდეგი იყო სულ რაღაც 0. 51%. კანონიერი ხელისუფლების დამხობის შემდეგ სწორედ ის სულ რაღაც 0.51% უცხო ქვეყნის დახმარებითა და არნახული ძალადობით მოვიდა საქართველოს სათავეში, თანაც მოვიდა იმ ადამიანის ხელმძღვანელობით, რომელმაც, ბევრს გეხსომებათ, მოსკოვში 17 მარტს დემონსტრაციულად ხმა მისცა სსრ კავშირის შენარჩუნებას და მერე ბოიკოტი გამოუცხადა 31 მარტის რეფერენდუმს. 1991-1992 წლებში საქართველოსთვის მიყენებული ღრმა ჭრილობა დღემდე არ არის სრულად მოშუშებული. ყველა ჩვენი უბედურების, ყველა ტრაგედიის, რაც ბოლო სამი ათეული წლის განმავლობაში საქართველოს თავს გადახდა,  ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია არა ეროვნული ხელისუფლება, არა მისი პოლიტიკა და ვითომ გამოუცდელობა, არამედ 1991-1992 წლებში განვითარებული მოვლენები. დიდი ხანია საქართველოს პარლამენტმა ამ მოვლენებს სახელმწიფო გადატრიალების კვალიფიკაცია მისცა.

 ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ ეროვნულ ხელისუფლებას უკიდურესად მძიმე ვითარებაში და ურთულეს პირობებში უწევდა საქმიანობა, რაც დაღს ასვამდა მის მოღვაწეობას, განაპირობებდა გარკვეულ შეცდომებსაც. 1990-1991 წლები გახლდათ პერიოდი, როდესაც ჯერ კიდევ არსებობდა, მართალია დასუსტებული, მაგრამ საკმარისად ძლიერი საბჭოთა კავშირი თავისი შეიარაღებული ძალებით, სხვა ძალოვანი სტრუქტურებით, მათ შორის უშიშროების სამსახურით, მძლავრი ეკონომიკური და პოლიტიკური ბერკეტებით, მრავალრიცხოვანი აგენტურით, მათ შორის საქართველოში; ეს იყო პერიოდი, როდესაც დასავლეთი მხარს უჭერდა მ. გორბაჩოვის ე. წ. გარდაქმნის პოლიტიკას და დიდად არ თანაუგრძნობდა ეროვნულ-გამანთავისუფლებელ მოძრაობებს რესპუბლიკებში, გარდა ბალტიისპირეთისა. ასეთ ვითარებაში ეროვნულმა ხელისუფლებამ შეუძლებელი შეძლო - ჩაატარა დემოკრატიული არჩევნები, მოვიდა ხელისუფლების სათავეში და წინასწარ გათვლილი ზუსტი, თანმიმდევრული ნაბიჯებით, სწორი საშინაო და საგარეო პოლიტიკით, შეიძლება ითქვას, ბეწვის ხიდზე გავლით საქართველო სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის დე-იურე და დე-ფაქტო აღდგენამდე მიიყვანა, თანაც მიიყვანა მშვიდობიანი გზით და, რაც მთავარია, ტერიტორიული მთლიანობის შენარჩუნებით. ეს ყველაფერი უმოკლეს დროში გააკეთა ვითომ გამოუცდელმა ხელისუფლებამ. რბილად რომ ვთქვათ, არასწორია, უბრალოდ უსამართლობაა, როდესაც 1990-1991 წლებში საკავშირო ცენტრის მუდმივი და უხეში ზეწოლის ქვეშ მოქმედ ეროვნულ ხელისუფლებას მავანნი დღემდე უწუნებენ დემოკრატიის ხარისხს,  ეკონომიკურ პოლიტიკას და ა. შ. სამწუხაროდ, ჩვენ ყველანი ვიყავით და ვართ მოწმენი იმისა, თუ რა ტრაგედია დატრიალდა საქართველოში ზვიად გამსახურდიას დამხობის შემდეგ ხელისუფლებას უკანონოდ დაუფლებული ე. წ. გამოცდილი პოლიტიკოსების ხელში, როგორი დემოკრატია და ეკონომიკური აღმავლობა მოუტანეს მათ ჩვენს ქვეყანას.

პატივცემულო კოლეგებო, ქალბატონებო და ბატონებო, ვასრულებთ რა მოხსენებას, მინდა გისურვოთ თქვენ, კონფერენციის მონაწილეებს, ვუსურვო სრულიად საქართველოს ის არნახული აღმავლობა და ერთიანობა, რომელიც 1991 წლის 31 მარტს და 9 აპრილს სრულიად საქართველომ გამოავლინა. მხოლოდ გაერთიანებული ქართველობა იყო და მომავალშიც იქნება გარანტი საქართველოს გაერთიანებისა, ივერიის გაბრწყინებისა. ამინ!

წიგნის ელ-ვერსია: 

• საქართველოს პარლამენტის 1995 წ. 5 ნოემბერს  არჩეულმა პარლამენტმა 1992 წ. 11 ოქტომბერს აფხაზეთიდან არჩეული 12 დეპუტატს უფლებმოსილება გაუგრძელა. ჩამოყალიბდა ფრაქცია „აფხაზეთი“ (თავმჯდომარე გ. ფაცაცია).
• საქართველოს პარლამენენტში 1992 11 ოქტომბრის არჩევნები მაჟორიტარულ-პროპორციული სისტემებით ე. წ. დახლეჩილი სიით ჩატარდა  და მოხერხდა ოთხი მაჟორიტარი დეპუტატის არჩევა. სულ აფხაზეთიდან არჩეულ იქნა 14 დეპუტატი: მალხაზ ბარამიძე (დემოკრატიული პარტია), ელგუჯა გვაზავა (მწვანეთა მოძრაობა), ოთარ ზუხბაია (ბლოკი „მშვიდობა“), ბორის კაკუბავა (ილია ჭავჭავაძის საზოგადოება), კონსტატინე სალია (ბლოკი „ეტთობა“), გივი ლომინაძე (ქარტია-91), ადა მრშანია (ბლოკი 11 ოქტომბერი), თამაზ ნადარეიშვილი (მაჟორიტარი, სოხუმი), ჯემალ საჯაია (მაჟორიტარი, სოხუმის რაიონი), გერმანე ფაცაცია (ტრადიციონალისტთა კავშირი), არნოლდ ფენდერავა (მაჟორიტარი, ოჩამჩირის რაიონი), ვახტანგ ყოლბაია (ბლოკი მშვიდობა), ანზორ წოწონავა (მაჟორიტარი, გულირიფშის რაიონი), ალექსანდრე საჯაია (ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია), შემდგომ კ. სალია პოე გენო კალანდიამ შეცვალა.
• 1996 წ. 4-17 აპრილს პარლამენტში აფხაზეთში კონფლიქტის მოწესრიგების თაობაზე რამდენიმე ეტაპად ჩატარდა დებატები, რომელშიც 120-ზე მეტმა კაცმა მიიღო მონაწილეობა.
• პარლამენტის 1996 წ. 17 აპრილის დადგენილებით „აფხაზეთის კონფლიქტის მოწესრიგების ღონისძიებათა შესახებ“ შექმნა „აფხაზეთის პრობლემებთან დაკავშირებით საქართველოს პარლამენტის დროებითი კომისია“, რომელსაც დაევალა აღნიშნული დოკუმენტით გათვალისწინებულ ღონისძიებათა განხორციელების კოორდინაცია. კომისიის პირველ თავმჯდომარედ 1996 წ. 31 მაისს აირჩიეს პარლამენტის თავმჯდომარის მოადგილე ვ. ყოლბაია.

• საქართველოს პარლამენტმა 1996 წ. 13 ივნისს მიიღო დადგენილება „აფხაზეთის პრობლემებთან დაკავშირებით დროებითი კომისიის შექმნის საფუძვლების, გამოსაკვლევ საკითხთა წრის, უფლებამოსილების ვადისა და წევრთა რაოდენობის შესახებ“.
• 1996 წ. 28 ივნისს პარლამენტმა მიიღო კანონი „იძულებით გადაადგილებულ პირთა - დევნილთა შესახებ“.
• 1996 წ. 2 ოქტომბერს პარლამენტმა შუალედურად შეაჯამა დეოკუპაციის პრობლემაზე ხელისუფლების მუშაობა და მიიღო დადგენილება „აფხაზეთის კონფლიქტის მოწესრიგების ღონისძიებათა შესახებ“ საქართველოს პარლამენტის 1996 წლის 17 აპრილის დადგენილების შესრულების თაობაზე“.
• პარლამენტი 1996 წ. 26 ნოემბერს განცხადებით გამოეხმაურა 23 ნოემბერს საქართველოში იგპ - დევნილთა მონაწილეობით გამართულ საერთო-სახალხო გამოკითხვა კენჭისყრას - პლებისციტს, რომელშიც 223 ათასმა ადამიანმა ერთხმად დაგმო ოკუპირებულ აფხაზეთში გამართული ე. წ. საპარლამენტო არჩევნები და უკანონოდ ცნო ის.
• 1995-1999 წწ. ფრაქცია „აფხაზთი“ სხვადასხვა კუთხით იყო აქციების ინიციატორი. საპარლამენტო მოღვაწეობის პრაქტიკაში არაორდინალურად შეიძლება ჩაითვალოს ფრაქციის წევრების შიმშილობა, რომელსაც ფართო რეზონანსი მოჰყვა ქვეყანაში და საზღვარგარეთ. შედეგად პარლამენტმა მიიღო მიმართვა მოშიმშილე დეპუტატებისადმი და განცხადება ფრაქცია „აფხაზეთია“ წევრების მოთხოვნისადმი.
• პლებისციტის საფუძველზე პარლამენტმა 1996 წ. 25 დეკემბერს დაადგინა, რომ უფლებამოსილება უგრძელდება აფხაზეთის ა/რ უმაღლეს საბჭოს აფხაზეთში საქართველოს იურისდიქციის ფაქტობრივ აღდგენამდე.
• 1996 წ. 27 დეკემბერს პარლამენტი ღებულობს კანონს „საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობისთვის, თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისთვის დაღუპულ, უგზო-უკლოდ დაკარგულ, მიღებული ჭრილობების შედეგად გარდაცვლილთა ოჯახების სოციალური დაცვის შესახებ“.
• 1997 წ. 30 მაისს პარლამენტმა დადგენილებით მიზანშეუწონლად მიიჩნია აფხაზეთის კონფლიქტის ზონაში დსთ-ს ეგიდით მყოფი რუსეთის შეიარაღებული ძალების სამშვიდობო ოპერაციაში გამოყენება და 1 აგვისტოდან მათი გაყვანა მოითხოვა.
• 1997 წ. 5-8 ივლისს გამართულ ვარშავის ეუთო-ს საპარლამენტო ასამბლეაზე მიღებულ იქნა რეზოლუცია „აფხაზეთში, საქართველო, კონფლიქტის შესახებ“.
• პარლამენტი 1998 წ. 1 აპრილის განცხადებით გამოეხმაურა ოკუპირები; აფხაზეთში სახელმწიფო ქონების პრივატიზაციის პროცესის დაწყებას.
• გალის რ-ში 1998 წ. 20-26 მაისს დატრიალებულ ტრაგედიასთან დაკავშირებით 27 მაისს პარლამენტის მიერ მიღებულ განცხადებაში ნათქვამია, რომ პასუხისმგებლობა სეპარატისტულ რეჟიმთან ერთად ეკისრება დსთ-ს სამშვიდობო ძალებს.
• პარლამენტმა 1998 26 ივნისის განცხადებით გააპროტესტა რუსეთის სათათბიროს მიერ მიღებული დადგენილება „სახელმწიფო საზღვრის აფხაზეთის მონაკვეთზე სასაზღვრო და საბჟო რეჟიმის ნორმალიზაციის აუცილებლობის შესახებ“ და რუსეთი დაადანაშაულა საქართველოს საშინაო საქმეებში უხეშ ჩარევაში.
• 1989 წ. 28 ივლისს დროებითმა კომისისამ, ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტროსა და კონფლიქტებისა და სახელმწიფო მშენებლობის საკითხებში ლონდონის საინფორმაციო ცენტრთან (Links) ერთად ჩაატარა კონფერენცია თემაზე „ადგილნაცვალ პირთა მომავალი საქართველოში“. ასევე, მეორე მხრივ, მათ შორის Links-ის მიწვევით მოეწყო ჩასვლები ლონდონში, მადრიდში, ავსტრიაში და შეხვედრები ხელისუფლებისა და საქმიან წრეებთან.
• Links-ის ხელშეწყობით საქართველოს ტელევიზიაში შეიქმნა დოკუმენტური ფილმი „ლაბირინთი“, რომელიც ასახავს 1989 წ. 20-26 მაისის გალის ტრაგედიას.
• პარლამენტმა 1999 წ. 2 თებერვლის განცხადებაში მსოფლიო საზოგადოების მორიგ შეცდომაში შეყვანა უწოდა სეპარატისთა მიერ 1 მარტიდან დევნილთ ცალმხრივი დაბრუნების გამოცხადებას. ამავე პრობლემაზე იყო საუბარი 5 მარტის განცხადებაშიც.
• საქართველოს პარლამენტმა აქტიური მონაწილეობა მიიღო ეუთო-ს სტამბულის 1999 წ. ნოემბრის სამიტში, რომელშიც აფხაზეთთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანი დოკუმენტები იქნა მიღებული.
• 1996-1999 წწ. საქართველოს პარლამენტის აფხაზეთის პრობლემებთან დაკავშირებით დროებითმა კომისიამ 23 განცხადება და მიმართვა მიიღო.
• 1996-1999 წწ. კომისიის თავმჯდომარისა და კომისიის სახელზე შემოვიდა    2800-ზე მეტი განცხადება და ზეპირი თხოვნა დევნილთა საბინაო, სამედიცინო, განათლებისა, კულტურის, სურსათის გამოყოფის, მატერიალური დახმარების საკითხებზე, რომელთაგან 70%-ზე მეტი მთლიანად ან ნაწილობრივ დადებითად გადაწყდა.
• 1999 წელს კომისიაში მომზადდა და პარლამენტის ხელშეწყობით სამ ენაზე (ქართული, ინგლისური, რუსული) გამოიცა მონოგრაფია „აფხაზეთის ლაბირინთი“ (ავტორები: ვ. ყოლბაია, დ. ლაცუზბაია, თ. ჭახრაკია, რ. გელანტია), რომელსაც მიენიჭა გიორგი შარვაშიძის სახელობის სახელმწიფო პრემია.
• დროებით კომისიასთან არსებობდა საინფორმაციო-ანალიტიკური ჯგუფი, რომელიც ახორციელებდა დაიჯესტის „აფხაზეთი ქართულ პრესაში“ და „აფხაზეთი: ინფორმაციები, ფაქტები, მოვლენები“ გამოშვებას.
• 2001 წ. 27 სექტემბერს პარლამენტმა განცხადებით გააპროტესტა სოხუმის რეჟიმის მიერ 2001 წ. 24 ნოემბრისთვის დანიშნული ე. წ. სახალხო კრები არჩევნები.
• 2001 წ. 11 ოქტომბერს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „აფხაზეთის ტერიტორიაზე შექმნილ მდგომარეობასთან დაკავშირებით“, რომელშიც მიზანშეუწონლად მიიჩნია დსთ-ს სამშვიდობო ძალების შემდგომ ყოფნა საქართველოს ტერიტორიაზე.
• 2002 წ. 28 თებერვლი განცხადებით პარლამენტმა მსოფლიო საზოგადოებას, გაეროს, ეუთოს მოუწოდა დაეგმოთ 2 მარტს აფხაზეთში მოსალოდნელი ე. წ. სახალხო კრების - აფხაზეთის პარლამენტის არჩევნები.
• 2002 წ. 20 მარტს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „აფხაზეთში არსებული ვითარების შესახებ“, სადა კვლავ მოითხოვა დსთ-ს სამშვიდობო ძალების, გუდაუთის სამხედრო ბაზის საქართველოდან გაყვანა და გააპროტესტა გუდაუთის რეჟიმისთვის მძიმე სამხერდო ტექნიკის გადაცემა.
• 2002 წ. 20 მარტს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „აფხაზეთში სახელმწიფო ქონების და ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა კერძო საკუთრების უკანონო გასხვისების გამო“.
• 2002 წ. 20 მარტს პარლამენტმა განცხადებით გააპროტესტა რუსეთის დუმის მიერ 6 მარტ მიღებული განცხადება „საქართველოში არსებული სიტუაციის გამო - მის ტერიტორიაზე აშშ-ის სამხედრო მონაწილეობასთან დაკავშირებით“.
• 2002 წ. 12 აპრილს პარლამენტმა მიიღო „მიმართვა გაეროს, ეუთოს, ევროსაბჭოსა და დსთ-ისადმი“, რომელშიც საუბარია რუსეთის მიერ საქართველოს ტერიტორიაზე სამხედრო ოპერაციის, კერძოდ, კოდორის ხეობაში ტექნიკის შეყვანის თაობაზე.
• 2002 წ. 26 აგვისტოს პარლამენტმა მიიღო „მიმართვა რუსეთის ფედერაციის სახელმწიფო სათათბიროსა და ფედერაციის საბჭოსადმი“, რომელშიც გაპროტესტებულია 23 აგვისტოს რუსეთის სამხედრო-საჰაერო ძალების მიერ საქართველოს ტერიტორიის დაბომბვა, რომელსაც მშვიდობიანი მოსახლეობის მსხვერპლი მოჰყვა.
• 2002 წ. 12 სექტემბერს პარლამენტმა მიიღო „მიმართვა გაეროს, ეუთოს, ევროპის საბჭოს, ნატოსა და საქართველოს მეგობარი ქვეყნებისადმი“, რომელშიც ნათქვამია, რომ 11 სექტემბერს რუსეთის პრეზიდენტმა გენერალურ შტაბს, თავდაცვის სამინისტრო დაავალა საქართველოს ტერიტორიაზე განსახორციელებელი სამხედრო ოპერაციის მომზადება.
• 2002 წ. 13 სექტემბერს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „საქართველოს ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში (ნატოში) გაწევრიანების პროცესის დაწყების შესახებ“.
• 2003 წ. 30 იანვარს პარლამენტმა მიიღო განცხადება, რომელშიც დაგმო აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონთან უვიზო რეჟიმის დაწესება და იქ რუსული პასპორტების გაცემის დაწყება.
• 2003 წ. 6 ივნის პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „იგპ - დევნილთა დროებითი საცხოვრებელი ფართით უზრუნველყოფის შესახებ“.
• 2003 წ. 16 ივლისს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „აფხაზეთში გაეროს წესდების VII თავის ამოქმედების უზრუნველყოფის ღონისძიებათა შესახებ“.
• შემდგომში საქართველოს პარლამენტმა გააერთიანა აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის ოკუპაციის პრობლემები და 2004 წ. 25 ივნისის მიიღო დადგენილება „ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის საკითხთა დროებითი კომისიის შექმნის შესახებ“.
• აფხაზეთის საკითხთან დაკავშირებით საქართველოს პარლამენტში  გამართული დებატები და დისკუსიები: 2002 წ. 14-20 მარტი, 2003 წ. 30 იანვარი, 2003 წ. ივნისი.
• 2000-2004 წწ. დროებითი კომისიის ეგიდით და პარლამენტის მხარდაჭერით გამოიცა დოკუმენტთა სამტომეული - „აფხაზეთის საკითხი ოფიციალურ დოკუმენტებში“ (1989-2004).
• დროებითი კომისიის ეგიდითა და პარლამენტის მხარდაჭერით  2000-2004 წ. გამოიცა დოკუმენტთა ორტომეული - „აფხაზეთის საკითხი საქართველოს პარლამენტში“ (1995-2004 წწ.).
• საქართველოს პარლამენტმა 2006 წ. 17 მარტს მიიღო დადგენილება „კონფლიქტებთან (აფხაზეთი, ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი) დაკავშირებით ქვეყნისთვის მიყენებული ზარალის შემსწავლელი სახელმწიფო კომისიის შექმნის შესახებ“.
• 2006 წ. 23 ივნის დროებითმა კომისია პარლამენტს წარუდგინა მორიგი ანგარიში, რაც იმით იყო აღსანიშნავი, რომ კომპლექსურად პირველად აისახა ის ძირითადი საკითხები, რაც ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ქართველთა ეთნიკურ წმენდასა და გენოციდის ესხება. კომისია ბოლო პერიოდში განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობდა: გენოციდისა და ეთნიკური წმენდის მასალების მოძიება და სისტემატიზაცია; სტრასბურგის ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში განხილული საქმეების შესწავლა და საქართველოს მაგალითზე მისადაგება; კონფლიქტის ზონაში არსებული ვითარების შესახებ ინფორმაციის ოპერატიულად მიღება; აფხაზეთის ქონების, ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა კერძო საკუთრების უკანონო გასხვისების შესახებ დოკუმენტაციის მოპოვება; სამხრეთ ოსეთის რესტიტუციის შესახებ კანონმდებლობის შექმნაში მონაწილეობა; დსთ–დან საქართველოს გამოსვლის შემთხვევაში სავარაუდო პოლიტიკური და ეკონომიკური შედეგების განსაზღვრა; დსთ–ს კოლექტიური სამშვიდობო ძალების მიერ მანდატის დარღვევის ფაქტების მოძიება და ანალიზი; აფხაზეთიდან რუსი სამშვიდობოების გაყვანის პერსპექტივა და მოსალოდნელი შედეგების განსაზღვრა; გალის რაიონში ქართულ ენაზე სწავლების აქტუალიზაცია; იუნესკოს–თან კონფლიქტის ზონებში არსებული ისტორიული მემკვიდრეობის დაცვის მიზნით ურთიერთობების გააქტიურება; აფხაზეთში არსებული საკომუნიკაციო საშუალებების ქართულ სივრცეში ჩასმის საკითხები; აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონთან ეკონომიკური განვითარების პერსპექტივები და ერთობლივი ეკონომიკური პროექტების განხორციელების საკითხი შესწავლა; კონფლიქტის მოწესრიგების ერთიანი ფონდის შესახებ საკითხზე მუშაობა.
• 2007 წ. დროებით კომისიაში მომზადდა და შ. მალაშხიას ავტორობით გამოიცა მონოგრაფია „კონფლიქტები. პროგნოზირება. საერთაშორისო სამართლებრივი და ეკონომიკური ასპექტები“.
• 2008 წ. 28 აგვისტოს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „რუსეთის ფედერაციის მიერ საქართველოს ტერიტორიების ოკუპაციის შესახებ“, რომელშიც ნათქვანია: „საქართველოს პარლამენტი ადგენს: 1. რუსეთის შეიარაღებული ძალები, რომლებიც იმყოფება საქართველოს ტერიტორიაზე, მათ შორის, ეგრეთ წოდებული სამშვიდობო ძალები, გამოცხადდეს საოკუპაციო საჯარისო შენაერთებად. 2. ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა გამოცხადდეს რუსეთის ფედერაციის მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიებად. 3. საქართველოს ტერიტორიაზე მოქმედი ყველა შეიარაღებული შენაერთი, გარდა საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული შენაერთებისა, გამოცხადდეს უკანონო შეიარაღებულ ძალებად“.
• 2008 წ. 30 ოქტომბერს პარლამენტმა მიიღო კანონი „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“.
• 2008 წ. 19 დეკემბერს პარლამენტმა დადგენილებით ცნობად მიიღო „რუსეთის ფედერაციის მხრიდან საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის ხელყოფის მიზნით განხორციელებული სამხედრო აგრესიისა და სხვა ქმედებების შემსწავლელი საქართველოს პარლამენტის დროებითი კომისიის დასკვნა“.
• 2011 წ. კომისიაში მომზადდა და შ. მალაშხიას ავტორობით გამოიცა მონოგრაფია „კონფლიქტების ანატომია“.
• 2009-2012  წწ. დროებით კომისიაში მისი თავმჯდომარის შ. მალაშხიას იდეითა და ინიციატივით შეიქმნა 17 დოკუმენტური ფილმი საერთი სახელწიდებით „ოკუპაცია“, რომლებშიც ერთმანეთტანაა შედარებული და ერთ რაკუსში განხილული კომუნისტური სსრკ-ს, შემდეგ პუტინის რუსეთისა და ფაშისტური გერმანიის მიერ  სხვადასხვა ქვეყნებისა და ხალხების მიმართ განხორციელებული გენოციდისა და საკაცობრიო დანაშაულობათა ფაქტები.
• 2019 წ. 1 აპრილს, პარლამენტის რეგლამენტში შესული ცვლილებების გათვალისწინებით, შეიქმნა „საქართველოს პარლამენტის ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენისა და დეოკუპაციის საკითხებთან დაკავშირებული დროებითი კომისიის“.
• დროებითი კომისიის თავმჯდომარეები: ვახტანგ ყოლბაია, ვასილ მაღლაფერიძე, აკაკი ბობოხიძე, შოთა მალაშხია, გიორგი ვოლსკი, გედევან ფოფხაძე, ირაკლი ბერაია, გიორგი ვოლსკი.

წიგნის ელ-ვერსია: 

წიგნის ელ-ვერსია: 

უკვე ორი  ათეული წელი გავიდა  ჩვენი ერისათვის მძიმე ისტორიული  ტრაგედიიდან. ისედაც გამესამედებულმა მამულმა დაკარგა ულამაზესი  ნაწილი – აფხაზეთი. საკუთარი კერიებიდან აყრილი მოსახლეობა დღესაც ცრემლით გაჰყურებს   გაღმა დარჩენილ მოტირალ სანახებს. ზოგისთვის იმედი დიდხანს ცოცხლობს, ზოგისთვის კი, სამწუხაროდ, მალე კვდება. ასეთია  აფხაზეთიდან გადმოხვეწილთა  შინაგანი განწყობა.

იმ ტრაგედიის   მოხდენიდან დღემდე უამრავი დაიწერა. ქართველმაც და ბევრმა უცხოელმაც თავისი  გადასახედიდან  შეაფასა ეს მძიმე რეალობა. ჩემთვის, არა როგორც აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს წევრისათვის, არამედ  რიგითი მამულიშვილისათვის, ალბათ, ადვილი არაა იქ დატრიალებული უბედურების შეფასება. ბუნებრივია, მოვლენების განსჯა ყველას თავისებური აქვს. მაგრამ, საქართველოს ჰყავდა და, საბედნიეროდ, დღესაც ჰყავს ის ჭეშმარიტად  მოაზროვნე  ერისკაცები, რომელთა  აზრის პირუთვნელობასაც  დრო–ჟამი ვერაფერს აკლებს.

დიდი ქართველი მწერალი და მოაზროვნე  ოთარ ჭილაძე ყოველთვის გამოირჩეოდა თავისი ნაფიქრის ორიგინალურობით. 1993 წელსაც მან აფხაზეთის თემას არაერთი  წერილი მიუძღვნა. მათ შორის ჩემთვის გამორჩეული შეიქმნა პუბლიცისტური ესსე „უსათაურო წერილი“. დამეთანხმებით დიდ მწერალს არ გაუჭირდებოდა თავისი ნააზრევისთვის  სახელი დაერქმია, მაგრამ იმდენად ტკივილნარევია აქ ასახული რელობა, რომ სათაური ვერ გამოუძებნა.

ოთარ ჭილაძის ესსეში წარმოდგენილმა შეფასებებმა  არ შეიძლება  მოწონება არ ჰპოვოს თითოეულ ჩვენგანში:  „სოხუმის დაცემა სამხედრო თვალსაზრისით, რასაკვირველია, დიდი მარცხია, მაგრამ პოლიტიკური თვალსაზრისით, ადვილი შესაძლებელია, სწორედ ეს აღმოჩნდეს გამარჯვებისაკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯი“,–ასე აფასებს დიდი მწერალი აფხაზეთის ულამაზესი ქალაქის დაცემას. ეს სიტყვები უდავოა,  წილნაყარია ჭეშმარიტებასთან. სამმა ათეულმა  წელმა ბევრი რამ დაგვანახა, დადებითიც და  უარყოფითიც, ჩვენი ბრალეულობაც  და ერთ დროს მოძმე ერების მხრიდან გაწირვაც. ომში მიღებული  მარცხიდან დღემდე გასული დრო ცოტა არაა, შეიძლება ითქვას, ეს უკვე პოლიტიკური ურთიერთობის შემოდგომაა. ამიტომაც უამრავ კითხვაზე მოგვიწევს პასუხის გაცემა. რა გაკეთდა იმისთვის, რომ   მდგომარეობა გამოსწორებულიყო.  მართალს ბრძანებს ბატონი  ოთარ ჭილაძე. ისტორიის  ბილიკებზე არსებობს უამრავი შემთხვევა, როცა დიდ წაგებას ხშირად ახალი ენერგიით აღუვსია დამარცხებული. ჩვენთან  კი პირიქით მოხდა. დარღვეული ურთიერთობა უფრო გაღრმავდა. ისეთი ინტელექტის მქონე ერს, როგორც ჩვენ ვართ, თითქმის ამოგვეწურა პოლიტიკური კულტურის რესურსი. უნდა ვაღიაროთ, რომ უნიათონი აღმოვჩნდით. ჩვენი ბედის სწორად გადაწყვეტაზე არც ომამდე ვიზრუნეთ და არც მის შემდეგ. რატომღაც წარსულიც დაგვავიწყდა და  ისიც, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრივი ისტორია მრავალი საუკუნის მიღმიდან იწყება.

რამ გადაარჩინა ეს პატარა ერი, რა ძალამ შეანარჩუნებინა გამძლეობა, მას ხომ თავისი ტოლი მტერი არასოდეს ჰყოლია. ყოველთვის დიდ და მრისხანე სახელმწიფოებთან ჰქონდა წინააღმდეგობა.  მოდით და ერთხელ კიდევ გადავშალოთ „კალმასობა“:  „ქართველნი, წინაპარნი ჩვენნი, იყვნენ  თუმცა კირთებასა შინა სხვათა და სხვათა მპყრობელთა მიერ – მაკედონელთაგან, რომაელთაგან, ბერძენთაგან, სპარსთაგან, სკვითთაგან, ოსმალთაგან და ჩინგიზთაგან, მაგრამ სიყვარული მამულისა და სიმაგრე სულისა ვერა დაატოვებინეს, იძლევდნენ და სძლიეს, იდევნებოდნენ და განდევნეს და ესრეთ მოიგეს უკვდავების სახელი“.

ბუნებრივია, იბადება კითხვა: ამდენ მტერთან გამოვლილ ქვეყანას რა დაემართა XXI საუკუნეში. ყველამ კარგად ვიცით, რომ აფხაზებთან დაკავშირებით ორივე ერი დამარცხებული  ვართ. არც ერთს არ აღმოგვაჩნდა იმის ძალა, რომ უფრო ჭკვიანურად განგვეჭვრიტა ჩვენს თავს დამტყდარი უბედურება. სამყაროს ლოგიკური კანონზომიერებაა – ჩვენ დაგვამარცხა დიდმა, ძლიერმა.  ამის შემდეგ კი რა გავაკეთეთ.      რაში დავხარჯეთ ორი ათეული წელი. რა მოვიმკეთ? წინა ხელისუფლებას ძალზე ახარებს  იმის გამეორება, რომ რუსეთი თურმე ოკუპანტია და ჩვენ კი დაპყრობილნი, უდანაშაულონი, შველა რომ გვჭირდება.

ქართველი ერის ძლიერებისა და უკვდავების  უმთავრესი ბერკეტი „სიყვარული მამულისა და სიმაგრე სულისა“ დღეს სად გაქრა? ორი ათეული წელია  ვსხედვართ და ველოდებით, როდის გადაწყვეტს ჩვენს ბედს ან ამერიკა ან  ევროპა, ან „ნატო“ ან  რუსეთი... ამერიკა შეშფოთებულია და აღშფოთებულია ჩვენი მდგომარეობით, „ნატოს“ მოსწავლის როლში  ვყავართ, თუ შევასრულებთ მის მოთხოვნებს, გვპირდება ოჯახში მიღებას (დღეს ბევრი ამ იმედით სულდგმულობს საქართველოში), თუ არა და ... რუსეთი  მკაცრად გვაფრთხილებს: „არც კი იფიქროთ ნატოსკენ გახედვა“...

ჩვენი დიდი  მეგობრები სულ  გვოძღვრავენ:  „გამონახეთ რუსეთთან  საერთო  ენა მშვიდობიანად“... რატომღაც ესეც დაგვავიწყდა  და 2008 წელს კიდევ ერთი დიდი გამოცდის წინაშე  დავაყენეთ  ჩვენი ქვეყანა.

დროა, ვიფიქროთ ქართველობამ  საკუთარი  ბედის თვითონ გადაწყვეტაზე. „გზა ხსნისა“ უნდა ვიპოვოთ ჩვენ. ბავშვივით გულუბრყვილონი როდემდე უნდა ვიყოთ? რომელი სახელმწიფო ან და სახელმწიფოთა ალიანსი აიძულებს რუსეთს, დაგვიბრუნოს წართმეული? რა თქმა უნდა, ვერც ერთი. ეს უკვე დავინახეთ 28 წლის განმავლობაში. ჩვენ კი ყველანაირი  დიპლომატიური  ურთიერთობა გავწყვიტეთ ჩვენს მეზობელ სახელმწიფოსთან. თუ ვინმემ გაიხედა იქითკენ, სამშობლოს მოღალატეებად მონათლეს.

თავის ესსეში ოთარ ჭილაძე ბრძნულად გვმოძღვრავს: „ომს კი მარტო მეომართა შემართება ვერ მოიგებს. როგორც არ უნდა გაგვიკვირდეს, სიტყვა ომშიც ყველაზე ძლიერი იარაღია. სიტყვა კი ჩვენთან არ იყო და არ იყო იმიტომ, ნაკლებად რომ ვცდილობდით მის დაუფლებას, ბოლომდე არ გვქონდა შეგნებული მისი  ფასი, არ გვესმოდა მისი მნიშვნელობა“.

სიტყვის სიბრძნეზე ბევრი რამაა დამოკიდებული. ისაა დიპლომატიის ერთ–ერთი ძლიერი ფაქტორი. ჩვენ კი არ თუ ვერ ვიყენებთ მას, ბრმად მივაბიჯებთ ქვეყნის მომავლისაკენ. წლების განმავლობაში ხელისუფლების უამრავ წარმომადგენელს დაავიწყდა  ერთი უმთავრესი  რამ – პასუხისმგებლობა ერის წინაშე. მხოლოდ საკუთარი  სავარძლების სიყვარულით არსებობდნენ. ქვეყანას კი  კვებავდნენ  უამრავი სიცრუით.  სამწუხაროდ, ბევრს მათი დღესაც სჯერა.

თავისუფლების  ხარისხი ფაქტობრივად დაკარგა ქვეყანამ.  მისი მოსახლეობის დიდმა ნაწილმა სხვა ქვეყნებს მიაშურა არსებობის შესანარჩუნებლად. აქ დარჩენილებს კი ბოლო წლები ერთ დიდ საპატიმროდ  ექცათ სამშობლო. მოკლეს მართალი, თავისუფალი სიტყვა. ყველაზე გულსატკენი კი ისაა, რომ დიდმა დემოკრატიულმა ქვეყნებმა წლების  განმავლობაში ტაში უკრეს და აქეს ქართველთა შეურაცხყოფა თავისივე ხელისუფლების მიერ. აქაც მართალია ოთარ ჭილაძე: „თავისუფალ მსოფლიოს არათუ ჩვენი დამოუკიდებლობა  და ღირსება, საერთოდ ჩვენ არ დავაკლდებით  თვალში. უჩვენოდაც მშვენივრად გაძლებს, როგორც აქამდე  გაუძლია“.

მოჩვენებით  კეთილდღეობაში    ვეღარ გაძლებს ქართველი ერი. მძიმე გეოგრაფიულმა თუ ისტორიულმა ვითარებამ გატეხა ეს უჭკვიანესი ხალხი. ნუ გადაგვაყოლებენ თავიანთ  ინტერესებს დიდი სახელმწიფოები. ეყოთ გონიერება, მორალი და  სიმართლის წინაშე დააყენონ ჩვენი ქვეყანა, სიცრუეს ჩვენი ხალხი უკვე ვეღარ აიტანს. ქვეყანა გადამტყდარია წელში.

            დღეს, ვისაც ხელეწიფება და ევალება შექმნილი მდგომარეობიდან გამოსვლის ძებნა, ყველა ერთად უნდა დავდგეთ. აღარ გვაქვს დრო მხოლოდ პირად კეთილდღეობაზე ზრუნვისა, არც ერთი სკამი და თანამდებობა არ ღირს იმის ფასად, რომ აფხაზეთის დაბრუნებისთვის ბრძოლა არ დავიწყოთ. რა თქმა უნდა, ეს იქნება გონის  ზეობის  ომი და არა სისხლისღვრის. ისტორიული ჭეშმარიტება ჩვენს მხარესაა, ამიტომაც გვაქვს იმის უფლება, რომ თვალი გავუსწოროთ მსოფლიოს და  მოვთხოვოთ ის, რაც გვეკუთვნის.

საქართველოს  შესწევს  ძალა, რომ გახდეს  ძლიერი სახელმწიფო. მთავარია, ვირწმუნოთ ეს.  ნუ მივცემთ უცხო ძალას მისი  გათელვის საშუალებას, ქართველის ბუნებიდან გამომდინარე, ის არასოდეს ეგუებოდა  „უცხო სხეულის“  შემოსვლას მის ფსიქო–გენეტიკურ ცნობიერებაში და ყოველთვის უარყოფდა „უცხო ბაძის“ დამანგრეველ იდეოლოგიას.

  არ დაგვავიწყდეს ჩვენი მიწა ინახავს უძვირფასეს განძს -  მესიის კვართს, ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის  კვართიც სიძლიერეს მატებს ამ ქვეყანას, აქ განისვენებენ უფლის 12 მოციქულთაგან ორი, მთელი ქრისტიანული  სამყარო ქართველებს მიიჩნევდა  გრაალის მცველ რაინდებად, ეს არ არის შემთხვევითობა, ეს უფლის ნება იყო. ამიტომაც ჩვენ სხვა ძალითა და მადლით  უნდა აღვივსოთ, ჩვენ მაღალი  ინტელექტუალური რასა ვართ და გონივრულად გადავწყიტოთ „ბედი ქართვლისა“, სწორად შევაფასოთ პოლიტიკური პროცესები.

ქართველობა ყოველთვის იყო განთქმული თავისი სიამაყითა და ღირსებით, დღეს ძალიან მძიმეა ხალხის სულიერი მდგომარეობა. მან 2012 წლის 1 ოქტომბერს დაამტკიცა, რომ კვლავ შეუძლია ბრძოლა, არ გაათელინებს თავს არც შინაურს, საკუთარს და არც უცხოს. დიდი გრიგოლ რობაქიძისა არ იყოს: „ქართველი ძლიერია უფსკრულის  პირზე მიყენებული“.  სწორედ ახლაა ეს ჟამი. ავად ამოგვცქერის ეს საშინელი  უფსკრული . სამშობლოს პატრონობა სჭირდება. ჩვენი მისიაც ესაა. გადასარჩენი გვაქვს არა მარტო მისი ტერიტორიული მთლიანობა, არამედ ტრადიცია, ხელოვნება, ლიტერატურა, მეცნიერება, მთელი მისი სულიერი საყრდენი. გადასარჩენი გვყავს ნიჭიერი ახალგაზრდობა,  უამრავ მათგანს სწავლის გაგრძელების საშუალება არა აქვს, ჩვენ ვკარგავთ ერის ინტელექტუალურ პოტენციალს.

თითოეულ  ჩვენგანს ჯვარი გვაქვს  საზიდი, მაგრამ ეს ჯვარი ტკბილია, რადგან სამშობლოს მომავალს ემსახურება. 28 წლის შემდეგ სინამდვილეს  სხვაგვარად ჩავხედოთ თვალებში,  შევაფასოთ ყველაფერი, რის გაკეთება შეგვეძლო და ვერ  გავაკეთეთ, რამ და ვინ შეგვიშალა ხელი, ვგრძნობთ თუ არა პასუხისმგებლობას დაკისრებული საქმის მიმართ. ორი ათეული წელი ცოტა არაა, ღირსეული ვიყავით  თუ არა ხალხის ნდობის. ეჭვიც არ მეპარება, რომ აფხაზეთიდან უსულგულოდ აყრილი მოსახლეობა პასუხს მოგვთხოვს.  მათ ხომ ჩვენი ყველაზე დიდი იმედი ჰქონდათ. მთავარი მხოლოდ სოციალური პრობლემების  მოგვარება არ უნდა ყოფილიყო. იქნებ მცირე დრო გვგონია ოცდარვა წელი მიზნის  მისაღწევად.  თავის გასამართლებლად არ გამოგვადგება ის, რომ ვერ ვიმყოფინეთ ეს დრო. ყველასათვის ცხადია, რომ კონფლიქტის მოგვარებაში ოდნავ პროგრესიც არა გვაქვს, პირიქით, ამ წლებმა უფრო დაგვაშორა ერთ დროს სანიმუშო ურთიერთობებს  აფხაზებთან.

უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ წლების განმავლობაში აფხაზეთის უმაღლეს საბჭოს გამოკვეთილი ინიციატივა არ გამოუჩენია. სამწუხაროდ, ის იმ მდინარებით მიდიოდა, რომელსაც ჰკარნახობდა საქართველოს ხელისუფლება. ასე გაგრძელება აღარ შეიძლება, საჭიროა აბსოლუტურად  შეიცვალოს აფხაზეთის ვექტორი, წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ ისევ იმ  უმოქმედო, გაყინულ წრეში  აღმოვჩნდებით.

მოძმე აფხაზმა ერმა უნდა ირწმუნოს ის, რომ ჩვენ ვგმობთ ყოველგვარ ძალადობრივ ქმედებას. არსებობს ის ინტელექტუალური რესურსი, რომელიც ორივე ერს დაგვანახვებს ერთმანეთისკენ  მისასვლელ გზებს. ჩვენ ხომ  ქრისტეს რჯულით მადლცხებული ერი ვართ. არ გაგვიჭირდება ურთიერთმიტევება. ისტორიული ჭეშმარიტება წინ გვაქვს. საუკუნეების განმავლობაში ღვრიდა ქართველთა სისხლს სპარსეთი და ოსმალეთი, მაგრამ დღეს ორივე სახელმწიფოსთან  გვაქვს კარგი ურთიერთობა. ასე რომ, შეუძლებელი  არაფერია. მთავარია, ჩვენი გასაკეთებელი ჩვენვე გავაკეთოთ, ნუ ვიქნებით მხოლოდ სხვის იმედზე, დროა, მსოფლიოს დავანახოთ ჩვენი ინიციატივა.

საქართველომ თავისი დიდი ხნის ისტორიის მანძილზე  ისეთი ძნელბედობის ბილიკებით იარა, რომ დიდი რისკი იყო დაეკარგა სიყვარულისა და ჰუმანურობის უნარი, მაგრამ მასში პირიქით მოხდა. ქართველ კაცში არის ის დიდი სითბო, რომელიც მუდამ ხიბლავდა ჩვენში მოსულ სტუმარს. ეს აფხაზებსაც და ოსებსაც კარგად ახსოვთ. ქართველთა სტუმარმასპინძლობა ნებისმიერ ერს შეშურდება. ამიტომაც, ჩვენ გვაქვს სულიერი ბერკეტი იმისა, რომ ძალადობით  დარღვეული  ურთიერთობა აღვადგინოთ სიკეთით.

სამწუხაროდ, ჩემს წერილს ტკივილიანი განწყობა სდევს, ამიტომაც მინდა მკითხველთან საუბარი დავასრულო ჩვენი უწმინდესის იმედიანი შეგონებით: „საქართველო თესავს სიკეთეს, არის რჩეული ღვთისა, არის ღვთის მამული, ამიტომ ბედი საქართველოსი არის კეთილი, მშვიდობიანი და აუცილებლად ექნება კეთილი მომავალი“.

ტკივილი, რომელსაც აფხაზეთი ჰქვია, უკვე ორ ათეულ წელზე მეტია განუკურნებელ იარად იქცა. ქართველები ვერასოდეს შეეგუებიან ამ ულამაზესი მხარის დაკარგვას. ცხრა წლის წინ ინტერვიუ მქონდა აფხაზეთია ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს დეპუტატთან, პროფესორ მურმან კვარაცხელიასთან. სურვილი გამიჩნდა კვლავ შევხვედროდი ჩემთვის საინტერესო რესპოდენტს.

ბატონო მურმან, პირველი ინტერვიუ თქვენთან ცხრა წლის წინ ჩავწერე. საოცარი სევდა და ტკივილი სდევდა თან დაკარგული მშობლიური გარემოს გახსენებას. ცნობილი გამონათქვამია: დრო ყველაფერს კურნავსო. როგორ ფიქრობთ, განვლილმა წლებმა თუ შესძლო, ოდნავ მაინც გაენელებინა ის მწუხარება?

– ერის მამა, დიდი ილია ჭავჭავაძე ბრძანებდა: „წარსული მკვიდრი საძირკველია აწმყოსი, როგორც აწმყო მომავლისა“. ეს იმას ნიშნავს, რომ შეუძლებელია წარსულის ფესვებთან აბსოლუტური მოწყვეტა. არც წარსულში ჩარჩენაა პროგრესის საწინდარი. ამდენად, ჩემთვის ძალიან ძნელია იმ ბავშვობის, იმ ახალგაზრდული წლების, იმ მიწისა და იმ მხარის დავიწყება, რომლებიც უსაშველოდ გემშობლიურება. ბუნებრივია, ადამიანი მხოლოდ წარსულში ვერ დარჩება, ცხოვრებას დღევანდელობით მიჰყავხარ წინ, მაგრამ ეს ყველაფერი წილნაყარია იმ მიწის სიყვარულთან, რომელსაც შენი ოდაბადე ჰქვია, სადაც ბავშვობის აკვანი დარწეულა, სადაც შენი წინაპრების ნაოფლარი, ნაამაგარი ნერჩი (ნიადაგი) გეძახის. ვერანაირი დრო ვერ გაანელებს ვერც ტკივილს და ვერც იმ მიწის მონატრებას.

ორი ათეული წელია ჩემი სახლ-კარი არ მინახავს. ხშირად მესიზმრება, რომ ოთახებში დავდივარ და დედას დავეძებ. გამოღვიძებულს საშინელი განცდა მეუფლება. ამ ტკივილის განცდას არავის ვუსურვებ. მე დავიარები ჩემს ქვეყანაში, მაგრამ დავეძებ მშობლიურ სურნელს, რომელიც იქ დარჩა, რომელსაც ვერაფერი შემიცვლის. ხშირად მგონია, რომ ჰაერი არ მყოფნის. აი ესაა, რითაც ძალიან გავღარიბდი, რითაც ძლიერი ვიყავი. ტირის ფესვები, რომელიც იქ უღვთოდ გადამიჭრეს. მათგან ერთდროულად ცრემლიც მოედინება და სისხლიც.

როდესაც ჩენნაირი ქვეყანა კარგავს თავის უმშვენიერეს ნაწილს, ბუნებრივია, იბადება კითხვა, რა იყო ამის მიზეზი, გარდაუვალი განაჩენი მეზობელი სახელმწიფოსგან თუ ჩენი ხელისუფლების პოლიტიკური ფიასკო?

– ერთიც და მეორეც. ისტორიულა რუსეთმა როგორც კი გააცნობიერა კავკასიის სტრატეგიული მნიშვნელობა, მისი ოცნება გახდა აბსოლუტური კონტროლის დაწესწბა მასზე. ამისათვის რუსეთი საუკუნეების განმავლობაში ყველაფერს აკეთებდა. მის წარმატებებს ხელი შეუწყო იმანაც, რომ კავკასია ყველა დიდი დამპყრობელის ობიექტი იყო. მე-18 საუკუნის მეორე ნახევარში საქართველოს სიძლიეე საკმაოდ შერყეულიყო. ცნობილი მწერალი და ისტორიკოსი ლევან სანიკიძე კარგად წერს თავის „დედა ისტორიაში“: „ სამი მსოფლიო მონარქია – რუსეთი, ოსმალეთი და ირანი – არასოდეს ისე მძაფრად არ დაპირისპირებიან ერთმანეთს, როგორც იმჟამად. სამივეს ძალიან „სჭირდებოდა“ საქართველო და საქართველოს ისღა დარჩენოდა, არჩევანი გაეკეთებინა. მისი არჩევანი კი უყოყმანოდ რუსეთი იყო“.

სამწუხაროდ, ჩვენი ქვეყანა გახდა დიდი რუსეთის კოლონია. საბჭოთ კავშირის დაშლის შემდეგ საქართველო როგორც დამოუკიდებელი ქვეყანა აღმოჩნდა ბევრი პრობლემის წინაშე. გეოგრაფიული მდებარეობის გამო ჩვენი ქვეყნის მიმართ ინტერესი გაუჩნდა ისეთ ძლიერ ალიანსს, როგორიცაა „ნატო“. ქართველების ოცნებად გადაიქცა ამ დიდ გაერთიანებაში შესვლა. ამ ფაქტმა გამოიწვია რუსეთის გაღიზიანება, რადგან ყველასთვის კარგადაა ცნობილი „ნატოს“ შექმნის ისტორია. ძლიერი რუსეთი კი, რა თქმა უნდა, თავის ყურისძირში მისადმი დაპირისპირებული ალიანსის ჯარს არ შეეგუებოდა. აი, ასეთი მძიმე პოლიტიკური სურათი წარმოიქმნა ახლადჩამოყალიბებული დამოუკიდებელი საქართველოს მიმართ. ქვეყნის მაშინდელმა ხელისუფლებამ, სამწუხაროდ, ვერ განჭვრიტა არსებული რთული რეალობა. სწორედ ამის შედეგია აფხაზეთის დაკარგვა. მივიღეთ პოლიტიკური ფიასკო.

უამრავი ქართველი კმაყოფილია იმით, რომ ამერიკა და ევროპაც ეთანხმება ჩვენი ქვეყნის ტერიტორიულ მთლიანობას, მაგრამ სიტყვიერი თანადგომის გარდა ჩვენ ვერაფერი მივიღეთ. მხოლოდ ორი სიტყვა გახდა მათ ლექსიკონში პოპულარული: „აღშფოთება“ და „შეშფოთება“. „ნატო“ დღეს ჩვენთვის, სამწუხაროდ, გახდა აუხდენელი ქიმერა.

ძალიან რთულია იმის გაფიქრებაც კი, რომ ქართველობა შეწყვეტს ფიქრს აფხაზეთის დაბრუნებაზე. ძალიან ბევრს დაკარგული აქვს იმედი. თქვენ როგორ მიგაჩნიათ, არის თუ არა შესაძლებლობა აფხაზებთან ურთიერთობის მოგვარებისა?

– ხშირად მეც გამჩენია ანალოგიური განწყობა და უიმედობას შევუპყრივარ. მაგრამ ჩვენ არა გვაქვს ამის უფლება. მეგრულ ენაში ერთი სიტყვაა – „ვაშინერს“, რომელიც ქართულად ნიშნავს აკრძალვას, ტაბუდადებულს. ოღონდ ეს აკრძალვა ჩვეულებრივი არაა, უფრო ღვთაებრივისკენ იხრება. ამიტომაც მეც ვიტყოდი: აფხაზეთის დაკარგვა – ვაშინერს, ჩემო სამშობლო! ეს იქნება მთლიანად ქართველი ერის წინაშე ჩადენილი გამოუსწორებელი ისტორიული დანაშაული, რომელსაც არ გვაპატიებს მომავალი თაობა და თვით მამაზეციერი. თავისი არსებობის მანძილზე ჩვენმა ქვეყანამ დაამტკიცა, რომ არის ტოლერანტი ერი. არასოდეს გაგვჩენია აგრესია სხვა ერების მიმართ, პირიქით, მსოფლიოში განთქმულია ქართველის სტუმარმასპინძლობა. ჰარმონიულად ვცხოვრობდით აფხაზებთანაც და ოსებთანაც. სამივე ერი გავხდით პლიტიკური კონიუქტურის მსხვერპლნი. სამწუხაროდ, ჩვენ აღმოვჩნდით მსოფლიოს ორი ზესახელმწიფოს პოლიტიკური ამბიციების შუაგულში. ამიტომაც აფხაზეთის დაბრუნება საქართველოს შემადგენლობაში წარმოუდგენლად მიმაჩნია ამ ორი დიდი სახელმწიფოს ინტერესების გათვალისწინების გარეშე. მაგრამ ქართველებმა უნდა ვიცოდეთ, რომ ჩვენი ბედის გადაწყვეტის გასაღები არის ისევ ჩვენს ხელში და სწორად წარმართულ პოლიტიკურ დიპლომატიაში. ლოგიკური კანონზომიერებაა, ვინც გართმევს მასთან უნდა აღადგინო ურთიერთობა. ოცი წელი საკმარისია იმისათვის, რათა დავრწმუნებულიყავით, რომ წარმატებულ შუამავლად არ გამოგვადგა არც ამერიკა და არც ევროპა. დროა ჩვენ ვისწავლოთ აკადემიური სახელმწიფოებრივი აზროვნება. ჩვენ აუცილებლად უნდა მოვნახოთ რუსეთთან მშვიდობიანი მოლაპარაკების რესურსი.

სავსებით ვეთანხმები ჩვენი პრემიერ-მინისტრის ბატონი ბიძინა ივანიშვილის მოსაზრებას, რომელიც განაცხადა ევროპარლამენტში. ჩვენ უნდა გავხდეთმისაბაძი ქვეყანა არა მარტო ქართველებისთვის, არამედ მეზობელი სახელმწიფოებისთვისაც. მათ შორის, რა თქმა უნდა, აფხაზებისა და ოსებისთვისაც. ისინი ეჭვიც არ მეპარება, რომ კვლავ ისურვებენ ჩვენთან ერთად თანაცხოვრებას. ამაში შეიძლება ბევრი არ დამეთანხმოს, მაგრამ, თუ გვინდა დავიბრუნოთ ყველაზე სანუკვარი, მზად უნდა ვიყოთ მეგობრული ხელის გაწვდენისთვის. ისიც ხომ ცნობილია, რომ არც აფხაზია ნაკლები კულტურის მქონე ერი. რეალურად მომხდარი ფაქტია, რომ აფხაზმა მამამ შვილის მკვლელი შეიფარა და სასიკვდილოდ არ გაწირა. ეს დაედო აფხაზი მწერლის ლეონიდ ლაკერბაის შესანიშნავ მოთხრობას საფუძვლად. ჩვენ, ქართველები კი – ვეფხისა და მოყმის ბალადის შემქმნელები ვართ.

ასე, რომ ბუნებაში ვერ ვხედავ სხვა გზას, გარდა ურთიერთობის მშვიდობიანი გზით აღდგენისა, იმ ჩტეხილი ხიდის გამთლიანებისა, რომელიც კვლავ დაგვაახლოვებს ერთმანეთთან. ყველამ ვიცით, რომ ამ აზრისაა ამერიკაც და ევროპაც…ორივე ერმა დიდი გზა განვვლეთ, დიდი გამოცდაც გამოვიარეთ, ბევრი ღირებულიც ერთად ვაშენეთ, ოჯახებიც ერთი შევქმენით, სისხლით და ხორცით გადავეჯაჭვეთ ერთმანეთს და ეს წარსული უნდა გახდეს საცნაური და მკვიდრი ბალავარი შემდგომი ერთად ყოფნისა. გაუცხოვება და სხვადასხვა ნაპირზე დგომა შეუძლებელია გაგრძელდეს მარადიულად. ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ ბრძოლის წაგებიდან ომის წაგებამდე შორი მანძილია. ქართველების სვე-ბედი კი რატომღაც საუკუნეების მანძილზე თითქოს ჩვენთან ერთად ნაშობ ომების ველზე მიდიოდა, ხან ვმარცხდებოდით და ხან ვიმარჯვებდით, მაგრამ იმედს არასოდეს ვკარგავდით.

ბატონო მურმან, სამწუხაროდ, დღეს აფხაზეთის თემა თითქოს დავიწყებას მიეცა. საზოგადოებაში ამ მხრივ აქტიურობა აღარ ჩანს. დუმილია როგორც პოლიტიკოსების მხრიდან, ასევე ინტელიგენციისგანაც. აფხაზეთის ხელისუფლების, რომლის ერთ-ერთი წარმომადგენელი თქვენც ბრძანდებით, მუშაობა გამოიხატება მხოლოდ დევნილთა სოციალური პრობლემის მოგვარებაში. არადა მთავარი მიზანი ხომ ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის გზების ძიებაა?

– სამწუხაროდ, მართალი ბრძანდებით. ხშირ შემთხვევაში პოლიტიკოსთა ვაჭრობისა და ამბიციების საგანი ხდება აფხაზეთის პრობლემატიკა.. თუმცა მათგან წარმატებულ ნაბიჯებს ვერ ვხედავთ. ვერავინ გვთავაზობს პრობლემის მოგვარების ოპტიმალურ სქემას. სასწრაფოდ უნდა მოხდეს როგორც პოლიტიკური გამოცდილების მქონე, ასევე ახალგაზრდა ძალების გაერთიანება ახალი გზების ძიების საქმეში. ამ მხრივ საინტერესო თაობა მოდის და მათი ხედვები ხშირ შემთხვევაში განსხვავდება ჩვენისგან. უნდა მოხდეს მათი გათვალისწინება და არა იგნორირება. აღსანიშნავია, რომ ბევრი უკვე ცნობადი სახე ჯიუტად გაიძახის „უჩემოდ ვით იმღერეთას“. მათ ავიწყდებათ, რომ თუ შენ არა ხარ წარმატებული, გზა უნდა დაუთმო სხვას, მაგრამ ვერ შელევიან თბილ თბილ სკამებს. ამით ზარალდება ქვეყნის სასიცოცხლო ინტერესები.

ახალი ხელისუფლების მოსვლასთან დაკავშირებით ქვეყნის უამრავი პრობლემა ახლებურად იქნება გააზრებული, მათ შორის აფხაზეთის პრობლემის მოგვარებაც. ამიტომაც ვალდებულნი ვართ სხვა ენერგიითა და ხედვით შევუდგეთ მუშაობას. ჩვენ წინ გვაქვს აჭარის ნათელი მაგალითი. იგი თითქმის სამი საუკუნე იყო მოწყვეტილი დედასამშობლოს, მაგრამ, ალბათ, განგების ნებით კვლავ ჩვენთანაა. ამიტომაც უნდა ვიბრძოლოთ მშვიდობიანად, ზნეობრივად, ჭკვიანურად, რათა მივაღწიოთ სასურველი სამართლიანობის აღდგენას.

ძალიან კარგია ისეთ დიდ სახელმწიფოსთან მეგობრობა როგორიც ამერიკაა, მაგრამ აგერ სულ ახლოს მყოფ რუსეთთან ძალიან გაგვიფუჭდა ურთიერთობა, საერთო ენის გამოლნახვის შესაძლებლობები. რა აღმოჩნდა ამის მთავარი მიზეზი?

– ამის მტავარი მიზეზი უნდა ვეძებოთ არა მარტო გარეშე ფაქტორებში, არამედ ჩვენშიც, ჩვენ მიერ გადადგმულ არასწორ ნაბიჯებში. თავიდანვე უნდა გვცოდნოდა, რომ ორი ზესახელმწიფო ჩვენი გულისთვის არ გაიფუჭებდა ურთიერთობას. საქართველოს „ნატოში“ გაწევრიანების დაიმედებით, ჩემი ღრმა რწმენით, ამერიკამ ერთგვარი გამოცდის წინაშე დააყენა რუსეთი. ეს უკანასკნელი კი არ შეგუა თავის გვერდით მყოფ სახელმწიფოში „ნატოს“ ინტერესების განხორციელებას. ასეთ შემთხვევაში შეუძლებელი გახდა საერთო ენის გამონახვა ჩვენსა და რუსეთს შორის, თუმცა, თუ იქნებოდა სწორად გათვლილი პოლიტიკური ნაბიჯი შევძლებდით მეზობელთან ურთიერთობის წსრმართვას ჩვენდა სასიკეთოთ. კიდევ ერთი ფაქტორია საქართველოსთვის დამღუპველი, რატომღაც ფიქრობს, რომ მის ბედს კეთილად გადაწყვეტს ან ამერიკა, ან ევროპა. იმედია ამ ოცმა წელმა მიახვედრა, რომ თავის ოჯახს თვითონ უნდა მიხედოს.

ხშირად მსმენია, რომ ომით წართმეულს, მშვიდობით ვერ დაიბრუნებ. ბუნებრივია, რთულია დავივიწყოთ იქ დატრიალებული ტრაგედია, მაგრამ გვმართებს თუ არა ორივე ერს – აფხაზებსაც და ქართველებსაც ურთიერთმიტევება, რთული არ იქნება ამის მიღწევა?

– ამ ომში ორივე ერი წაგებული აღმოვჩნდით. ქართველები უფრო მეტად, რადგან მოგვწყვიტეს საკუთარ კერიებს. უცებ ყველაფრით უზრუნველი ოჯახების მქონენი აღმოვჩნდით სასტიკ გაჭირვებასა და სიღარიბეში, მოვექეცით როგორც ეკონომიკურ, ასევე მორალურ წნეხში. მიუხედავად ამისა, ჩვენ მოვალენი ვართ ორივე ერმა გამოვნახოთ ის დიდი სულიერი ძალა, რომელიც მიტევებას შეგვაძლებინებს. მე მესმის, რომ ეს არ იქნება ადვილი.

სასტიკი წინააღმდეგი ვარ იმ მოსაზრებისა, რომ ომით წართმეული ომით დავიბრუნოთ. ჯერ ერთი, ჩვენ ძალიან კარგად ვიცით, თუ ვის ვეომებოდით. ამ მეთოდით მასთან ვერასოდეს გავიმარჯვებთ. თუ კვლავ დაიღვრება სისხლი, ეს გააჩენს საბოლოო უფსკრულს. ჩვენ ხომ ქრისტიანი ერი ვართ, მის მცნებებზე აღზრდილი. ხომ არ გვავიწყდება ადამიანთა ურთიერთობის მთავარი ბერკეტი: „გიყვარდეს მტერი შენი, ვითარცა მოყვასი“. მგონია, რომ ქართველებიც და აფხაზებიც მსოფლიოს დავანახვებთ კარგ მაგალითს, რა თქმა უნდა, ამის მიღწევას დიდი ძალისხმევა და მუშაობა სჭირდება.

შენ მინდა შეგეხმიანო, აფხაზო, ჩემს ძირძველ ოდაბადეში მცხოვრებო ადამიანო. შენმა ოჯახმა მინდა გაიგოს ჩემი ტკივილი, სევდიანი ფიქრები, შეიგრძნოს ის ცრემლი, რომელიც მხოლოდ ცხადში კი არა, სიზმარშიც ნამავს ჩემს სახეს.

მე ის კაცი ვარ, რომელიც მაგ ფუძე-კერიის ბატონიც ვიყავ და პატრონიც. ჩემი ბავშვობის ტკბილ სიზმრებს მანდ ჰქონდათ სასთუმალი. თითოეული ოთახის კედელს მამაჩემის დიდი ოჯახის სურნელი აჰკვრია. ეგ არემარე, ახლა რომ ასე ახარებს თქვენს გულს, ჯერ კიდევ ჩვენი ნაფეხურებით სუნთქავს, ჩვენი გულების მარადიული ველია, მას შეუძლია მხოლოდ ჩვენთვის იყოს მშობლიური, თბილი, სიკეთისა და მადლის მომცემი. მანდ ყველაფერი ჩვენი სიყვარულით არსობდა, ცოცხლობდა, ეზოს მწვანე ბალახიც კი დედაჩემის თბილი ხელით ლაღობდა. მის ალერსიან ჩურჩულს იყო ჩვეული ბაღიც და ბოსტანიც, ფაცხაც და სახლის ჭერიც, ის დიდი მადლიანი დიასახლისი იყო.

თქვენ კი სხვისი კერიის ხვავით ხართ განებივრებულები, რადგან ჩვენი დოვლათის მფლობელნი ახლა თქვენ ხართ. სხვისი კედლები გიცავენ ცხოვრების ქარისა და ვნებისაგან, სხვისი ბუხრის ტკრციალი გათბობთ, სხვისი სახლის კარიბჭეს ამაყად აღებთ!

აფხაზო! ოდესმე დაფიქრებულხარ მე როგორ ვცხოვრობ, რა ტკივილი მტანჯავს,   როგორი მონატრება სახლობს ჩემს სულში. იცი რა გახდა ჩემთვის ენგურს გამოღმა საქართველო?

სიზმარშიც კი ვეძებ იმ ნაფეხურებს, რომლებიც ჩემს ჭიშკართან მომიყვანს. ალბათ, ცრემლით დავასველებდი ყველაფერს, კარიდან დაწყებული ვაზის ბოლო ფოთლით დამთავრებული. ადამიანმა სახლი ნებსიმიერ ქალაქსა თუ ქვეყანაში შეიძლება შეიძინოს, მაგრამ იმ სურნელსა და მადლს ვერასოდეს შეიგრძნობს მშობლიურ კერიას რომ გააჩნია. ჩემი სამშობლო მხოლოდ მაგ ჭიშკრიდან იწყება, ჩემი მამულის საიყვარულიც მანდ დაიბადა, მაგ მადლმა   დააწყებინა სუნთქვა.

შენ არ გინახავს დედაჩემის, დედა-დევნილის, სევდაჩაგუბებული თვალები, აფხაზეთის დარდით მუდამ ცრემლით რომ ჰქონდა სავსე. წვიმის დროს მიჯდებოდა ფანჯარასთან და გაყუჩდებოდა, ჩვენ აღარ გვიყურებდა. ერთხელ ვკითხე: დედა, რას უსმენ-მეთქი? ჩვენი ოდის საწვეთურების ხმა ჩამესმისო. გესმის, აფხაზო, ის ხმაც კი წამოიყოლა დედამ, ისიც თბილად და მონატრებით შეინახა. მითხარი, ამ განცდას სად ვიყიდი, არსებობს მისი შეძენის საშუალება? აღსავლის კართან მიახლოებულმა ფიცი დამადებინა, რომ მანდ დაბრუნების შემდეგ მის ძვლებს თბილისში არ დავტოვებდი, ჩემს აფხაზეთში დამაბრუნე, მის მიწაში მომასვენეო.

ყველა ოჯახს აქვს თავისი ისტორია, რომელიც იდუმალი ხელით იწერება სახლის კედლებზე. ამიტომ შენ რაც არ უნდა გააკეთო, მაინც ჩვენი მატიანე გიყურებს ყოველი კუთხიდან, მაგ კერიისთვის უცხო ხარ! შენი ოჯახის ისტორია იმ მადლით ვეღარ დაიწერება, არ მიგიღებს, არ შეგითვისებს, ფუძის ანგელოზი ვერ გადმოგხედავს ლოცვით. მას ყოველთვის თავისი ძირძველი პატრონი მოენატრება. ჩემი სულის გამონაჟონი მანდაა, დრო-ჟამი ვერაფერს დააკლებს, ვერც შენ მოერევი, ვერ წაშლი. ჩემი სახლის მერცხლები ვერასოდეს შეგიყვარებენ ჩემსავით, რადგან ისინი ჩემთან ერთად წამოვიდნენ სახლიდან სამუდამოდ.

აფხაზო, თავი თუ ბედნიერად არ იგრძნო, ეს მხოლოდ შენი ბრალი იქნება. რაც არ გეკუთვნოდა იმისი მფლობელი გახდი, სხვის მადლსა და წყალობას ჩაეზიარე, სხვისი სითბო მოისხი ქურქად, სხვისი სიხარული და ბედნიერება მოიპარე... შენ როგორ ფიქრობ, განა სახლი არ გრძნობს, არ ოცნებობს, არ ენატრება, არ უხარია.... ეს უნარი მას ჩვენზე მეტადაც აქვს. ისიც ოჯახის წევრია, ოღონდ უტყვი, ჩუმი, ბაგემდუმარე. შენს წესებს ვერ მიიღებს, რადგან ჩემს სულიერ ნიშანსვეტსაა ჩვეული.

მე „ბედნიერი ტანჯული“ ვარ. ბედნიერი, რადგან აფხაზეთში მეღირსა დაბადება, ამ ღვთიურმა მხარემ აღმზარდა, გამომაყოლა სამყაროს ბილიკებზე სავალი მადლი, მაზიარა ყველაფერს ამაღლებულს.  ტანჯული კი იმიტომ, რომ დავდივარ ქართული ცის ქვეშ და სამშობლოში სამშობლოს ვეძებ, უსამშობლოო ადამიანის განცდა მტანჯავს.

აფხაზო, ეგ ადგილები შეიძლება შენთვის მხოლოდ ჩვეულებრივი საცხოვრისია, მაგრამ ჩემთვის საკრალური სიწმინდეა, ნაკრძალია, “ჩემი საკუთარი ემბაზია“,  ადგილი, რომელმაც აღმზარდა, ფიქრისა და ოცნების უნარი მასწავლა. მამა მმოძღვრავდა მუდამ, საქართველოსთვის აზროვნებას მასწავლიდა. მას ყოველთვის მესამშობლოე კაცად ვთვლიდი. ამის ბრწყინვალე მაგალითი თვითონ მომცა. 4 წელი იბრძოდა დიდ სამამულო ომში. გერმანიაში ტყვედყოფნის ტკივილიც გაიარა და პარტიზანული განსაცდელიც. ამერიკელები მოუხიბლავს მოხერხებულობითა და გამბედაობით. ომის დამთავრების შემდეგ თან წაყვანა შეუთავაზებიათ. ყველა პირობას შეგიქმნით, დიდ წარმატებას მიაღწევო. უარი უთქვამს, ჩემი სიცოცხლის უმთავრესი პირობა აფხაზეთია, ვერ ვუღალატებო. ხშირად მარიგებდა, ამ მიწის გარეთ ბედნიერების ძებნის უფლება არა გაქვსო.

ეს მოგონებები მანდ მაქვს შენახული, აქ როგორც არ უნდა გავიხსენო, არც ფერი ექნება და არც სურნელი. მე მაგ კედლებში მწვრთნიდა მამის ავტორიტეტი. იგივე უნდა გამეკეთებინა ჩემი შვილების მიმართ, მაგრამ ვეღარ გადავეცი ბაბუის ხელწერა. ვეღარ შემოვისხი დიდ ბუხართან  საბაასოდ, აღარ მიმიშვით, უგულოდ მომიჯარეთ კარი. ორ ათეულ წელზე მეტი ამომიგდეთ სიცოცხლის სივრციდან.

სამწუხაროდ, თქვენ მხოლოდ ჩვენი სახლ-კარის მფლობელნი არ გახდით. ძვირფასი სამარეებიც დაგვიტყვევეთ. იქნებ წუთით დაფიქრდეთ მათს  ბედზე. ქართველებს მუდამ წესად გვქონდა წინაპართა განსასვენებლის პატივისცემა. თქვენ კი ამის საშუალება წაგვართვით. მამაჩემის საფლავი ნარ-ეკალს გადაუძოვია, იქიდან იმზირება მისი სევდიანი სული, თითქოს შველას მთხოვდეს, ერთი სანთლის დანთებას.

ბუნებრივია, ეს ომი თქვენთვისაც სასტიკი იყო, დიდი ტკივილი დაგიტოვათ, მაგრამ საკუთარი სახლებიდან არავის აუყრიხართ, დროებით გადაადგილებულები არ დაგრქმევიათ, უარესი - „ლტოლვილით“ არ მოუმართავთ არავის. ჩვენ ორმაგად ვიტანჯებით, აღარც ფუძე-კარი გვაქვს და აღარც აფხაზეთი, საქართველოს უღვთოდ ჩამოხლეჩილი ულამაზესი ნაწილი. ამის გადატანა არცთუ ისე იოლია, ეს სამარადჟამო იარაა.

აფხაზო! თქვენც კარგად იცით ისტორია, ვისი რა არის, ესეც ყველასთვის ცნობილია. ჩვენ ოდითგან მშვიდად, მეგობრულად გვიცხოვრია, ერთმანეთის ქალი გვითხოვია რძლად, ვაჟი სიძედ მიგვიღია, ჭერი და ფუძე დაგვილოცავს, გვიმღერია, ქვეყანა გვიშენებია. ქართველი ის ერია, რომელიც ყოველთვის გამოირჩეოდა სითბოთი, სიყვარულით, სტუმრის დახვედრით, უცხოს პატივისცემით. ეს თქვენც გამოსცადეთ. ხშირად მიფიქრია, ჩვენს თავზე დატრიალებული უბედურების მიზეზი ვინაა, თქვენ, მე თუ ის მესამე, თავისი ინტერესებისთვის, ამბიციებისთვის, ჩვენ რომ შეგვაჯახა ერთმანეთს. მტრებად რომ გვაქცია, ცოდვა რომ ჩაგვადენინა. ის, რაც მოხდა, ნამდვილად არ ეკადრება არც შენი და არც ჩემი  ერის კულტურას. ოც წელზე მეტია სხვას ვთხოვთ ჩვენი ჩატეხილი ხიდის გამთელებას. მსოფლიოს ვერც ერთი პოლიტიკური ორგანიზაცია ვერ მიგვიყვანს ერთმანეთის გულებამდე.

ჩვენ „ვეფხისა და მოყმის“ ავტორი ერი ვართ. ქართველი ქალი თავისი შვილის მკვლელის დედასთან მიდის სამძიმარზე, იქნებ „ჩემზედ მეტადა სტირისო“. სწორედ ესაა დიდი შინაგანი კულტურა, რომელიც დღესაც მზიანობს ქართველში. შენ კი იმ ერს მიეკუთვნები, რომელსაც ჰუმანურობის უდიდესი ნიჭი აქვს. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ აფხაზმა კაცმა შვილის მკვლელი სახლში შეიფარა. ღირსეულმა მწერალმა ალექსი ლაკერბაიმ ეს შემთხვევა თავისი მოთხრობის თემადაც გამოიყენა. მიტევების ეს მადლი არ გამქრალა, ისევ სახლობს  თქვენს გულებში. ამიტომაც იმედი მაქვს, რომ შენს ნაგრამს ქართველებზე აუგითა და უსიყვარულობით არ აღზრდი, სიძულვილს არ ჩაუნერგავ. ჩემი შვილიშვილი, დიდი ბაბუის მოსახელე, სარდიონ კვარაცხელია, ჯერ ცამეტი წლისაა და უკვე ოცნებად ექცა აფხაზეთის ნახვა.

თქვენ ამაყობთ გიორგი შერვაშიძით, აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრისა და ალექსანდრა დადიანის ვაჟით. მისთვის მეორე ენა ქართული იყო. თერგდალეულთა თანამოაზრე და მათ გვერდით მდგომი კარგად იცნობდა საქართველოს კულტურულ მემკვიდრეობას. იბრძოდა ორი მოძმე ერის, ქართველებისა და აფხაზების, ეროვნული ფესვებისა და მათი ურთიერთობის შენარჩუნებისათვის. გიორგი შერვაშიძე საქართველოს „ჩვენ სამშობლო ივერიას“ უწოდებდა. საყოველთაოდ ცნობილია მისი მიმართვა ანტიქართულად განწყობილი აფხაზი ნაციონალების მიმართ: „თქვენ თქვენ უფროს ძმებს მიჰყევით, მათთან ერთად იმოქმედეთ და იბრძოლეთ თავისუფლების მოსაპოვებლად და შესანარჩუნებლად. ვიცი, ზოგიერთებს არ მოეწონებათ ჩემი ასეთი აზრი, რადგან ისინი მოსკოვისკენ იყურებიან, მე კი - თბილისისაკენ. სხვა გზა არ არის და არც ყოფილა აროდეს აფხაზეთისთვის, გარდა საქართველოსთან მჭიდრო კავშირისა და მასთან ყოფნისა განუყრელად ჭირსა და ლხინში“. ამას თქვენი ღირსეული შვილი და ევროპულად მოაზროვნე მოგიწოდებდათ. მის ლექსს „ვარადა“ სიმონ ჯანაშიამ „უშინაგანესი ლირიკული მღელვარების პოეტური შენივთება უწოდა“, ხოლო ჩვენმა უკვდავმა ჰამლეტ გონაშვილმა აამღერა. აი,  ურთიერთობის ასეთი კულტურა გვქონდა. განა ეს ყველაფერი უნდა გავაქროთ, გავწიროთ და შვილების თაობას არ გადავცეთ?

დიდმა უნგრელმა მხატვარმა მიხაი ზიჩმა საქართველოში ყოფნისას „ვეფხისტყაოსნის“ გმირის, ტარიელის, სახის შესაქმნელად გიორგი შერვაშიძის ნატურა გამოიყენა. ამ რჩეულ აფხაზს ქართული კულტურა გამშობლიურებული ჰქონდა. სასიქადულო პოეტმა შოთა ნიშნიანიძემ „აფხაზურ კანტანტაში“ დიდი სიყვარულით მოგმართათ და თითქოს დაგმოძღვრათ კიდეც: „ო, აფხაზეთო, ბევრი კარგი მოყმის გამდელო, ამორძალი ხარ, მკერდმოჭრილი უსაქართველოდ“.

შენს ტკივილს ჩემზე უკეთ ვერავინ გაიგებს, აფხაზო, რადგან ორივე „სიმცირეს მივსტიროდით მუდამ.“ პატარა ერი დიდის კალთას შეფარებული ყოველთვის თავისუფლებას იქნება მონატრებული, რადგან, სამწუხაროდ, სხვისი „საძოვარი“ ხდება. ვგონებ, ეს უკვე გამოსცადეთ. საკუთარი თავის „ჩვენად ყუდნების“ მადლი ქართველებისთვისაც კარგადაა ცნობილი და ამიტომაც მუდმივად ბრძოლის ქარცეცხლში ვიყავით. ჩვენი ბედი არც ახლაა დალხინებული.

საბედნიეროდ, მსოფლიო ისტორიას ახსოვს დიდ ქვეყნებს შორის,  როგორ შეცვლილა მტრობა და სისხვლისღვრა მეგობრობით. ეს ადამიანური კულტურის უმაღლესი ფენომენია. ჩვენ ვალდებულნი ვართ, ორივე ერმა გავიმარჯვოთ შურისძიებასა და სიძულვილზე, დავდგეთ ბოროტებაზე მაღლა, ერთმანეთს მიტევების ხელი გავუწოდოთ, რაც დაინგრა სიყვარულით  ავაშენოთ. მე მზად ვარ გადმოვდგა ეს ნაბიჯი, შენც უნდა იფიქრო ამაზე. ეს ორივესთვის უფლისმიერი ვალდებულებაა, მომავალი არ გვაპატიებს სხვანაირ მოქმედებას, რადგან ჩვენ ერთი დიდი კულტურის შვილები ვართ.

აფხაზო, ჩვენ მშვიდობა გვაქვს გადასარჩენი, ორივე ერის სულიერი სიკეთე გვაქვს პატივსაცემი, დაღვრილი ცრემლი გვაქვს მოსაწმენდი, ძვირფასი ადათ-წესები გვაქვს მოსაფერებელი, ერთად გატარებული წლები გვაქვს გასახსენებელი, თვითმყოფადობის შენარჩუნებაზე გვაქვს საფიქრებელი, „ურაიდა“ გვაქვს ერთად სამღერი, აფხაზეთის სევდიანი ცა გვაქვს გასაღიმებელი, ჩვენს ჯიშსა და ჯილაგს ნუ გავიმეტებთ ომის ტბორისთვის. ახლა ორივე დამარცხებული ვართ, ვიფიქროთ გამარჯვებისთვის. ოცდამეერთე საუკუნის დაძაბულ მსოფლიოს უნდა მივცეთ  ცივილიზებული მოქმედების საუკეთესო მაგალითი.

მეგრულ ენაში ერთი ასეთი სიტყვა გვაქვს - „ვაშინერს“, რომელიც ჩვეულებრივ აკრძალვას არ ნიშნავს. მას ღვთიური უარყოფის ძალა აქვს. „ვაშინერს“! - იტყვის კოლხი კაცი და მას იქით ვეღარ გადააბიჯებს, ვერ მიისაკუთრებს, ვერ მიიტაცებს, აუგიანი გრძნობით სავსე ხელს არ შეახებს. ამ სიტყვის მნიშვნელობა ბევრმა არ იცის საქართველოში, ბევრმა იცის და მოსწონს კიდეც, რადგან თითოეული სიტყვა ხომ თავის ენერგიას დაატარებს და ამ ძალით მკვიდრდება ჩვენში.

დაფიქრდი, ერთ დროს კეთილო მეზობელო, მეგობარო, მოყვარევ, ახლა ჩემს ეზო-კარში მაცხოვრებელო, ეგ ყველაფერი ჩემი წილი და ხვედრია, ჩემი წარსული და მომავალია, ჩემი სიხარულისა და მადლის აკვანია, დიდი ბაბუის მიერ დალოცვილი ფუძეა... არა გაქვს უფლება წამართვა, მომწყვიტო, მისი მზერა და მოფერება ამიკრძალო!

ვაშინერს, ეს ჩემი ოდაბადეა, აფხაზო!

„ჩვენ, აფხაზები, ავითქვიფებით სხვა ხალხებში

და დავკარგავთ ჩვენს ქვეყანას. აი, რა გველოდება.“

გიორგი შერვაშიძე

მყობადში  მიმდინარე ყველა მოვლენა გენეტიკურად წარსულთან არის დაკავშირებული. ამიტომ დღევანდელობის სწორი შეფასებისთვის საჭიროა, გავიხსენოთ მსოფლიოს ხალხთა ისტორიის ცალკეული მომენტები, რომლებიც სწორი ანალიზი გაკეთების საშუალებას იძლევა. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ყოველთვის მძიმე იყო რიცხობრივად პატარა ერების ხვედრი. ბევრი მათგანი წაიშალა კიდეც მსოფლიო ისტორიის რუკიდან. ისინი ვერ უძლებენ დიდი სახელმწიფოების დამპყრობლურ მადას, არ შესწევთ ძალა გაუმასპინძლდნენ მათ აგრესიულ შემოტევებს, ან ითქვიფებიან დიდი სახელმწიფოების მოსახლეობაში, ცხოვრობენ მათი პოლიტიკური მრწამსით ან ნადგურდებიან.

საქართველო მოფლიომ უკვე გაიცნო, როგორც უძველესი ცივილიზაციისა და კულტურის ქვეყანა. ისიც გასაოცარია მუდმივ ბრძოლებსა და  ომებში ჩართულმა ხალხმა როგორ შექმნა ამდენი. ათასეული წლებიდან გვიმზერს ისტორიის სისხლმდინარე ფურცლები, ყველა დიდმა დამპყრობელმა გადათელა მისი ღვთიური მიწა. იჯდა ქართველი მემატიანე და წერდა, აღნუსხავდა ყოველივეს, რათა მომავალი თაობებისთვის არ დაეკარგა ისტორია იმ ბილიკებისა, საიდანაც მოვდივართ. საკვირველი ისაა, რომ წიგნს, რომლიდანაც ტკივილისა და გმინვის ხმა მოისმის, „ქართლის ცხოვრება“ უწოდა. ეს არაა შემთხვევითი, ეს მართლაც, ჩვენი ერის ცხოვრება იყო!

მსოფლიო ვერ ივიწყებს „ოქროს საწმისს“, რა იყო ის, რაც ძლიერმა საბერძნეთმა არ შეგვარჩინა, მართლა ოქრო, თუ უძველესი კულტურისა და ცივილიზაციის საიდუმლოებანი. მოკლეს მეფის ერთადერთი მემკვიდრე, სიყვარულში გაცვალა ულამაზესმა მედეამ სამშობლო, მამა, ძმა, გასცა საიდუმლოება და თან გაჰყვა უცხო ქვეყნის შვილს. აყვავებული კოლხეთის დიდებაც დაეცა. არ შეიძლება არ დაგვაფიქროს ჰეგელის ასეთმა შეფასებამ: „კოლხეთის უძველესი მიწიდან იწყება კაცობრიობის პროგრესი.“

პატარა ერების სულიერი განწყობილება ყოველთვის იყო თვისუფლების მოპოვება, საკუთარი თავის „კუთვნების“ სურვილი. ბრძოლა მხოლოდ მისი მოპოვებისთვის არაა საჭირო, მისი შენარჩუნებაც ძალიან რთულია. ერს შეუძლია მოუწიოს ილუზიური თავისუფლებით ცხოვრება. ჰგონია, რომ თავისუფალია, მაგრამ მაინც სხვა განაგებს მის ბედს. „ყველაზე ნაკლებ სახარბიელო სხვის ხელში მაცქერალი არსების მდგომარეობაა, პატარა ხალხი კი დღეს ხშირად იმყოფება ასეთ მდგომარეობაში. მის ბედს სხვები განაგებენ, სხვები უკარნახებენ ბრძოლაში ჩარევას თუ თავის შეკავებას, სხვები ანგარიშობენ გამოსაღები მსხვერპლისა და მოსალოდნელი სანაზღაუროს რაოდენობას. რარიგ არ უნდა დამთვრდეს დიდი საერთშორისო შეჯიბრება, ლომის კერძი რომელიმე დიდ სახელმწიფოს ერგება, უეჭველი, პატარა ერები იძულებულნი იქნებიან ნამცეცებს დაკმაყოფილდნენ“ (გერონტი ქიქოძე).

აფხაზეთში შექმნილი ვითარება არ შეიძლება, რომ არ აფიქრებდეს ნებისმიერ ქართველს. ამ დღეებში გაიგონებთ ურთიერთგამომრიცხავ შეფასებებს. ზოგს ჰგონია, რომ ეს ყველაფერი რუსეთის ბრალია და მას აწყობს ასეთი დაპირისპირებები, ზოგი აფხაზებს ადანაშაულებს, ზოგისგან იმასაც კი გაიგონებთ, რომ მათ ჩვენი ცოდო მოეწიათ. თუმცა, დროის დიდი მასწავლებლის - ისტორიის ცოდნა არ აწყენდათ აფხაზებსაც. საქართველოში 1812 წლის ქართლ-კახეთის აჯანყება რუსების წინააღმდეგ სწორედ იმ დამპყრობლური და ცინიზმით აღსავსე ქმედებებით იყო განპირობებული, რომელსაც დღეს უფრო „ცივილური“ ფორმით ანხორციელებს რუსეთი. ისე, აფხაზები, რომ დროულად დაფიქრებულიყვნენ, იქნებ არ ეოცნებათ „ზღვაში დახრჩობის“ სინდრომზე აქცენტის გაკეთებაზე. აფხაზეთში უმაღლესი საბჭოს სხდომებზე აფხაზთა დეპუტაცია ხშირად გვესაუბრებოდნენ ნიშნის მოგებით, რომ მათ საქართველო რატომღაც პატარა მდინარედ ჰქონდათ წარმოდგენილი და აქ დახრჩობას ზღვაში დახრჩობა ანუ რუსეთთან ყოფნა ერჩივნათ...

ძნელია დღეს, რომ აფხაზეთის ბედი დარდ-ფიქრად არ გვექცეს, სწორი პოლიტიკური შეფასება არ მივცეთ მათ ემოციურ და აგრესიულ გამოსვლებს. დამეთანხმებით, რომ ეს არ არის ერთი არჩევნების შედეგად გამოწვეული უკმაყოფილება. ეს წლების განმავლობაში დაგროვილი იმედგაცრუების შედეგია. მიუხედავად ამ მცირერიცხოვანი ერის (სულ 90 ათასამდეა!) ყოველმხრივ შევიწროებისა და მისი სულიერი და ფიზიკური დეგრადაციისა, ერთეულები მაინც არიან, რომლებიც გრძნობენ იმ  გლობალურ საშიშროებებს, რომელთა  წინაშეც ისინი დგანან. ასეთი საშიშროებები უამრავია. პირველი, რაც დამოკლეს მახვილივით ჰკიდია მათ თავზე არის სამი რუსული სამხედრო ბაზის არსებობა იმ პატარა ტერიტორიაზე. აფხაზებს რატომღაც დღესაც ჰგონიათ ისინი მათი „სახელმწიფოებრივი უსაფრთხოების“ გარანტორი, რაც საკუთარი თავის მოტყუება და სიყალბეა. ქართული მხარის მიერ არაერთხელ დაანონსებული ქვეყნის ტერიტორიის მხოლოდ და მხოლოდ მშვიდობიანი გზით აღდგენა, მათი სურვილის მიღმა რჩება. მეორე, არანაკლებ მნიშვნელოვანი მოვლენა, რომელიც არავითარ რეგულირებას არ ექვემდებარება, სომხური დიასპორის უკონტროლო მომრავლება აფხაზეთის ტერიტორიაზე და დროდადრო მათ მიერ სამი რაიონის ხარჯზე სომხური კულტურული ავტონომიის მოთხოვნა. დროთა ვითარებაში, ძნელი წარმოსადგენია ამ მოვლენის პერსპექტივა და მისი სავალალო შედეგები. მესამე, კრემლის ყველაზე სანუკვარი საუკუნოვანი ოცნების განხორციელების რეალური საფრთხე - აფხაზეთში უძრავი ქონებისა და მიწების გაყიდვის დაკანონება აფხაზთა ხელით.

ამის გარდა მრავალი სხვა დამალული საფრთხეები უკვე მეოთხედი საუკუნეა მწიფდება აფხაზთა ქვეცნობიერში. ისინი  იწვევენ შიშნარევ პროტესტის გრძნობას. სამწუხაროდ, აფხაზები აღმოჩნდნენ დიდი დილემის წინაშე. ამ პრობლემების რადიკალური გარღვევის პერსპექტივა  ნულოვანია!

აფხაზეთის გეოპოლიტიკური მდგომარეობა ჩაკეტილ სივრცეში ტრიალებს. იქით რუსეთი, აქეთ „მტრულად  განწყობილი“  საქართელო. მესამე, უბრალოდ,  არ არსებობს, მიუხედავად რუსეთის მხრიდან დიდი მცდელობისა  აფხაზეთის საერთაშორისო აღიარება არ მოხდა.

მინდა ერთი მოვლენა გავიხსენო გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან. ქართველთა დიდ მეგობართან, სულმნათ რაულ ეშბასთან მუშაობის პერიოდში, მას ეწვია რამდენიმეკაციანი დელეგაცია ევროპის განვითარებული ქვეყნიდან. მხვდა ბედნიერება წილად რაულ ეშბას სახელით მემასპინძლა მათთვის. ერთად მოვიარეთ ბიჭვინთა, ცისფერი ტბა და რიწის ზღაპრული მიდამოები. შუა ტრაპეზის დროს დელეგაციის ერთ-ერთმა წევრმა, რომელიც აღფრთოვანებული და მოხიბლული იყო ზაფხულის ერთ მშვენიერ დღეში წელიწადის სამი დროის ხილვით - ბიჭვინთაში სიცხიანი ზაფხულით, ცისფერ ტბაზე ხეებზე გაყვითლებული ფოთლებით და შემოდგომის სურნელით, რიწაზე ზამთრის იმიტაციით მარადიული თოვლის სახით, ყველას, ეს შეგარჩინოთ ამა ქვეყნის ძლიერთა ძალამ!“ ყველა გაოგნდა! გავიდა სულ რაღც 4-5 წელიწადი და ეს სამწუხარო წინასწარმეტყველება რეალობად იქცა! ახლა ვფიქრობ, თუკი ეს ჩვენ, ქართველებს შეგვეხო, არსებობს რაიმე გარანტია იმ მცირერიცხოვანი აფხაზებისთვის, რომ  ეს არ შეეხოს და მათთვისაც არ დაიკარგოს ეს „აღთქმული ქვეყანა“. ჩემი ღრმა რწმენით, აფხაზეთის ირგვლივ განვითრებული 25 წლიანი პროცესები აქეთკენ მიდის. ამისთვის, ჩვენდა საუბედუროდ, ყველანაირი წინაპირობა არსებობს.

მაგრამ, ცნობილი სენტენციისა  არ იყოს, „ყველა გზა რომისკენ მიდის“. აფხაზების დღევანდელ ტკივილს ჩვენზე უკეთესად ვერავინ გაიგებს. ისინიც ჩვენნაირად მცირერიცხოვანნი არიან, უწევთ დიდი რუსეთის მხოლოდ ნამცეცებით დაკმაყოფილება. ვერ მიიღეს ის, რასაც ელოდნენ, ომის შედეგად დანგრეული აყვავებული აფხაზეთი ისევ ისე გამოიყურება, სამწუხაროდ ვერ გახდა პატარა შვეიცარია. თანდათან აფხაზები დემოგრაფიული კატასტროფისკენ მიდიან, როგორც სულმნათი ლორიკ მარშანია წერდა: „ორმოცდაათი წლის შემდეგ აფხაზური ეთნოსი შეიძლება გადაშენების პირას მისული ერების რიცხვში მოხვდეს“. აფხაზები კარგად ხედავენ სომხების თვხედურ გამოხტომებს, რუსების მიერ ყველა სადავეების ხელში აღებას, რაც აფხაზთა უფლებების შეზღუდვით ხდება.

მე ჩემს წიგნში „ო, აფხაზეთო!“ უკვე აღვნიშნე, რომ იმ ომში, რომელიც ჩვენსა და აფხაზებს შორის მოხდა, ორივე დამარცხებული აღმოვჩნდით! ამ ომს დღეს გამარჯვებული არა ჰყავს. ამას, ალბათ, ახლა მიხვდნენ აფხაზები. ჩვენთან მათ ჰქონდათ კეთილმეზობლური, კეთილმეგობრული, რელიგიური და ნათესაური ურთიერთობები. უამრავი საერთო ოჯახი იქმნებოდა. ყოველივე ამას ვერ გავუფრთხილდით, ეს იყო პოლიტიკური დაუდევრობა ორივეს მხრიდან.

აფხაზეთის დაკარგვით ჩვენ მხოლოდ ტერიტორია არ დაგვიკარგავს, მას ჰქონდა ძლიერი პოლიტიკურ-სარწმუნოებრივი და სტრატეგიული მნიშვნელობა. იქ ჩვენი დიდი ისტორიაა. აფხაზეთის მატერიალური კულტურის თითქმის ყველა ძეგლი ქართულია. ბედიის მონასტერში განისვენებს გაერთიანებული საქართველოს მეფე ბაგრატ მესამე.

აფხაზეთი საქართველოს დიდი სულიერი ნაწილია. როგორც არ უნდა გააყალბონ მისი ისტორია (ამის აშკარა სინდრომი არსებობს უკვე რუსეთის გარკვეული წრეების ხელშეწყობითა და მონაწილეობით), როგორც არ უნდა შეღებონ  კულტურის ძეგლები  (სახეზეა ილორის წმინდა გიორგის ეკლესიის მაგალითი!), დაუკარგონ პირვანდელი სახე, მაინც ვერ წაშლიან იმ ისტორიულ სინამდვილეს, რომ აფხაზეთი საქართველოს უძველესი ნაწილია. ამის დასტურად აკადემიკოს ნიკო ბერძენიშვილის ეს სიტყვებიც კმარა, რომელიც  სიმართლეს დაგვანახვებს: „როგორც ფეოდალური ქვეყანა, აფხაზეთი ისეთივე საქართველო იყო და აფხაზი ისეთივე ქართველი იყო, როგორც ეგრისი და მეგრელი, როგორც ჰერეთი და ჰერი, როგორც ქართლი და ქართლელი“.

მუხედავად ბევრი ურთიერთგამომრიცხავი მოსაზრებებისა, ჩვენ სულაც არ გვინდა აფხაზი ეთნოსის განადგურება, მათი შველა კი მხოლოდ ქართველებს შეუძლიათ. ომითა და ძალმომრეობით დანგრეულს კვლავ ომის ცეცხლი ვერ ააშენებს. დაფიქრებისთვის მეოთხედი საუკუნე გვქონდა. დროა გადავდგათ ერთმანეთისკენ მშვიდობიანი ნაბიჯები, გავუწოდოთ სამოყვროდ და სამეგობროდ ხელი, უახლესი ისტორიის მწარე ფურცლები წარსულს უნდა ჩავაბაროთ. ამის სიგნალები უკვე მოდის აფხაზებიდან, თუმცა რამდენად ჯანსაღია ეს აზრები, დრო გვიჩვენებს. ამის მოგვარებაში, რა თქმა უნდა, დიდია რუსეთის ფაქტორი. უნდა მოვაგვაროთ რუსეთთან მშვიდობიანი ურთიერთობა, არც აფხაზები და არც ქართველები არ უნდა დავეცეთ შინაგანად, ვიცოდეთ სამშობლოს ჭეშმარიტი ფასი, გამოვნახოთ გზები მის გადასარჩენად.

აფხაზეთის პრობლემის გადაწყვეტას მრავალი გარეგანი და შიდა ფაქტორები უშლის ხელს. მთავარია მათი გათვალისწინება და შესაბამისი  სწორი და ისტორიისთვის შესაფერისი დასკვნის გაკეთება.

გამაგრდით აფხაზებო! იფიქრეთ ეპოქალური გადაწყვეტილების მისაღებად.  ნამდვილი გამარჯვების გზა ჭეშმარიტებით უნდა სუნთქავდეს...

მრავალფეროვანი ანალიტიკური მასალების გაცნობა, მართლაც, ღრმად დაფიქრების საშუალებას იძლევა. ისტორიის დავიწყებას, რასაც დიდი ილია ერის დაქცევისა და გადაგვარების წინაპირობად თვლიდა, არ შეიძლება დღესაც გვერდი ავუაროთ და მივყვეთ „ახალი ისტორიის“ გამოჭედვას წარსულის სიმართლის გარეშე. რას ვიზამთ, ყველა ადამიანი თავისებურად აზროვნებს და გააჩნია თავისი „შეუვალი“ ლოგიკა.

მე მაინც მომხრე ვარ ილიას ყველა დროსთან მორგებული აზრისა, რომელიც ჩადებულია შესანიშნავ და განუმეორებელ სენტენციაში - „წარსული მკვიდრი საძირკველია აწმყოსი, როგორც აწმყო მომავლისა!“ ცხადია, ისტორიის გაკვეთილებს ვერსად გავექცევით, რამდენიც არ უნდა ვეცადოთ. უახლესი ისტორიის აბსოლუტური ჭეშმარიტების გათვალისწინებით ჩემს აზრს შემოგთავაზებთ ქვეყნისთვის ყველაზე მტკივნეულ და საჭირბოროტო საკითხზე. ეს ეხება საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენას, რა ელოდება მას, ჩვენს სასიკეთოდ გადაწყვეტა თუ გაყინვა?!

მაშ ასე, პოსტკომუნისტურ სივრცეში სამი დამოუკიდებელი სახელმწიფო (თუმცა საკითხავია, ისინი რამდენად არიან სრულფასოვანი სახელმწიფოს ატრიბუტიკის მატარებლები?!...) მოლდოვა, საქართველო და უკრაინა (აქ შეიძლება აზერბაიჯანის ყარაბახიც მივაკუთვნოთ, მაგრამ ეს ცოტა განსხვავებული ფენომენია ჩამოთვლილ სახელმწიფოებთან შედარებით!..) აღმოჩნდა ტერიტორიული მთლიანობის საბოლოოდ დაშლის რეალური საფრთხის წინაშე. თუმცა თვით ამ სახელმწიფოთა მმართველი ელიტა „პანდორას ყუთში“ ბოლოს დამალული იმედის ერთგული რჩება და წარმოუდგენილად მიაჩნია მოვლენათა პესიმისტური სცენარით განვითარება. 

მოდით, თანმიმდევრულად მივყვეთ პროცესების დინამიკას ისტორიული სიღრმეებიდან დღევანდელ რეალობამდე. დასავლეთმა, განსაკუთრებით კი ევროპამ, სადაც 39 განვითარებული ქვეყანაა (მეტ-ნაკლები ხარისხით) მე-20 საუკუნის 50-იანი წლებიდან დაიწყო და 21-ე საუკუნის დასაწყისში უკვე შექმნა მსოფლიოს ათეული (თუ არა ასეული) ქვეყნებისგან განსხვავებული ცხოვრების სტანდარტული პირობები თავისი მოსახლეობისათვის ხალხის უშუალო მონაწილეობითა და ძალისხმევით.

დღეს მოგეხსენებათ, რომ მსოფლიოში სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობები დაძაბულია. ეს განსაკუთრებით გამოიკვეთა ნატოსა და რუსეთს შორის. ისტორიას ახსოვს პირველი და მეორე მსოფლიო ომის მწვავე შედეგები. ამიტომაცაა საშიში ქვეყნებს შორის აგრესიული განწყობა. თუ კვლავ დატრიალდა ომის ჩარხი, შედეგები კატასტროფული იქნება. აქ უნებურად მახსენდება დიდი მხედართმთავრის ლორდი არტურ ველინგტონის სიტყვები. როდესაც მისმა ჯარმა ერთ-ერთი ქალაქის აღება გადაწყვიტა, მასთან მივიდა გენერალი და შესთავაზა ასეთი ტაქტიკა: „ხუთი ადამიანის მსხვერპლი არის საჭირო ამ ქალაქის აღებისთვისო, რაზეც მხედართმთავარმა ირონიით უპასუხა: გენერალო, თქვენ ისურვებდით იმ ხუთეულიდან მესამე კაცად ყოფნას?“...ამით იმის თქმა მსურს, რომ დღეს არა მგონია ,ევროპის განვითრებული თუ განვითარებადი ქვეყნებიდან ვინმემ ისურვოს მსხვერპლის ფუნქციის აღება თავის თავზე! 

მივყვეთ ისევ ისტორიული მოვლენების ქრონოლოგიას. რუსეთს, რომელსაც „დიდი რუსეთის“ ნოსტალგია დღესაც გააჩნია, საკუთარი მიზნის რეალიზება სხვისი ტერიტორიების ანექსიას არ გამორიცხავს და მისი შეცვლის მოლოდინი, უბრალოდ, ბავშვური გულუბრყვილობა იქნებოდა. მით უფრო, როდესაც 2019 წლის 9 მაისს რუსეთის მეთაურმა წითელ მოედანზე, სამხედრო აღლუმზე ჯარებს კიდევ ერთხელ შეახსენა „ისტორიული რუსეთის“ შესახებ, რაც ახალი ტერიტორიების ანექსიას(?) გულისხმობს. ამის საფუძველს აძლევს ის მრისხანე სამხედრო ძლიერება, რომელიც ორი ქართველისგან (სტალინი და ბერია) მიიღეს მემკვიდრეობით. დღეს სწორედ ამაზე დგას რუსეთი მთელი დემოკრატიული სამყაროს საპირწონედ. 

რუსეთი, გათამამებული თავისი ცალმხრივი მიღწევებით შეიარაღებაში (ამას არაფერი საერთო არ გააჩნია თავდაცვისუნარიანობის განმტკიცებასთან!) რატომღაც ყველაზე პრიორიტეტულად თვლის სამი პოსტკომუნისტური ქვეყნის: მოლდოვა, საქართველო, უკრაინა, სეპარატისტების მხარდაჭერას. ამასთან, თეორიულადაც არ დაუშვებს თავისი ჯარების გაყვანას დნესტრისპირეთიდან, აფხაზეთიდან, ე.წ. სამხერთ ოსეთიდან, ყირიმისა და დონბასიდან. და ბუნებრივია, არ დაუბრუნებს ოკუპირებულ ტერიტორიებს მოლდოვას, საქართველოს და უკრაინას. აქვე უნდა ვთქვა, რომ ზოგიერთ პოლიტიკოსს შეიძლება სწამდეს პუტინის ხელისუფლებიდან წასვლის შემდეგ პროცესების სხვაგვარი სცენარით განვითარება, რაც ასევე გულუბრყვილობად მიმაჩნია და ამ თვალსაზრისით არაფერს შეცვლის! 

მივყვეთ მოვლენების ლოგიკურ განვითარებას. არ გამოვრიცხავ, ბევრი პოლიტიკოსი შეიძლება ფიქრობდეს ამ ქვეყნების დეოკუპაციის მიღწევას ისეთი ქმედებებით, როგორებიც მშვიდობაინი დიპლომატიური მოლაპარაკებებია, რუსეთის წინააღმდეგ შემოღებული მკაცრი სანქციებია, დასავლეთის ბანკებში რუსეთის პირველი პირისა და მისი თანამოაზრე ოლიგარქების აქტივების გაყინვაა, ან სხვა მსგავსი არასამხედრო მოქმედებებია. ეს ყველაფერი ცრუმორწმუნეთა ოლუზორული წარმოდგენაა. აქ, როდესაც ვამბობთ, ქვეყნის პირველი პირი, მხედველობაში გვაქვს რუსული სამხედრო-სამრწეველო კომპლექსი და მისი მმართველი ელიტარული ჩინები, რომელთა ხელშიცაა დღევანდელი რუსეთის სამხედრო ტექნიკის სამართავი პულტები. 

შემდეგ, ვინც თვლის, რომ განვითარებული ქვეყნების ლიდერები ყველაზე დაჩაგრული ამ სამი ქვეყნის ინტერესებისთვის საკუთარი ხალხის კეთილდღეობას რისკის ქვეშ დააყენებენ, ესეც ოცნების სფეროა და „ნეტარ არიან მორწმუნენი.“  

მოდით ახლა წმინდა ფინანსური კუთხით შევხედოთ ამ „მარადიულ პრობლემას“. ხომ შეიძლება ვიღაცამ ჯინი ამოუშვას ბოთლიდან და მას ამოყვეს მწვანე ფერის მილიარდები და შესთავაზონ რუსებს ამ ტერიტორიების სანაცვლოდ. ესეც მტკნარი სიცრუე და ილუზიაა.

ჩვენ არ შეიძლება არ ვიფიქროთ იმაზე, რომ რუსეთი მენტალურად ყოველთვის საკუთარი ტერიტორიების გაფართოებისთვის იბრძოდა. დღესაც, გლობალიზაციისა და მსოფლიო ინტეგრაციის ეპოქაშიც, მის მეხსიერებაშია ჩაკირული. მეხსიერების ამოშლის მოტივაციის ნაკლებად მჯერა. ყოველ შემთხვევაში, დღევანდელი გადასახედი სხვა შედეგის მოლოდინის საშუალებას არ იძლევა. და, როდესაც ასეთი გარდუვალი მოცემულობის წინაშე ვდგავართ და სამი ათეული წელია ერთი ნაბიჯიც კი წინ არ გადადგმულა, ცხადზე უცხადესი ხდება „ისტორიული რუსეთის“ ტერიტორიების „განმათავისუფლებელი ლაშქრობისთვის“ სხვადასხვა უახლოესი თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენებისათვის მზადყოფნა. 

როგორც იტყვიან, „ყველა გზა რომისკენ მიდის“. სამწუხაროდ, დღეს ბევრს სჯერა, რომ დაკარგული ტერიტორიების დაბრუნება შეიძლება მხოლოდ იმ გზით, რომლითაც ისინი წაგართვეს, ანუ სამხედრო გზით. მათი აზრით, სხვა გზა, უბრალოდ, ბუნებაში არ არსებობს. ჩვენ შევეცდებით ეს გზაც განვიხილოთ, რომელიც ბევრი პოლიტიკოსის აზრით, შეიძლება რეალობად იქცეს. აქ არ შეიძლება არ გავიხსენო სულმნათი თამაზ ნადარეიშვილი, რომელიც ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენას მხოლოდ და მხოლოდ ძალისმიერ საშუალებებში ხედავდა...

ისევ მივადექით ყველაზე მთავარ კითხვას: როგორ შეიძლება ამ ტერიტორიების დაბრუნება ახლა ან მომავალში? მოვლენების ანალიზის შედეგები ნებისმიერ მოცემულობაში კატასტროფულია. ეს აპრიორი შეუძლებელია, მიზეზი კი - ძალთა თანაფარდობაა. (ალბათ ამას გულისხმობდა პუტინი, როცა 1995 წელს დაგომისში ცალსახად განუცხადა შევარდნაძეს -„თქვენ ხომ არ გეფიქრათ ნეიტრალიტეტზე, თქვენი გეოპოლიტიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე?!“. შეიძლება ამის აღიარება შინაგანი პროტესტიდან გამომდინარე, ძალიან მძიმე იყოს, მაგრამ რეალობასა და შესაძლებლობას შორის ზღვარი წაშლილია. აქ ვგულისმობთ იმ მთავარ ინგრედიენტებს, რომლებიც აუცილებელია გამარჯვების მისაღწევად. ესენია, პირველ რიგში, ძლიერი შეიარაღებული ძალების დე-ფაქტო არსებობა, ეკონომიკის განვითარების მაღალი ტემპი და მიღწეული დონე, ჩვენი და ამ ქვეყნების სახელმწიფო აპარატის ამჟამინდელი მდგომარეობა, დღეს არსებული მოკავშირეების სიძლიერე. ყველა ამ მომენტის გათალისწინებით, ძალისმიერი მეთოდით პრობელემის გადაწყვეტა, ფაქტობრივად, ნულის ტოლია. 

კიდევ ერთი მთავარი ინგრედიენტის შესახებ. ამ სახელმწფოების საზოგადოებების პოლიტიკურ კლასებში დღეს არსებული განხეთქილებები, ათეულობით და მეტი პარტიების ჩამოყალიბება რადიკალურად განსხვავებული პროგრამებით, სახელმწიფოებრივად აზროვნების დეფიციტი უმრავლესობაში, განხეთქილებისა და ერთმანეთის დისკრედიტაციის არსებობა, ხელისუფლების სათავეებისკენ სწრაფვის მერკანტილისტური თვითმიზანი და ყოველივე აქედან გამომდინარე, ძლიერის დასუსტებისკენ ძალების მიმართვა, - აი, ის მთავარი ბარიერი სახელმწიფოებრიობის მშენებლობის გზაზე, მხოლოდ და მხოლოდ მტრის წისქვილზე ასხამს წყალს. ეს კი ქმნის მყარ ნიადაგს წინააღმდეგობა გაუწიოს ძლიერი ეკონომიკის ჩამოყალიბებასა და სუსტი სახელმწიფოს ფორმირებას. ასეთ შემთხვევაში სახელწმიფო ძლიერება შიგნიდან იფიტება. 

დიდი ქართველი პოეტი და ჭეშმარიტი მამულიშვილი, დავით გურამიშვილი, ქვეყნის გადაგვარების, აოხრებისა და დაქცევის უმთავრეს მიზეზად ქართველთა ინტერესების დაპირისპირებასა და ერთიანობის უქონლობას ასახელებდა. გულისტკივილით გვიმხელს „დავითიანში“: „მერმე შინათ აიშალნენ, ძმამ მოუდვა ძმასა ყისტი! თავის თავსა ხმალი იცეს, გულთა მოიხვედრეს ხიშტი!“ ამ სიტყვების დაწერიდან თითქმის სამი საუკუნე გადის, მაგრამ დღევანდელი საქართველოს შემყურე ვფიქრობთ, რომ ეს ძმათამკვლელი დაპირისპირება კვლავ მძლავრობს ჩვენში. ერთი ალთას იწევს, მეორე ბალთას, აღარ არსებობს ერთიანი სული, ეს კი ღუპავს სახელმწიფოებრიობას.

მე შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ ვინც ასე იქცევა საკუთარ სამშობლოში, სხვადასხვა ქვეყნის სპეცსამსასხურების ნუმირებული აგენტები არიან. დღევანდელი საკომუნიკაციო ტექნილოგიებისა და ფსიქოზემოქმედების უახლესი მიღწევების ეპოქაში სრულებითაც არ არის ეს აუცილებელი, არსებობს უამრავი „შემოვლითი გზები“ ასეთი ვერაგული მიზნების მისაღწევად. სწორედ აქ მარხია „ძაღლის თავი - შიდა მწვავე დავებით დაასუსტო შენი ქვეყანა და შენდაუნებურად იდეალური პარტნიორი გახდე შენი ყველაზე ძლიერი მტრისათვის. 

მინდა, სწორად გამიგოთ: არავინ იფიქროს თითქოს დაგროვილი გარკვეული პოლიტოლოგიური გამოცდილება და დიდაქტიკური სურვილები მალაპარაკებს მავანთა ფსიქოწარმოდგენების შესაცვლელად. 

არა, ბატონებო! მე ასე ვხედავ დღეს უფსკრულის პირას მიმდგარ ჩემს ქვეყანას, რომელიც ორმაგად მიყვარს როგორც აფხაზეთიდან იძულებით წამოსულ კაცს და იმედის თვალით შევყურებ ჩემს ქვეყანას, სამშობლოს, იქნებ ეს ყველაზე მტკივნეული პრობლემა, რომელიც ნებისმიერი ჩვენგანის სიცოცხლეს ბევრად აღემატება, გადავწყვიტოთ არა ერთმანეთის ჩაძირვით, ერთმანეთთან კონფრონტაციით, არამედ ერთად დგომით (ამის მაგალითად ბალტიისპიირეთის ქვეყნები გამოდგება...), ერთიანი საქვეყნო მიზნით, თორემ ხელიდან გვეცლება ეს მშვენიერი საქართველო და ყოველდღე „შაგრენის ტყავივით“ პატარავდება. თუნდაც ბორდერიზაციის პრობლემა ავიღოთ, რომელსაც ასე ეფექტურად იყენებს თავისთვის ჩვენი მტერი. ელემენტარული ჭეშმარიტებაა, ართმევენ იმას, ვინც სუსტია, თავის დაცვის ინსტიქტი დაქვეითებული აქვს და „ციხის შიგნიდან გატყდომის“ პრინციპი სრული ძალით მუშაობს. ყველა ცალ-ცალკე დანაწილებული და მერე ისევ უსახურად შეკოწიწებული და თავის თავში ღრმად დარწმუნებული ჰომოსაპიენსები მიმართავენ ყოველგვარ ცივილიზებულ სახეს მოკლებულ გზებსა და ხერხებს პროტესტის გამოსახატავად და შედეგიც არ აყოვნებს. ეს არის უსუსურობის გამოვლინების ფორმა, რომელსაც არავითარი გამართლება არ გააჩნია რანაირი „დემოკრატიის“ ნიღბითაც არ შეფუთო იგი. ეს არის საკუთრი თავისა და ქვეყნის შეურაცხყოფა და დაკნინება. შედეგს ყველა ვხედავთ...

ყოველივე ზემოთ ნათქვმის შემდეგ ისევ დავსვამ ჩვენთვის ყველაზე მტკივნეულ კითხვას: მაინც როდის შეიძლება დავიბრუნოთ ოკუპირებული ტერიტორიები? რა სტრატეგია და მიზანია ამისთვის საჭირო? 

ეს ის პრობლემაა, რომელიც დღეს დგას სახელმწიფოს წინაშე. ვფიქრობ ამ შემთხვევაში ემოციები და სიტყვა-ხატულა სადღეგრძელოები არ გამოგვადგება, სიმართლე სიმართლეა და მას ვერსაით გაექცევი, უფრო სწორად, საკუთარ თავს ვერსად გაექცევი. 

ამ კითვაზე პასუხი ცალსახად შეუძლებელია არსებობდეს, რადგან იმდენად შორს შევედით აბობოქრებულ ზღვაში, ძნელია გამოსავალი გზის მარტივად პოვნა. თუმცა, რამდენიც არ უნდა დამძრახოთ, მაინც პრაგმატულ გზას მხოლოდ ერთში ვხედავ და ეს არის ის, რომ ეკონომიკურად (ქვეყნისა და სახელმწიფოებრიობის ხერხემალი!) პოლიტიკურად და სამხედრო თვალსაზრისით შეუდარებლად ძლიერები გავხდეთ! სწორედ ზემოთ მოყვანილ მსჯელობაში, თუნდაც ქვეტექსტების სახით, შეიძლება ამოიკითხოთ პასუხები ამ კითხვაზე. დღევანდელი გლობალური პროცესებიდან გამომდინარე, ჭეშმარიტი, ძლიერი მოკავშირეების მოძებნა. 

აქ შეიძლება შემედაონ, თითქმის ყველა დასავლეთის ქვეყნები გვიჭერენ მხარს აშშ-ს მეთაუორობით. მაგრამ მე მხედველობაში მაქვს საქართველოს პრობლემა, რამდენად ზის ამ ქვეყნების სტრატეგიულ ინტერესებში, არა მხოლოდ სიტყვით, „შეშფოთებისა“ და „აღშფოთების“ კატეგორიებით, არამედ ჭეშმარიტად ძლიერი მოკავშირეები არიან თუ არა ისინი. 

აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ არა პოლიტიკური მოტივაციით დაჩქარებულად გაწევრიანება ბალტიის ქვეყნების ნატოსა და ევროკავშირში, რუსეთი დიდი ხნის უკან დაასრულებდა თვის ჰიბრიდულ ოპერაციებს მათი ოკუპაციისთვის.

თანამედროვე ისრაელის ბრძოლის სიმბოლო, ამ ქვეყნის ყოფილი თავდაცვის მინისტრი, ონელი მოშე დაიანი ამბობდა: „თუ მშვიდობა გინდა, მეგობრებს კი არა, მტრებს უნდა ესაუბრო!“ 

არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ ამ სენტენციის სიბრძნეს. მე არაერთხელ მითქვამს და ახლაც ვიმეორებ, რუსეთთან საჭიროა საუბარი, მოლაპარაკებების მაგიდასთან შეხვედრა ყოველგვარი წითელი ხაზისა და ნულოვანი წინაპირობების გარეშე. ეს არის ერთ-ერთი ალტერნატიული გზა პრობლემის გადაწყვეტისა, ანუ ტერიტორიების დაბრუნებისა. თუ გვინდა აღდგეს ურთიერთობა აფხაზებსა და ოსებთან, ყველაფრის მიუხედავად, ამ დიდ ქვეყანასთან მოგვიწევს დიალოგი. პოლიტიკას არ უყვარს ქაოტურობა, მოუწესრიგებლობა, მხოლოდ ემოციებზე დაყრდნობა, საჭიროა ალტერნატიული ყველა გზის მოსინჯვა, რომელიც გამარჯვებამდე მიგვიყვანს. მტრის შეურაცხმყოფელი თეზების სროლა საკუთარი სახლიდან ადვილია, მაგრამ ამან გაალღო გაყინული კონფლიქტი? ყველა დიდი ქვეყნის ლიდერი სიფრთხილესა და საერთო ენის გამონახვისკენ მოგვიწოდებს.

ჩემი ასეთი მსჯელობა მავანს შეიძლება ძველის გადამღერებად მოეჩვენოს, მაგრამ არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ „ახალი, კარგად დავიწყებული ძველია.!“ 

ახლა, ჩემი აზრით, უპრიანი იქნება, კაცობრიობის მიერ გავლილი მწარე გაკვეთილებიც გავიხსენოთ და ობიექეტურად შევაფასოთ, წარსულის გადასახედიდან, ოკუპირებული ტერიტორიების დაბრუნების ისტორიული მაგალითები. ასე, 1871 წელს საფრანგეთ-პრუსიის ომში გამარჯვების შემდეგ გერმანიამ საფრანგეთს ელზასი და ლოტარინგია წაართვა. ფრაგებმა ეს პროვინციები მოხლოდ 45 წლის შემდეგ დაიბრუნეს. და სხვათა შორის, სამხედრო ძალის გამოყენებით, პირველ მსოფლიო ომში გამარჯვების შედეგად, სამი უმძლავრესი იმპერიის - დიდი ბრიტანეთის, რუსეთისა და აშშ-ის დახმარებით. ოცი წლის შემდეგ ისევ მეორდება ისტორია, მაგრამ საფრანგეთი ხუთ წელიწადში იბრუნებს ამ ტერიტორიებს, ძალით, მეორე მსოფლიო ომში გამარჯვების შედეგად, ისევ იმ დროის უმძლავრესი მოკავშირეების - დიდი ბრიტანეთის, აშშ-ის და სსრკ-ის დახმარებით. შემდეგ, 1949 წელს, გერმანია გაიყო 2 ნაწილად-აღმოსავლეთად და დასავლეთად. შეეძლო კი მაშინ დასავლეთ-გერმანიას სსრკ-თვის აღმოსავლეთ გერმანიის მოგება? - არა! თუმცა 40 წელზე მეტი ხნის შემდეგ შეძლო (რაღაც ჰამბურგერის ფასად დავათმობინეთ სსრკ-ს აღმოსავლეთ გერმანია, თუმცა მზად ვიყავით 10-ჯერ და 100-ჯერ მეტი თანხის გადასახდელადაც. იტყვის ჰელმუტ კოლი, გერმანიის კანცლერი). ამის მთავარი მიზეზი იყო „ცივ“ ომში სსრკ-ს დამარცხება. გერმანიას მხარს უჭერდა აშშ, დიდი ბრიტანეთი და საფრანგეთი. 

ყოველივე ზემოთ ნათქვამი გვაძლევს იმის თქმის საშუალებას, რომ მოვხაზოთ დაკარგული ტერიტორიების დაბრუნების ინგრედიენტების ძირითადი კონტურები „ სტატუს კვოს“ გადასახედიდან. უპირველეს ყოვლისა, ეს შეიძლება და უნდა იყოს სტრატეგიული თმენა (უკვე 27 წელიწადია ველოდებით და უშედეგოდ!) კონკრეტული ციფრის დასახელება შეუძლებელიცაა და სარისკოც. მეორე და უმთავრესი, სხვა შეიარაღებული ძალები, სხვა ეკონომიკა და სხვა სახელმწიფო. აქ საკმარისია მოვიყვანოთ ისრაელის მაგალითი, სადაც ერი მთლიანად დგას ერთ პლატფორმაზე, როდესაც საქმე ეხება სახელმწიფოს აქტიურ ფორმირებასა და წინსვლას ან მის უსაფრთხოებას ეს არის რეალური მაგალითი იმისა, არსებული რესურსებით როგორ ააშენო სახლემწიფო, რომელიც რეგიონში არავის არ უთმობს პირველობას!.. 

მესამე, ომში გამარჯვების მოპოვება, მნიშვნელობა არ აქვს „ცივი“ იქნება თუ „ჰიბრიდული“. ამ შემთხვევაში კარგად ჩავიხედოთ დიდი კონსტანტინეს ნააზრევში, რომელიც სრულად ეხმიანება საქართველოს დღევანდელ მდგომარეობას, - „ქვეყანას, რომელსაც ამდენი მოღალატე ჰყავს თავისი ქვეყნის შიგნით, მას მაკედონელიც ვერ გაამარჯვებინებს!“ ისე, ყველამ კარგად ვიცით სამშობლოს „სიყვარული“, მაგრამ, საუბედუროდ , ის სადღეგრძელობს იქით არ მიდის კონკრეტულ სიტუაციაში!.. 

მეოთხე, ზესახელმწიფოების უმძლავრეს მოკავშირეებად გახდომა და მათი ყოველმხრივი დახმარება. ინტერესთა თანხვედრის შემხთვევაში მტრის წინაშე კომპრომისზე არ წასვლა და პრინციპული პოზიციის შენარჩუნება. 

მეხუთე, ამჟამად გამარჯვებული მტრის თანხმობა. ამის მიღწევა ძალიან რთულია, მაგრამ არა შეუძლებელი. ის უნდა დარწმუნდეს, რომ უკან დასახევი გზა მოჭრილია და რეალური პროცესების გათვალისწინება გარდუვალ აუცილებლობას წარმოადგენს. 

ჩვენს შემთხვევაში ვხედავთ, რომ მტერი სუსტებზე ნადირობს, რომელთაც თავის დაცვა უჭირს, მოკავშირეები შეშფოთებითა და აღშფოთებით შემოიფარგლებიან და რეალურ დახმარებაზე არ მიდიან!

ისევ ისტორიას მოვუხმოთ, აგრესორი არასდროს არ ესხმოდა თავს სამხედრო ალიანსის წევრებს. აქედან აშკარად იკვეთება „ხსნის გზა“ - თანამედროვე მსოფლიოში პატარა ქვეყნების უსაფრთხოების ყველაზე მაღალი დონის უზრუნველყოფის საუკეთესო გზა დღევანდელი მოცემულობით ნატოში გაწევრიანებაა. სწორედ აქ იკვეთება ქვეყანაში შინაგანი წინააღმდეგობის კიდევ ერთი მომენტი, როცა (თუ არ გავითვალისწინებთ ძველი რეფერენდუმის შედეგებს) ქვეყანაში, მსოფლიოში მიმდინარე სწრაფი ცვალებადობიდან გამომიდნარე, ერთიანი აზრი ნამდვილად არ არის ნატოში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით. ეს აგრესორის პროპაგანდის შედეგია თუ უფრო უარესის მოლოდინი, მათ ამისი საფუძველი ნამდვილად გააჩნიათ. მაგრამ აქ მთავარია მაინც ალიანსის წევრი ქვეყნების მხრიდან რუსული აგრესიის იგნორირება და შიშის სინდრომის დაძლევა. წინააღმდეგ შემთვევაში, პროცესი უსაშველოდ გაიწელება და რა შედეგი დადგება უახლოეს მომავალში ძნელი წარმოსადგენია. 

ჩემი მიზანი არ ყოფილა „ურწმუნო თომებთან“ კამათი და მათი გადარწმუნება გარკვეულ პოლიტიკურ საკითხებზე, რომლებსაც თანმიმდევრულად და ჯიუტად მიჰყვებიან. ყოველივე ეს ჩემი ფიქრის შედეგია და გარკვეულ მასალებზე დაყრდნობით არც თუ ისეთი სასიამოვნო აზრების კონსტატაცია. 

ამის მთავარი მიზეზი ისაა, რომ მაღელვებს და მაფიქრებს ჩემი ქვეყნის ბედი და ჩემი ოდაბადის მომავალი. გამოსავლის მოძებნა თეორიულად ყოველთვის შეიძლება, მაგრამ რა რესურსებით და მის ხორცშესხმას რა დრო დასჭირდება, ძნელი სათქმელია. მაგრამ ჩამოყალიბებულ აზრს არსებობის უფლება რომ გააჩნია, ღრმად მწამს. როდესაც მეოთხედი საუკუნის განმავლობაში შენი ქვეყნის ტერიტორიის 20%-ზე მეტი ოკუპირებულია და დამამშვიდებელი პროგნოზიც არ არსებობს, აქ უკვე ჩნდება ძიების სურვილი უკეთესი მომავლისთვის. ჯერჯერობით გვირაბის ბოლოს შუქი არ ჩანს. ჩვენ კი ისევ ვცდილობთ „დიდი კაცის“ სინდრომი საკუთარ თავში ვეძიოთ და ქვეყნის ბედზე უტიფრად ვიმარჩიელოთ. ხომ დაგვმოძღვრა დიდმა ილიამ თავის დროზე - „ჩვენს იქით ჩვენი ხსნა, ტკბილი სიზმარიაო“. ჩვენ კი როდის გარდავიქმნებით ქვეყნის ნამდვილ ჭირისუფლად. დრო კი არ ითმენს, სამშობლოს შველა უნდა, თორემ, იოანე ოქროპირის ბრძნული გამონათქვამისა არ იყოს „...დაჭაობდა ქვეყანა, შეწყდა რებაი წყალთა მაცოცხლებელთა.“

წიგნის ელ-ვერსია:

წიგნის ელ-ვერსია

წიგნის ელ-ვერსია: 

უცხოეთში მცხოვრები ცნობილი მწერალი ალექსანდრ პოტიომკინი წარმოშობით სოხუმიდანაა.  მისი ფიქრი, მისი ყოველი ნაწარმოები საქართველოს ერთიანობის სურვილითაა გაჯერებული.

წერილი, რომელსაც გთავაზობთ, სწორედ აფხაზეთის ტკივილს ეხება და მსოფლიოს არაერთ ენაზე  დაიბეჭდა. ვფიქრობთ, ეს წერილი საგულისხმოა, უპირველესად, ქართველებისთვის.

„ალექსანდრე პოტიომკინი,  შლეზვიგ-ჰოლშტაინი, გერმანია თარგმანი გერმანულიდან

ლეგენდები, რომლებიც აკნინებს ცნობიერებას მიმართვა საქართველოს პარლამენტარებს, ჟურნალისტებს, საჯარო დიპლომატიას, საზოგადოებრიობას, უფლებადამცველებს, „აფსუას“ ეთნოსს.

„აფხაზი“ ეს არ არის ეროვნული კუთვნილება, არამედ ქართული ეთნონიმია, ტოპონიმიც კი. ეს შინაარსობრივად ისეთი ტოპონიმების ტოლფასია, როგორიცაა „თბილისელი“, „ბერლინელი“, „ვარშაველი“, „როსტოველი“.

სიტყვა „აბხა“ - ეს მათთვის ვინც არ იცის ან დაავიწყდა - მეგრულად და ლაზურად,  და  მაშასადამე  ქართულად  ნიშნავს  „ბეჭს“  და  „კიდეს“.  ამ  სიტყვისგან  წარმოიშვა  „აფხაზეთი“ (რუსულად  -  «Абхазия» - ადგილის სახელწოდების პირველი თარგმანი  XIII  საუკუნის დამლევს გამოიყენეს).

ჩვენი წელთაღრიცხვის VIII საუკუნის დამდეგს შეიქმნა ცნობილი ქართული სამეფო  „აფხაზეთი“ (რუსულად «Абхазия»), დედაქალაქი იყო ქუთაისი, სახელმწიფო ენა და დამწერლობა - ქართული, რელიგია - ქრისტიანობა, მართლმადიდებლობა, ღვთისმსახურება წარმოებდა ქართულ ენაზე. მთელი დასავლეთ საქართველო - აფხაზეთი - ეს არის სამეგრელო, გურია, სვანეთი, იმერეთი, ეგრისი, ლაზიკა - მის შემადგენლობაში შედიოდა. ანუ აფხაზები (სიტყვის რუსული ვერსიით «абхазы») ეს დასავლელი ქართველები არიან. აფხაზეთის სამეფო ჩვენი წელთაღრიცხვის 746 წელს დააარსა ერისთავმა (რაც ქართულიდან თარგმანში ნიშნავს «управляющий князь», სიტყვა-სიტყვით, ერი - «нация»,   თავი - «голова» , ანუ «глава нации») ლეონ I–მა, ეროვნებით ქართველმა, რომლის მშობლიური ენა იყო ქართული, სარწმუნოება კი ქრისტიანული. ლათინურად და ბერძნულად „ლეონი“ ნიშნავს „ლომს“. შემდეგ აფხაზეთის პირველი მეფე იყო ლეონ II, ლეონ I-ის ძმისწული, შთამომავლობით ერისთავი, მის შემდეგ კი თეოდოს II (ლეონ II ვაჟი), დემეტრე (ლეონ II ვაჟი) ერისთავები.  861  წელს  აფხაზეთის  მეფე  ხდება  იოვანე,  მერე  ადარნასე,  მერე  კი ბაგრატ   I   (სახელი   ბაგრატი   სპარსულად   „ღვთის   რჩეულს“   ნიშნავს).   შემდეგ:  კონსტანტინე  (ბაგრატ  I-ის  ვაჟი),  გიორგი  (კონსტანტინეს  ვაჟი),  ლეონი  (გიორგის ვაჟი) და ასე შემდეგ.

აფხაზეთის მეფეები მუდამ მხოლოდ ქართველები იყვნენ, დედაქალაქი კი იყო ქუთაისი, სახელმწიფო სამეტყველო ენა და დამწერლობა მხოლოდ ქართული, რელიგია - მხოლოდ ქრისტიანული, მართლმადიდებლური. იმხანად მეფეებს დიდებული და მნიშვნელობის შემცველი სახელები ერქვათ: ლეონი - „ლომი, ნადირთა მეფე“, გურგენი - მეგრულად და ლაზურად „ჭექა-ქუხილი“, ტიგრანი - სპარსულად „ვეფხვი“, ბაგრატი ...

აფხაზეთის ყველა მეფე იყო ქართველი.

აფხაზეთის მხარე ისტორიულად ქართული მხარეა, ქართველთა გარდა იქ ცხოვრობდნენ სხვა მცირერიცხოვანი ეთნოსები - ბიზანტიელები, პონტოელი ბერძნები, თურქები, სპარსელები, აზერები (აზერბაიჯანელები) და სხვა მცირე კავკასიელი ტომები. ეთნოსს სახელად „აფსუა“ არავინ იცნობდა. სიტყვა „აფსუა“ პონტოურ ბერძნულად ნიშნავს „უსულოს“. ასო „ა“ ბერძნულად უარყოფას ნიშნავს, ხოლო „ფსია“ – „ფსუა“ ნიშნავს სულს, ცნობიერებას, ამ სიტყვისგან წარმოიშვა მეცნიერების დარგების „ფსიქოლოგიის“, „ფსიქიატრიის“ სახელწოდებანი. ქალაქ სოხუმის უძველესი სახელწოდება მომდინარეობს მეგრული სიტყვისგან „აკუჯიხა“.

„აკუ“  მეგრულად  ნიშნავს  „ზღვას“,  „ჯიხა“  –  „ციხესიმაგრეს“.  სიტყვა  „სოხუმი“ მეგრული წარმოშობისაა: „თევზი“ მეგრულად არის „ცხუმი“.

ქალაქის სახელწოდება „სოხუმი“ XIII საუკუნის დამლევს წარმოიშვა. ბერძნები ადრე მას „დიოსკურიას“ უწოდებდნენ, თურქები - „სოხუმ-კალეს“, სპარსელები „ბაგრატ- კალეს“, ქართველები „ცხუმს“.

მაგრამ  ისტორიაში  არასდროს  ჰქონია  ქალაქს  სახელწოდება  „აფსუას“  ენაზე.  მათ ენაზე ამ შესანიშნავ ადგილს XIII  საუკუნიდან დღემდე ეწოდება „აკუა“ – პირველი ნაწილი ძველი მეგრული სახელწოდებისა „აკუჯიხა“.

არსებობს   ათასობით   ისტორიული   წყარო:   სიტყვა   „აფხაზეთი“   ეს   ძირძველი ქართული სიტყვაა და ნიშნავს დასავლეთ საქართველოს და შავიზღვისპირეთის ვრცელ ტერიტორიაზე ქართული ეთნოსის და არა „აფსუას“ ტომის განსახლების ადგილს. ჯერ კიდევ ძველი წელთაღრიცხვის II ათასწლეულიდან დასავლეთ ამიერკავკასიაში სჭარბობს ქართველური ეთნოსი.   ამ მოსაზრებას განამტკიცებს კოლხეთში არგონავტების ჩამოსვლის შესახებ ბერძნული მითოლოგიის მონაცემები და ბერძნული წერილობითი წყაროები (სტრაბონი, ჰეკატეოს მილეთელი, სკილაქს კარიანდელი, სტრაბონი), რომლებშიც მითითებულია, რომ კოლხეთის სამეფო მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს მთელ დაბლობს, სადაც ძირითადი ეთნოსი იყო ქართული.

მხოლოდ ჩვენი წელთაღრიცხვის I-II საუკუნეებში ბერძნულ წერილობით წყაროებში ერთი სტრიქონით მოიხსენიება ლაზიკის („აფხაზეთის“) ჩრდილოეთით მცხოვრები მცირე ტომები - აფსილები და აბაზგები.

უნდა აღინიშნოს, რომ შუა საუკუნეების რუსული და ევროპული მატიანეები მიუთითებენ, რომ იბერები (ქართველები) და აფხაზები (ქართველები) ერთი ხალხია, ერთი დამწერლობის და ერთი კულტურის მქონე. ამ მოსაზრებას განამტკიცებს პლინიუსის, არიანე ფლავიუსის, ჟან შარდენის, არქანჯელო ლამბერტის, ევლია ჩელების ისტორიული კვლევითი მასალები.

ცხუმელი მქადაგებელი პიეტრო გერალდი 1330 წელს მოქალაქეებისადმი მიწერილ წერილში ჩამოთვლის ქალაქის მცხოვრებთ:  ქართველებს, ბერძნებს, მუსლიმანებს და ებრაელებს.

ვატიკანის   XV საუკუნის რუკაზე მდინარე კელასურის შესართავთან (ცხუმის გარეუბანი) მითითებულია პუნქტი „პორტო მიგრელო“, ხოლო ქალაქ გუდაუთის რაიონში პორტი „კავო დე ბუქსო“.

ცნობილი თურქი გეოგრაფი და ისტორიკოსი ევლია ჩელები წერდა, რომ „აფსუას“ ტომი „არ იცნობს ყურანს და საერთოდ არ აქვს არანაირი რელიგია“ და დამწერლობა. რა თქმა უნდა, როგორც ძველი, ისე ახალი წელთაღრიცხვის სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქებში იბერიის (საქართველოს) ვრცელ ტერიტორიაზე ხდებოდა ტომების გადასახლება, მაგრამ ისინი იმდენად მცირერიცხოვანნი იყვნენ, რომ ქვეყნის ისტორიაში კულტურული კვალი არ დაუტოვებიათ.

XVIII საუკუნიდან აფსუას ტომები (რომლებიც XVII-XVIII საუკუნეებამდე მდინარე ყუბანის კალაპოტის გასწვრივ მთიან რაიონებში ცხოვრობდნენ), აბაზგები (ჩერქეზულ-ადიღეური ტომები), სხვა ჩრდილოკავკასიელი მთიელები მცირე ჯგუფებად სახლდებიან ამ რაიონებში, რაც ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთების შესახებ ქართველ და რუს მეფეთა შორის პირველი სახელმწიფოთაშორისი  მოლაპარაკებების გამოძახილია.

XVI საუკუნის დამდეგიდან სპარსელები და თურქები კავკასიელ ტომებს უწოდებენ „აბაზას“, რაც სპარსულად „სპილენძის მონეტას“ ნიშნავს. სპარსელი ისტორიკოსების კომენტარებში ეს სიტყვა „იაფი მუშახელის“ მნიშვნელობითაც  გამოიყენებოდა.

1783 წელს საქართველოსა და რუსეთს შორის დაიდო გეორგიევსკის ტრაქტატი - საქართველოს საზღვარი კავკასიის ქედზე გადის. საქართველოს შეერთების შემდეგ, სახელმწიფოს სახელწოდების „საქართველოს“ ამოძირკვის მიზნით, რუსეთი მის ტერიტორიას   ტიფლისისა და ქუთაისის გუბერნიებად ჰყოფს.   შიდა ქართლის პროვინცია    (ქართლი    აღმოსავლეთ    საქართველოა,    აფხაზეთი    -    დასავლეთ საქართველო)   შედის   თბილისის   გუბერნიაში,   ხოლო   აფხაზეთი   -   ქუთაისის გუბერნიის სოხუმის სამხედრო ოლქში. ქუთაისი აფხაზ მეფეთა ისტორიული სატახტო ქალაქი იყო.

ისმის კითხვა: რატომ უწოდებთ თქვენ, ქართველები „აფსუას“ მცირე უცხო ეთნოსს აფხაზებს? ამით თქვენ შეურაცხყოფთ თქვენს წინაპრებს, ბილწავთ საკუთარ ისტორიას,   აკნინებთ   და   სახელს   უტეხავთ   თქვენს   მრავალრიცხოვან   ეთნოსს. აფხაზები   ეს   თქვენ   ხართ,   ქართველები   -   მეგრელები,   ლაზები,   იმერლები, გურულები, კოლხები, იბერები და ასე შემდეგ, ხოლო „აფსუები“ ეს მოსული მცირერიცხოვანი ტომია, რომელიც კავკასიის მთებიდან ჩამოვიდა და დაფუძნდა ამ მიწაზე XIX საუკუნის დამდეგს რუსეთ-კავკასიის ომის დროს, რომელიც გენერალმა ერმოლოვმა დაასრულა. იმხანად    ისლამის მიმდევარი ათასობით კავკასიელი მთიელი გადასახლდა თურქეთში, ხოლო ისინი, ვინც ეს ვერ მოახერხა - ადიღელები, აბაზგები, ჩერქეზები, ყაბარდოელები, ბალყარები და ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა ტომები შავი ზღვის სანაპიროზე დამკვიდრდნენ - ოჩამჩირიდან ანაპამდე. 1917 წლის რევოლუციამდე მათი განსახლების ადგილს ეწოდებოდა ქუთაისის გუბერნიის სოხუმის სამხედრო ოლქი. ძალაუფლების სათავეში მოსულმა ბოლშევიკებმა ამ რეგიონს შეუცვალეს სახელი, რომელსაც საფუძვლად დაედო ადგილის ისტორიული სახელწოდება   -   აფხაზეთი.   ამ   მომენტიდან   ქართული   ტოპონიმი   „აფხაზეთი“, როგორც რეგიონის აღმნიშვნელი საკუთარი სახელი, დამკვიდრდა და დღემდე არსებობს, ხოლო   ამ ტერიტორიაზე მცხოვრებ ყველა მეორე და მესამე თაობის ახალმოსახლეს ეწოდა ეთნონიმი „აფხაზი“. ახალი სახელწოდებით გაერთიანებულ მცირე ეროვნებათა რაოდენობრივი შემადგენლობა არასდროს აღემატებოდა 30-35 ათას კაცს. არადა, „აფხაზეთის“ საერთო მოსახლეობა დაახლოებით ხუთასი ათასს შეადგენდა. ბევრი მიეკედლა ამ ახალ ერთობას, რათა მოეხდინა თავისი სამოქალაქო სტატუსის ლეგალიზება, ელიტური ერის წარმომადგენელი გამხდარიყო და სოციალური პრეფერენციები მიეღო.

კიდევ ერთხელ ვიმეორებ, რომ „აფხაზი“ ეს ეროვნება კი არ არის, არამედ ეთნონიმია. „აფსუების“   (ეთნონიმ „აფხაზის“ მიმთვისებელი სხვა ეროვნებების) ენაზე წყლის ძუძუმწოვართა და თევზების სახეობათა - დელფინის, კალმახის, სტავრიდის, კამბალის, ხონთქარას (ბარაბული) აღმნიშვნელი ერთი სიტყვაც კი არ არსებობს. მათ აქვთ ერთი  სიტყვა  «арыба»“.  და  საერთოდაც,  „აფსუების“  ენა  მეტად  ღარიბი  და უმნიშვნელოა თავისი მოცულობით, მასში  ბევრი ნასესხები  სიტყვაა  მეგრული და რუსული ენებიდან. ქართული ენა კი ეს უძველესი და სილამაზით მდიდარი ენაა, ეს მეცნიერების, კულტურის, პოეზიისა და ლიტერატურის ენაა. ქართული ენა ოდითგანვე  ღვთისმსახურების  ენაა  ამ  მიწაზე.  ეკლესია  ჯერ  კიდევ IX  საუკუნეში გამოეყო ბიზანტიის ეპარქიას და აფხაზეთის კი არა,   სრულიად საქართველოს ეკლესია გახდა.

ქართული კულტურის უძველესი ცენტრი და სატახტო ქალაქი იყო ქართული ქალაქი ქუთაისი. „აფსუები“ არასდროს ყოფილან ქრისტიანები და კულტურის, არქიტექტურის, დამწერლობის არანაირი ძეგლი არ შეუქმნიათ.

სულ ცოტა ხნის წინანდელ მაგალითს მოგიყვანთ: ბოლო ოცი-ოცდაათი წელია აღშფოთებას გამოხატავდნენ, სასამართლო დავას აწარმოებდნენ ევროპულ სასამართლოებში,  ამტკიცებდნენ,  რომ  ქვეყანა  მაკედონიას  არ  აქვს  უფლება  ეს სახელი ეწოდებოდეს. მაკედონელები ეს ისტორიულად ბერძნული ეთნოსია და არა სლავური. და ნაწილობრივ მიაღწიეს კიდეც თავისას - მაკედონიას ჩრდილოეთ მაკედონია ეწოდა.

თანამედროვე „დამოუკიდებელ აფხაზეთს“ არც ისტორიული, არც იურიდიული უფლება არ აქვს სხვისი ისტორიული სახელი ჰქონდეს. აფხაზები ეს ქართული ეთნოსია ამ მხარეს კი უნდა ერქვას „დროებითი აფსუა“. ამ ეთნოსის წარმომადგენლები ისტორიულად თავს „აფსუებს“ უწოდებენ, თავიანთ ქვეყანას კი

„აფსნის“ და არა „აფხაზეთს“.  საქართველოს პარლამენტარებს ვთავაზობ, განიხილონ და დაამტკიცონ ამ ტერიტორიის ოფიციალურ სახელწოდებად „დროებითი აფსუა“ და არა აფხაზეთი.

„აფხაზი“ ხალხი ეს გამოგონილი ხალხია, მეფის რუსეთის ქუთაისის გუბერნიის სოხუმის ოლქში ბოლშევიკების დამკვიდრებული.

თქვენ, ქართველები რატომ იჩენთ ასეთ სასტიკ გულგრილობას საკუთარი ისტორიისადმი და წინაპართა ხსოვნისადმი? რატომ დაუშვით უცხო ხალხისთვის.

„აფსუებისთვის“ აფხაზები ეწოდებინათ და კვლავაც ასე უწოდებთ, ხოლო ომით წართმეულ  თქვენს  ისტორიულ  ტერიტორიებს,  საიდანაც  იარაღის  ძალით გამოდევნეს ასიათასობით ქართველი, ათიათასობით კი დახოცეს და დახვრიტეს, - აფხაზეთს!

რატომ არ აღშფოთდებით, რატომ არ მოითხოვთ, რატომ არ ჩივით იმის გამო, რომ „აფსუას“ ხალხის ახალი დამწერლობა, რომელიც მხოლოდ 1954 წელს შექმნა ქართული გვარის კაცმა გულიამ (ქართულად „გული“ ნიშნავს «сердце»), აფხაზებს მიაწერეს?  1954  წელს  გაჩნდა  „აფსუების“  პირველი  სკოლა  და  მას  „აფხაზური“ უწოდეს. ბოლშევიკებმაც შეგნებულად ბევრი შეცდომა დაუშვეს ქართველი ხალხის ისტორიაში ეთნიკური კუთვნილების დაცვის საკითხში. ახლად მოვლენილ დამწერლობას უნდა ეწოდებოდეს „აფსუა“ და არავითარ შემთხვევაში „აფხაზური“. ეს ფაქტი ხომ კულტურული დრამაა და ფსიქოლოგიური დივერსიაა ქართველი ხალხის  წინააღმდეგ.  აფხაზები,  ანუ  ქართველები  თავიანთი  დამწერლობით  IV საუკუნიდან, ხოლო მეორე ვერსიით ძველი წელთაღრიცხვის III საუკუნიდან სარგებლობენ.

თანამედროვე ეტაპზე ისტორიულ და სამართლებრივ დიალოგებში საქართველო არ ავლენს ჯეროვან თანამიმდევრულობას, მკაცრად არ იცავს თავის ისტორიულ ტოპონიმურ, ჰიდრონიმურ, ეთნოტოპონიმურ საკუთარ სახელწოდებებს!

კოლხეთი, ადრე ბერძნების მიერ კოლონიზებული, რომელიც დასავლეთ საქართველოს მთელ დაბლობს მოიცავს, ასევე მუდამ ქართველ ხალხთან იყო დაკავშირებული და არა „აფსუებთან“. იმ ეპოქის არც ერთი დოკუმენტი არ არსებობს, საპირისპიროს რომ ამტკიცებდეს.

ბერძნებმა დიდი გავლენა მოახდინეს ქართველი ერის - მეგრელების, სვანების, გურულების, იმერლების, აჭარლების, ლაზების და სხვათა ცივილიზაციის ჩამოყალიბებასა და განვითარებაზე. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VII საუკუნეში ფაზისად (ბერძნულად „მარად ცოცხალს“ ნიშნავს) წოდებულ კოლხეთის პორტს, ძველი წელთაღრიცხვის V საუკუნეში სახელი გადაერქვა და დღემდე ფოთი ეწოდება, რაც ბერძნულად ნიშნავს პონტოს - შავ ზღვას. XI საუკუნემდე საღვთისმეტყველო წიგნები ბერძნულ  და ქართულ ენებზე იყო, შემდგომ - მხოლოდ ქართულ  ენაზე. ღვთისმსახურება დღესაც ძველ ქართულ ენაზე წარმოებს. ყველა ქრისტიანთა წმინდა წერილი - ახალი აღთქმის 27 წიგნი დაწერილია როგორც ბერძნულ, ასევე ქართულ ენაზე.

ვიკიპედიაში აფხაზეთის შესახებ ინფორმაცია ხშირად ფეიკია, მოგონილია. ფეიკების ერთ-ერთი ცნობილი შემთხზველი გახლავთ რუსი კონსტანტინე ზატულინი და სხვა  „ისტორიკოსები და განმანათლებლები“:  ასლან  ავიძბა,  ერმილე  აჯინჯალი,  შალვა ინალ-იფა, გივი სმირი, ომარ მაანი, რომლებიც სამეცნიერო და ისტორიულ წიგნებში, ჟურნალეში, ინტერვიუებში ყალბ ფაქტებს ავრცელებენ. მათი განცხადებები ეს ბოდვაა, ეშმაკისეული   და თავხედური მტკნარი სიცრუეა. ხოლო ე. აჯინჯალის ციტატა „...აფხაზეთში სახელმწიფოებრიობა შესაძლოა იესო ქრისტეს დაბადების პირველივე საუკუნეებში ჩამოყალიბდა...“ - ისტორიული მოსაზრება კი არა, სრული ნაყალბევია, ფეიკია. ეს შეიძლება სიმართლე იყოს მხოლოდ აფხაზეთთან მიმართებაში და არა აფსნისთან (აფსუა, აფხაზეთი), ის კი აფსუას გულისხმობს.

რატომ არ უპირისპირდებით თქვენი ეროვნული და საერთაშორისო იურიდიული ინსტანციებით ამ მავნებელ მთხზველებს, რომლებიც თავიანთი ყალბი ისტორიული ვერსიებით ხელს უწყობენ დანაშაულს ქართველი ხალხისა და მისი კულტურის წინააღმდეგ? რატომ არ მოაწყვეთ დამოუკიდებელი სამართლიანი გარჩევა და სასამართლო დევნა არ  წამოიწყეთ  ფაქტების  დამახინჯების,  ქართველი  ხალხის მიმართ წინასწარ განზრახული პოლიტიკური ცილისწამებისა და    გენოციდის ბრალდებით?

ბევრ აფხაზს (ნამდვილ ქართველს) ხოცავდნენ ერთადერთი მიზეზით: „თუ ქართველი ხარ, მაშ, მიიღე შუბლში ტყვია! “ ათიათასობით ადამიანი დახოცეს - მკვლელების ცნობიერებას  სეპარატისტების მაამებელ ყალბ კომენტატორთა სიცრუე აყალიბებდა.

1992-1994 წლებში ქართველთა (აფხაზთა) გენოციდის საზარელი ფაქტი მსოფლიოს საზოგადოებრივი ცნობიერებისთვის საკმარისად არ არის ცნობილი და სუსტადაა დეტალურად გაშუქებული. ეს თქვენი ბრალია, საქართველოს საჯარო პირნო! ეროვნული ისტორიის განმავლობაში უძველესი დროიდან მეზობელ ქვეყნებს - რომაელებს, ბიზანტიელებს, არაბებს, სპარსელებს, თურქებს და სხვებს არაერთგზის დაუპყრიათ თქვენი მიწები, რათა დაემონებინათ ქართველი ხალხი, მაგრამ ახერხებდით თქვენი ტერიტორიების და კულტურის აღდგენას. ამიტომაც შეგარქვეს რამდენიმე   ათასი   წლის   წინათ   სპარსელებმა   „გურჯები“,   თქვენს   ქვეყანას   კი „გურჯისტანი“ უწოდეს, რაც სპარსულად „მგლების ქვეყანას“ ნიშნავს. ახალი ერის დაწყებიდანვე თქვენი ხალხი მსოფლიოში ცნობილია ენერგიული ცივილიზაციური წინსვლით, საქართველო მუდამ იყო   სამხრეთ-აღმოსავლეთ   ევროპის მდიდარი კულტურის არსენალი. დიდი იმედით ველი, რომ უახლოეს ხანში დაიცავთ და ქართველ ხალხს დაუბრუნებთ თავის ადრინდელ ტერიტორიებს.

„დროებითი აფსუას“ დამოუკიდებლობისთვის 1992-1993 წლების საომარ მოქმედებებში დაახლოებით 3000 უცხოელი მოხალისე მონაწილეობდა. უცნობი თვითმფრინავები ბომბავდნენ, „გრადები“ ესროდნენ, ტანკები ანგრევდნენ ქალაქ სოხუმს და „აფხაზეთის“ სხვა დასახლებულ პუნქტებს, რომ    ქართველები გამოედევნათ. 300 ათასზე მეტი მოქალაქე სიკვდილის შიშით იძულებული გახდა მიეტოვებინა მშობლიური კერა, 40 ათასზე მეტი დახვრიტეს და დახოცეს.

ამასთან 247 სამხედრო მოსამსახურე დაჯილდოვდა ლეონის ორდენით (1992 წელს შემოიღეს განსაკუთრებული სიმამაცის, გმირობის, წარმატებული საბრძოლო მოქმედებისათვის). რამდენად უნდა ყოფილიყო გახრწნილი და დამახინჯებული ამ ფეიკური  იდეების  ავტორთა  ცნობიერება,  რომ  ქართველი  ხალხის მკვლელობისათვის ქართველივე მეფის ლეონის სახელობის ორდენი შემოეღოთ ჯილდოდ.

„აფსუების“  ტომის  ისტორიაში  არაფერი  არ  არის:  არც  კულტურა,  არც  ენა,  არც ძეგლები - მხოლოდ ყურით მოთრეული ამბიციები. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ „აფსუები“  არ    აღიარებდნენ    ქრიატიანობას    და  შორს  იყვნენ მართლმადიდებლებისთვის კანონიკური წმინდა წიგნებისგან, ასევე ქრიატიანული მოძღვრების   სხვა   წყაროებისგან.   ადრე,   საუკუნეთა   განმავლობაში   „დროებითი აფსუას“ ტერიტორიაზე მოქმედებდა 140-ზე მეტი ტაძარი და მონასტერი, რომლებიც გამოირჩეოდა საქართველოსთვის დამახასიათებელი არქიტექტურული   სტილით, აფხაზეთის სამეფოს არსებობის პერიოდში ჩამოყალიბებული დეკორითა და ფასადური პლასტიკით. ახლა მხოლოდ 15 ტაძარი და 2 მონასტერი მოქმედებს. ქართულ ქრისტიანულ ხუროთმოძღვრებას ეროვნული თავისებურება ახასიათებს. ყველა ტაძარი და ეკლესია ქართველი ოსტატების აგებულია და დუბლირებულია ქვეყნის სხვა რეგიონებში.

მე და საქართველოს მრავალი სხვა გულშემატკივარი გთხოვთ დაიცვათ ევროპის უძველესი სახელმწიფო. VI-X საუკუნეების ევროპაში სულ ოთხი სახელმწიფო არსებობდა: გერმანელი ერის წმინდა რომის იმპერია (დედაქალაქი ახენი), ინგლისის სამეფო (დედაქალაქი ვინჩესტერი), რუსეთი (დედაქალაქი კიევი) და აფხაზეთი (დედაქალაქი ქუთაისი, მხოლოდ ქართული ეთნოსი, სახელმწიფო ენა და დამწერლობა - ქართული, რელიგია - ქრიატიანობა (მართლმადიდებლობა).

ჩვენ ყველა, ვისაც გვიყვარს საქართველო, მისი ხალხი და კულტურა, თქვენგან აქტიურ მოქმედებას ველით! თქვენ კი, „აფსუა“ ხალხო, თქვენი ჯიუტი და აშკარა მცდელობა, მიიწეროთ საქართველოს მაღალი ცივილიზაციური კულტურა, სხვადასხვა ფრაგმენტებშია გამოხატული.

„აფსუას“ ეთნოსი სარგებლობს სხვისი მემკვიდრეობით და მონაპოვრებით,  გვარებიც კი მიითვისეს, რადგან თავისი არ ჰქონდათ. თქვენს ტომს საკუთარი სახელები არ ჰქონია. ისტორიული ფესვების რეალობას ეტიმოლოგია ადასტურებს.

თანამედროვე „დროებითი აფსუას“ - ისტორიულად ქართული „აფხაზეთის“ - მოქალაქეთა 80 პროცენტზე მეტმა მიისაკუთრა ნაცნობების, მეზობლების და ყველა გარშემო მცხოვრების წმინდა ქართული სახელები და გვარები. ეს აქცია ეხმარებოდა მათ საკუთარი თავის ლეგალიზაციაში, ახალი წარმონაქმნის - ბოლშევიკური აფხაზეთის სოციალურ ლანდშაფტში თავიანთი ხალხის ინტეგრაციაში. თქვენ სრულიად   მოურიდებლად   მიითვისეთ   ქართული   გვარები,   თუმცა   თავს   ისევ „აფსუებს“ უწოდებთ.

მოგიყვანთ რამდენიმე ასეთ გვარს: კაკალია (მეგრული „კაკალი“), ლომია   (ქართული „ლომი“),   მიმინოშვილი   (ქართული „მიმინო“), თოფურია (მეგრული „თოფური“, ქართულად ნიშნავს „თაფლს“), ბედია (ქართული „ბედი“), ჯიქია (ქართული „ჯიქი“), ქობალია  (მეგრული  „ქობალი“,ქართულად    ნიშნავს  „პურს“),  ძიძარია  (ქართული „ძიძა“),  ცაავა  (ქართული  „ცა“  და  „ავა“),  მელია  (ქართული  „მელა“),  ღვინჯილია (მეგრული  „უღრანი  ტყე“),  ზარანდია  (მეგრული  „ზარი“  და  „დია“,  ქართულად  „დიასახლისი“), ჩემია (ქართული „ჩემი“).

„აფსუების“ 630 გვარიდან 500-ზე მეტი ასეთი გვარია, მათი საკუთარი გვარები კი 100-ზე ნაკლებია. 500-ზე მეტ გვარს ქართული ძირი აქვს. არაღიარებული რესპუბლიკის მთავრობისა და პრეზიდენტის ადმინისტრაციის წევრებსაც კი ქართული გვარები აქვთ. და ამასთან ქართველებს მტრებს უწოდებთ! თქვენ  გადამთიელების  და  ომის  დახმარებით  ისტორიული  მიწებიდან, მამაპაპისეული სახლებიდან გამოყარეთ ძირძველი მოსახლეობა, ნაწილი კი დახვრიტეთ.  მაგრამ  აფხაზეთის  მთელი  მიწა-წყლის  მრავალათასწლოვანმა ისტორიამ შემოინახა ქართული ტოპონიმები - ჰიდრონიმები, ოიკონიმები, ორონიმები.

„აფსნის“ მთავრობის ზოგიერთ წევრთა გვარები: ანქვაბი ( ქართული „ქვაბი“), ბჟანია („ბჟა“ მეგრულად „მზეს“ ნიშნავს), კვიცინია (ქართული „კვიცი“), ქაჯაია (ქართული „ქაჯი“), ჯინჯოლია („ჯინჯი“ მეგრულად „ფესვს“ ნიშნავს), ბებია (ქართული „ბებია“), გაბლია (მეგრულად „გავლენას“ ნიშნავს), გუნია (მეგრულად ნიშნავს „ჰგავს“).

აკადემიური მეცნიერების ცნებების საყოველთაო მნიშვნელობა:

ტომი. ეთნოსის ყველაზე ადრეული ფორმა. მის წარმოქმნას წინ უძღოდა ადამიანთა გაერთიანება ოჯახებად, საგვარეულოებად და კლანებად.

ეროვნება. ეთნოსის შედარებით განვითარებული ფორმა, რომელმაც ჩაანაცვლა ტომი. ტომისგან განსხვავდება იმით, რომ მოიცავს ადამიანთა დიდ რაოდენობას; მისი წარმოქმნა უკავშირდება სახელმწიფოს წარმოქმნას, რომელიც ერთ მთლიანობად აერთიანებს დიდ ტერიტორიებს; ადამიანთა გაერთიანებას საფუძვლად უდევს არა მარტო ნათესაურ-გვაროვნული კავშირები, არამედ ენობრივი, ტერიტორიული, ეკონომიკური და კულტურული ნიშნებიც.

ერი. ეთნოსის ტიპი, ადამიანთა ყველაზე მრავალრიცხოვანი ჯგუფი, რომელიც გაერთიანებულია საერთო ინსტიტუტებითა და ფასეულობებით. ერის ნიშნებია: ერთიანი ტერიტორია, ერთიანი ენა; საერთო ეკონომიკური სისტემა; ერთიანი ეროვნული ხასიათი, სოლიდარობის გრძნობა.

P.S. ამ მიმართვაში მოცემულ ჩემს მოსაზრებებში ყველაზე ნაკლებად ქართული წყაროები  დავიმოწმე      და  არგუმენტაციისა  და  დასკვნებისთვის  რომაული, ბერძნული, ევროპული, თურქული და სპარსული მასალები გამოვიყენე. “

წიგნის ელ-ვერსია: 

აფხაზეთში ისტორიული და კულტურული მემკვიდრეობის მრავალი ობიექტია, სადაც არქეოლოგები რესპუბლიკის ისტორიის შესასწავლად ღირებულ ნივთებს პოულობენ. მაგრამ ხშირად კულტურული ფასეულობები ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ხვდება, მათ შორის „შავი მთხრელების“ გამო.

კულტურული ფასეულობები საზღვრის მიღმა

მიმდინარე წლის სექტემბერში სამხრეთ საბაჟო ადმინისტრაციამ გამოაქვეყნა ინფორმაცია, რომ კრასნოდარის აეროპორტში რუსეთის მოქალაქეს ლითონის ჯვარი აღმოაჩინეს. მფლობელმა განმარტა, რომ ეს მართლმადიდებლური ჯვარი მან აფხაზეთში, სოფელ დრანდას მონასტერში პირადი სარგებლობისთვის შეიძინა. მოგვიანებით გაირკვა, რომ ნივთი კულტურული ღირებულებისაა, - ეს იყო XIX ს. ბოლოს დამზადებული კიოტური ჯვარი.

კომენტარის გაკეთებისთვის დრანდას მიძინების მონასტრის იღუმენთან ანდრეი სტრუცკისთან დაკავშირება შეუძლებელი აღმოჩნდა, რის შემდეგაც Sputnik-ის რედაქციამ კულტურის სამინისტროს მიმართა.

კულტურის სამინისტროს ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის დეპარტამენტის უფროსმა შანდორ კაიტანმა აცნობა, რომ აფხაზეთში არ არსებობს ოფიციალური ბაზრობები, სადაც კულტურული ღირებულების ნივთების შეძენა შეიძლება, რადგან ეს უკანონოა.

„თუმცა, თუ მოქალაქემ იპოვა ნივთი, იპოვა მყიდველი, მაშინ მას შეუძლია გაყიდოს ეს ნივთი, რის შესახებაც შეიძლება ჩვენ არც ვიცოდეთ, რადგან მან არ შეატყობინა შესაბამის ორგანოებს.

სამწუხაროდ, შესაძლებელია ასეთი ნივთების გადატანა საზღვარზე, თუ იქ (საზღვარზე) არ არსებობს სპეციალისტები, რომლებიც დაადგენენ არის თუ არა ეს ნივთი ღირებული და თუ წარმოადგენს  კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტს.

საზღვარზე სპეციალისტების ნაკლებობა, როგორც აფხაზეთის, ისე რუსეთის მხრიდან, რომელთაც შეუძლიათ დაადგინონ, ეკუთვნის თუ არა კონკრეტული ნივთი კულტურულ მემკვიდრეობას, რაც მათი საზღვარგარეთ გატანის მიზეზი ხდება, ხაზგასმით აღნიშნა კაიტანმა.

საზღვარზე დიდი პრობლემაა კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების იდენტიფიკაციასთან დაკავშირებით. სპეციალისტები შეიძლება ვერც გაიგებენ, რომ ოქროს ნივთები, სამკაულები ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებია. ამგვარად, ასე ხდება მათი გადატანა საზღვარზე და გაყიდვა“, - განაცხადა კულტურის სამინისტროს ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის დეპარტამენტის უფროსმა.

სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტში აღნიშნავენ, რომ ამ მხრივ აფხაზეთის `კანონმდებლობა სათანადოდ არ არის შემუშავებული.

სამწუხაროდ, აფხაზეთის რესპუბლიკაში სათანადოდ არ არის შემუშავებული საკანონმდებლო ბაზა, რომელიც არეგულირებს ისტორიულ-კულტურული ღირებულების ნივთების საზღვარგარეთ გატანას, რაც იწვევს გარკვეულ სირთულეებს აფხაზეთის საბაჟო ორგანოების მიერ ხელოვნების ნიმუშებისა და კულტურული და ისტორიული მნიშვნელობის ობიექტების უკანონო გატანის აღკვეთის პოლიტიკის განხორციელებაში.

ყველა ხელოვნების ობიექტი საზღვრის გადაკვეთამდე უნდა იყოს წერილობით დეკლარირებული, ამიტომ კულტურული ქონების უკანონო საზღვარზე გატანა ითვლება კონტრაბანდად.

„მსგავსი ქმედებები რესპუბლიკის კანონმდებლობის შესაბამისად დანაშაულად კვალიფიცირდება. საბაჟო ორგანოს პასუხისმგებელი პირი იღებს დეკლარაციას და ახდენს ყველა კულტურული ფასეულობის იდენტიფიცირებას, რის შემდეგაც ტრანსპორტირების ნებართვისთვის სპეციალურ შტამპს სვამენ//გადასცემენ. საბაჟო რეგისტრაციისას კულტურული ფასეულობების საზღვარზე გადატანაზე გადასახადი, როგორც წესი, არ არის გათვალისწინებული“, - აცხადებენ სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტში.

კომენტარის გაგრძელებაში დეპარტამენტი ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ ხელოვნების ნიმუშები, საკოლექციო ნივთები და ანტიკვარიატი ექვემდებარება სავალდებულო შემოწმებას. ასეთი კვლევა უნდა ჩატარდეს აუცილებლად მხოლოდ უფლებამოსილი სახელმწიფო მოხელეების მიერ.

ექსპერტიზის ჩატარების შედეგი არის საზღვარზე გატანის უფლების მოწმობა, რომელიც საშუალებას აძლევს საზღვარზე გატანის ნებართვის გაფორმებას. მიღებული საექსპერტო დასკვნები წარმოადგენს სამართლებრივ საფუძველს ნივთების საზღვარგარეთ გატანის გადაწყვეტილების მისაღებად. აფხაზეთის რესპუბლიკის ტერიტორიიდან კულტურული ფასეულობების უკანონო გატანა სულ უფრო და უფრო სახიფატო მასშტაბებს იღებს. საბაჟო ორგანოებს ევალებათ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცანა - აფხაზეთის რესპუბლიკის გარეთ კულტურულ-ისტორიული ფასეულობების უკანონო გატანის აღკვეთა“, - აღნიშნავენ დეპარტამენტში.

ამავდროულად, საბაჟო კონტროლის ტექნიკური საშუალებების ნაკლებობის გამო, ამ ამოცანის შესრულება შეუძლებელია, ისტორიულ-კულტურული ფასეულობების ქვეყნის ფარგლებს გარეთ უკანონო გატანის სრული აღკვეთისთვის.

„აფხაზეთის რესპუბლიკის საბაჟო ორგანოების კიდევ ერთი სირთულე აფხაზეთის რესპუბლიკის ტერიტორიიდან კულტურული ქონების უკანონო გატანის მცდელობებთან ბრძოლაში არის კადრების ნაკლებობა, რომელსაც შეუძლია ხელოვნების ნიმუშების და კულტურული და ისტორიული მნიშვნელობის ობიექტების იდენტიფიცირება. ამ სამუშაოს სპეციფიკიდან გამომდინარე, ყოველთვის არ არის შესაძლებელი იმის დადგენა, განეკუთვნება თუ არა ესა თუ ის ნივთი საზღვარგერეთ გასატან აკრძალულ ნივთების კატეგორიას“, - აღნიშნავს სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტი.

სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტი ყველა ღონეს ხმარობს ქვეყნის ტერიტორიიდან ისტორიულ-კულტურული ფასეულობების უკანონო გატანის აღკვეთისთვის, დეპარტამენტის სტატისტიკის მიხედვით, წელს ისტორიულ-კულტურული ფასეულობების უკანონო საზღვარგარეთ გატანის არც ერთი ფაქტი არ გამოვლინდა.

ფასეულობების ლეგალური გატანა

შანდორ კაიტანის თქმით, არსებობს კულტურული ფასეულობების რესპუბლიკის ფარგლებს გარეთ გატანის სამართლებრივი საფუძველი. აფხაზეთის ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ნივთების სამუდამოდ გატანა დაუშვებელია.

პირიქით, კულტურის სამინისტრო მუშაობს, რათა დაუბრუნდეს ქვეყანას მრავალი მიზეზის გამო გატანილი ძეგლები, მათ შორის 1992-1993 წლებში ომის დროს. საუბარი შეიძლება მხოლოდ დროებით გატანაზე, ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს მოძრავი კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების გატანის ან შემოტანის უფლება აქვს მხოლოდ კულტურის სამინისტროდან მოწმობის მიღების შემდეგ.

გატანის მიზანი შეიძლება იყოს განსხვავებული, თუ ეს არქეოლოგიური ობიექტებია, შესაძლებელია მათი დროებითი გატანა სარესტავრაციოდ, ვინაიდან რესპუბლიკაში მაღალკვალიფიციური რესტავრაციის სპეციალისტების ნაკლებობაა. ძირითადად, ნივთები გადააქვთ სპეციალისტები-არქეოლოგები ან ეთნოგრაფები.

„ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ნივთების გატანა საზღვარგარეთ ასევე შეიძლება დაკავშირებული იყოს რესპუბლიკის ფარგლებს გარეთ გამოფენების გამართვასთანაც. ასეთი პროცედურები ჩატარდა, მაგალითად, შარშან, წელს კი გავცემთ ოფიციალურ ნებართვას ფასეულობების დროებით გატანაზე“, - განაცხადა კაიტანმა.

ფასეულობების არალეგალური გატანა

რესპუბლიკაში არსებობს ასევე კულტურული ფასეულობების არალეგალური გატანა, ამბობს კულტურის სამინისტროს ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის დეპარტამენტის უფროსი შანდორ კაიტანი.

„სამწუხაროდ, არსებობს მრავალი ირიბი ნიშანი იმისა, რომ გარკვეულ ნივთებს, რომლებიც წარმოადგენენ კულტურულ ფასეულობას, ასევე განსაკუთრებული ღირებულების ექსპონატებს, ჩვენ ვხედავთ სხვადასხვა საერთაშორისო აუქციონზე. მიგვაჩნია, რომ ისინი აფხაზეთის ტერიტორიიდან გაიტანეს“, - შენიშნა მან. გაგრძელებაში სპეციალისტმა განაცხადა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ  სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურისა და შსს ძალების მიერ ტარდება უზარმაზარი სამუშაო, ე. წ. „შავი მთხრელები“ ძალიან აქტიურობენ ძეგლების განადგურებაში და ძარცვაში, შემდგომი გაყიდვის მიზნით. „მსგავსი ქმედებები არაერთხელ იქნა აღკვეთილი, თუმცა ამ „ჩრდილოვან მუშაობას“ უზარმაზარი მასშტაბები აქვს არა მარტო აფხაზეთში, არამედ სხვა ქვეყნების ტერიტორიაზეც“, - აღნიშნა კაიტანმა.

ადგილობრივი კანონმდებლობა არასრულყოფილია იმ ადამიანების დასჯის კუთხით, რომლებიც ძარცვავენ კულტურულ ობიექტებს და ღირებული ნივთები ქვეყნის ფარგლებს გარეთ გააქვთ, ამბობს ის. სამწუხაროდ, „შავ მთხრელებს“ სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა ვერ დაეკისრება, რადგან ჩვენი კანონმდებლობა დახვეწას საჭიროებს. მოპარული ნივთები ჩამორთმეულია, მაგრამ ძეგლები მათი შემდგომი შესწავლის თვალსაზრისით გამოუსწორებელად ზიანდება. როდესაც „შავი მთხრელები“ ავლენენ ფასეულობებს, ამით ანადგურებენ არქეოლოგიურ ფენებს, რომლებიც შესაძლებლობას აძლევენ ამ ძეგლის უფრო დეტალურ შესწავლას“, - აღნიშნა მან.

„კულტურული ფასეულობების გატანას ხშირად ხელს უწყობს ადგილობრივი მოსახლეობა, რომელიც ეხმარება „შავ მთხრელებს“.

ისინი აჩვენებენ, სად არის გარკვეული ობიექტები, ზოგჯერ ხდება, რომ მათთან ერთად თხრიან, ნივთებს პოულობენ და გააქვთ. რამდენიმე შემთხვევა აღიკვეთა, მაგრამ მასშტაბები დიდია და ძალიან რთულია ბრძოლა თვით მოქალაქეების დახმარების გარეშე, იმის გაგების გარეშე, რომ ასეთი რამ არ შეიძლება გაკეთდეს, რომ ეს ზიანს აყენებს არა მხოლოდ კულტურას, არამედ ჩვენს სახელმწიფოებრიობას. თუ ჩვენ მივიღებთ მეტ ინფორმაციას ჩვენს ძეგლებზე, მათ ისტორიაზე, მაშინ ეს პრესტიჟული იქნება ჩვენი სახელმწიფოსთვის“, - თქვა კაიტანმა.

არაკეთილსინდისიერი ადამიანები არ მიდიან ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებთან, როცა იქ არქეოლოგები მუშაობენ.

„მაგრამ როგორც კი მთავრდება არქეოლოგების სეზონური სამუშაოები, მოდიან „შავი მთხრელები“, უკვე ლითონის დეტექტორებით აგრძელებენ თხრას, ანტიკურ ნივთებს ეძებენ. გვყავს ჩვენი წარმომადგენლები, რომლებიც გვეუბნებიან, რომ, შეიძლება, ძეგლს გაძარცავენ, ხედავენ ადამიანებს, რომლებიც ლითონის დეტექტორებით დადიან“, - აღნიშნავს ის.

კულტურის სამინისტრო ხშირად იღებს მსგავს სიგნალებს, რის შემდეგაც ტარდება შემოწმება, პოულობენ „შავ მთხრელებს“, მაგრამ საქმე სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობამდე არ მიდის, შეაჯამა შანდორ კაიტანმა.         -1-

დღეს სოხუმში აფხაზეთისა და თათარსტანის კულტურის მინისტრის მოადგილეების სამუშაო შეხვედრაზე ჟურნალისტებს განუცხადეს, რომ პირველად 23-წლიანი ომისშემდგომ პერიოდში აფხაზეთში აღმოაჩინეს და დააპატიმრეს „შავი მთხრელები“. ძეგლთა დაცვით დაკავებული ორი სამინისტროს ხელმძღვანელებმა გაუზიარეს თავიანთი გამოცდილება და განიხილეს კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნების აქტუალური საკითხები.

შეხვედრა მიეძღვნა „ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების ინვენტარიზაციასა და დაცვას, ძეგლთა გამოვლენას და მათი სახელმწიფო რეესტრში შეყვანას“. თუმცა, განიხილეს საკითხთა უფრო ფართო სპექტრი.

თათარსტანის კულტურის მინისტრის მოადგილემ სვეტლანა პერსოვამ ისაუბრა იმაზე, რომ მან მოახერხა აფხაზეთის არაერთი ძეგლის მონახულება. იგი იყო ახალ ათონში, სოფელ ლიხნში, ასევე გეგმავს ბედიის და მოყვას ტაძრების მონახულებაც. აი რა თქვა მან:

„შთაბეჭდილებები, რა თქმა უნდა, ამაღლებულია, რადგან უმდიდრესი მემკვიდრეობაა, განსაკუთრებით გვაოცებენ უძველესი ძეგლები. რუსეთში რამდენიმე ადგილას თუ შეიძლება ასეთი უძველესი საგნების პოვნა, განსაკუთრებით ის, რაც დაკავშირებულია ძველ ქრისტიანულ სიწმინდეებთან. რასაკვირველია, აქ კლიმატიც ხელსაყრელია, იმისათვის რომ ამდენი საუკუნეების მანძილზე ძეგლები დარჩეს ძალიან კარგ მდგომარეობაში, თუ გავითვალისწინებთ ასეთ უძველეს ნაგებობებს”.

მან მიაწოდა ინფორმაცია, თუ როგორ მუშაობს ძეგლთა დაცვის განყოფილება (დეპარტამენტი), როგორ ხდება მათი კონტროლი და როგორ არეგულირებს დეპარტამენტი დეველოპერებთან თავის ურთიერთობებს. თათარსტანის კულტურის სამინისტრომ შეიმუშავა საპროექტო და არქეოლოგიური კვლევისათვის საჭირო ფასების კრებულები, ხოლო ძეგლთა  ინვენტარიზაციისა და მათი კრებულის შექმნაზე მუშაობა თითქმის 10 წელი გაგრძელდა. ამჟამად, სისტემა გამართულია და კარგად მუშაობს.

აფხაზეთში სრულიად განსხვავებული სიტუაციაა. ამის შესახებ აფხაზეთის კულტურის მინისტრის მოადგილემ ბატალ კობახიამ ისაუბრა. ძეგლთა რეესტრი შედგენის პროცესშია, სააღრიცხვო ბარათები და ობიექტების პასპორტები ჯერ კიდევ ივსება. მწვავედ დგას არქეოლოგიური აღმოჩენების შენახვის საკითხი. დღეს ისინი ყველა თავმოყრილია ქალაქის ცენტრში მდებარე ძველი საწყობების შენობებში, მაგრამ მათ პატრონი არ ჰყავთ. უნდა გადაწყდეს, ვის გადასცეს იგი და ვინ უნდა იყოს პასუხისმგებელი მის უსაფრთხოებაზე. კოლექცია ახლა უპატრონოა და შემსწავლელი არავინ არის.

ბატალ კობახიამ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ბოლო ორი წლის განმავლობაში სიტუაცია საგრძნობლად შეიცვალა. დღეს ხალხს უკვე ეშინია არქიტექტურული ძეგლების დანგრევის. მათ ესმით, რომ ამისათვის პროკურატურა მათ წინააღმდეგ საქმეს გახსნის, თითოეულ ასეთ საქმეს თან ახლავს დიდი საზოგადოებრივი გამოხმაურება. მან მადლობა გადაუხადა მედიას ამ თემის წარმართვისთვის და საზოგადოების ყურადღების მიქცევისათვის. მუშაობის დროს, კულტურის სამინისტროს ახალმა გუნდმა აღმოაჩინა ძეგლების 20-მდე უკანონო იჯარის ხელშეკრულება. ზოგიერთ მათგანს ვადა უკვე ამოეწურა, მაგრამ ათ კონტრაქტზე სერიოზული სამუშაო უნდა ჩატარდეს. კულტურის სამინისტრო უარს ამბობს მათ გახანგრძლივებაზე და სასამართლოში  თავისი პოზიციების დაცვას აპირებს.

რაც შეეხება კვლევისა და არქეოლოგიური სამუშაოების ღირებულებას, კულტურის სამინისტრო გვპირდება, რომ შესაბამისი განკარგულების პროექტს ერთ კვირაში შეიმუშავებს.

ბატალ კობახიამ ჟურნალისტებს აცნობა ქვეყანაში „შავი მთხრელების“ საქმიანობა და შეატყობინა დანაშაულებრივი ჯგუფის დაპატიმრების შესახებ.

„შავი მთხრელები“ დიდი ხანია ბატონობენ აფხაზეთში. უკვე მრავალი წელია ცნობილია, რომ აფხაზეთში ისტორიულ სიძველეებზე მონადირეები ძვირადღირებული ტექნიკით ჩამოდიან, რომლის ღირებულება 100-200 ათას ევროს შეადგენს. ამის მეშვეობით შესაძლებელია ოქროსა და ვერცხლისაგან დამზადებული ნივთების დედამიწის ფენებში ამოცნობა. „მთხრელები“ კარგად იციან იმ ადგილების შესახებ, სადაც მოგების პოვნა შეიძლება. ერთ-ერთი ასეთი ადგილია გაგრის რაიონის სოფელი აჩმარდა, სადაც ბოლო 12 წლის განმავლობაში „შავმა მთხრელებმა“ 300-მდე საფლავი გათხარეს.

2013 წელს სოტბის აუქციონზე გამოჩნდა მეოთხე საუკუნის აჩმარდას უნიკალური ვერცხლის რიტონი, რომელიც შეფასდა 30 000 ევროდ. რიტონი არის სადღესასწაულო ღვინის თასი, ხარის თავის სახით დამზადებული.

ის, რომ აფხაზეთში „შავი მთხრელები“ სხვადასხვა ადგილას უნებართვო გათხრებს აწარმოებენ, აფხაზი მეცნიერები და სახელმწიფო მუზეუმის თანამშრომლები უკვე დიდი ხანია საუბრობენ. სამართალდამცავი ორგანოები არ ცდილობენ დამნაშავეებზე ნადირობას, მათ ალბათ აქვთ საკმარისი პრობლემები „მთხრელების“ გარეშე.

და ბოლოს, პირველად ომის შემდგომ პერიოდში, აფხაზეთის სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურმა, რომელმაც მიიღო ინფორმაცია კულტურის სამინისტროდან, მიაღწია დამნაშავეებს, რომლებიც ნადირობდნენ არქეოლოგიურ აღმოჩენებზე. კულტურისა და ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის მინისტრის მოადგილე ბატალ კობახია გვიამბობს: „აჩმარდაში არის მდელო, იქ ბრინჯაოს ხანიდან ადრე შუა საუკუნეებამდე დათარიღებული სამარხებია. და იქ იპოვეს „შავი მთხრელები“. ისინი დააკავეს და გამოძიება მიმდინარეობს. მათ ვერ მოახერხეს რაიმე განსაკუთრებულის ამოთხრა, მაგრამ ის, რაც მათ გათხარეს, არის არტეფაქტები და ჩვენთვის განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია. ეს ყველა აღწერილი ნივთი გადავეცით მუზეუმში. სამი ადამიანი თხრიდა. აჩმარდა არის ძეგლი, რომელსაც 23 წელია „თხრიან შავი მთხრელები“. გამომდინარე იქიდან, რომ ისინი იქ ხშირად თხრიდნენ, ძეგლთა დაცვის დეპარტამენტმა თავის დროზე იპოვა გარკვეული თანხა, ალბათ, 2005 წელს, და მათ დაიწყეს არა ახალი ნაკვეთების გათხრა, არამედ იმ ადგილებში, სადაც ადრე უკვე ცოტა გათხარეს”.

ბათალ კობახიამ მიმართა აფხაზ მეწარმეებს, ფონდებს და კერძო პირებს, რათა დაეხმარონ აჩმარდას არქეოლოგიური გათხრებისათვის საჭირო სახსრების მოძიებაში, ძეგლისთვის, რომელიც მეზობელ რუსეთში მთხრელებს იზიდავს, მაგრამ აფხაზეთში არავის აინტერესებს.

ტექსტი შეიცავს აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის თვითგამოცხადებულ რესპუბლიკებში გამოყენებულ ტოპონიმებს და ტერმინოლოგიას.

რადიო „ეხო კავკაზა“-ს ფორუმის ძვირფასო სტუმრებო, გთხოვთ, გამოიყენოთ თქვენი Facebook-აქაუნტი დისკუსიაში მონაწილეობის მისაღებად. კომენტარები იქნება გადამოწმებული და შეიძლება გარკვეული დრო დასჭირდეს მათ საიტზე გამოჩენას.

            -2-

რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის არქეოლოგიის ინსტიტუტის კლასიკური არქეოლოგიის განყოფილების თანამშრომელი, ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი გალინა ტრებელევა რადიო Sputnik-აფხაზეთის ეთერში ისაუბრა იმაზე, თუ როგორ მიმდინარეობდა გათხრები მერკულაში და რაზე მტყველებს მოპოვებული არქეოლოგიური აღმოჩენები.

2015 წელს ოჩამჩირის რეგიონში გათხრების დროს აფხაზმა და რუსმა მეცნიერებმა აღმოაჩინეს მერკულას ნაქალაქევი.

„ეს რომაული დროის ადგილობრივი მთავრის სასახლეა, რომელიც რომაულ და ბიზანტიურ ხანაში ფუნქციონირებდა, შესაძლებელია შუა საუკუნეებშიც, უფრო ზუსტ მონაცემებს კი ვერ მიგაწოდებთ. ის რამდენიმე საუკუნე ფუნქციონირებდა, განიცადა რეკონსტრუქცია და უფრო დეტალურ ინფორმაციას, რა თქმა უნდა, შევძლებთ ჩვენი შემდგომი კვლევის ჩატარების შმდეგ მივაწოდოთ, როდესაც გამოვიკვლევთ ნაგებობის მთელ ტერიტორიას“, - თქვა ტრებელევამ.

არქეოლოგის თქმით, მათ არ აქვთ უნიკალური აღმოჩენები, მაგრამ მათ მიერ მიღებული მასიური მასალა შეიცავს საკმარის ინფორმაციას.

„წელს ჩვენ ვერ ჩავღრმავდით კონტინენტის ფსკერამდე. მომავალ სეზონშიც მოგვიწევს ჩაღრმავება. ვნახოთ, რა შედეგებს მივიღებთ. საინტერესო აღმოჩენებს შორის არის ბრინჯაოს ფირფიტა, რომელიც მეტყველებს იმაზე, რომ ხალხი, რომელიც აქ ცხოვრობდა, იყენებდა ბრინჯაოს ნივთებს. უნიკალური აღმოჩენები ჩვენ არ გვაქვს, მაგრამ მასიური მასალა, რომელიც იქ მივიღეთ, არის კარგად დათარიღებული და შეიცავს საკმარის ინფორმაციას. მთავარია, რისი თქმა შეგვიძლია, ესაა, რომ ჩვენ ვადასტურებთ, რომ ისტორიის ეს პერიოდი, ანუ, ადგილობრივი აფხაზური ისტორია, საკმაოდ მდიდარია. მთავრები იყვნენ მდიდრები, რადგან თავიანთი შენობები ბარელიეფით ამშვენებდნენ. ეს არ ეწერა მეცნიერებაში, არ იყო გამოკვლეული, არ უთქვამთ აღმოსავლეთ აფხაზეთის შესახებ“, - თქვა ტრობელევამ.

            -3-

გალის რაიონის სოფელ ხიაცხაში უძველესი კედლის ნაშთების შესახებ ცნობილი გახდა 2017 წელს, არქეოლოგებმა ის გაზომეს, დააფიქსირეს ორ ბორცვს შორის თითქმის 300 მ მანძილზე. მანამდე უცნობი ობიექტით დაინტერესდნენ მეცნიერებები, რადგან კედლის ქვის წყობა - რიყის ქვა კირდუღაბზე - ჰგავს აფხაზეთის დიდი კედლის ქვის წყობას, რომელსაც მეცნიერთა ჯგუფი იკვლევს გასული ზაფხულიდან. ორი წლის წინ ორი საცდელი შურფი ჩავიყვანეთ, მაგრამ სრულფასოვანი გათხრები მხოლოდ ახლა დაიწყო.

აფხაზეთის დიდი კედლის გამოკვლევა „ამშრას“ ფონდის ფინანსური მხარდაჭერით ხორციელდება. წლიური პროექტი დასრულდება 2020 წლის ივნისში. წინა ეტაპზე ექსპედიციამ გაიარა სამეცნიერო ლიტერატურიდან ცნობილი ყველა კოშკი, შემდგომი შედარებისა და შესწავლისთვის შეიტანა ისინი GPS რუკაზე. ახლა მეცნიერებმა შეუდგნენ არქეოლოგიური გათხრების ეტაპს და დაიწყეს ისინი გალის რეგიონში, სადაც ბევრი გამოუკვლეველი ობიექტია. კერძოდ, ხიაცხეში ისინი იმედოვნებენ, რომ იპოვიან დამახასიათებელ არქეოლოგიურ მასალებს, რომელთა დათარიღება შესაძლებელი იქნება და შემდეგ კი დაადასტურებენ ან უარყოფენ ამ კოშკების კავშირს აფხაზეთის დიდ კედელთან (ადკ). დასკვნითი ეტაპი იქნება გათხრების დროს მიღებული მასალის დამუშავება, სამეცნიერო სტატიების დაწერა და საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციებში მონაწილეობა.

აფხაზეთის დიდი კედელი (კელასურის) კავკასიის მასშტაბური ფორტიფიკაციური ნაგებობაა, მისი სიგრძე დაახლოებით 160 კილომეტრია. ნაგებობა იწყება მდინარე კელასურის შესართავთან მარცხენა ნაპირზე და მთისწინეთში, მერხეულისა და რიგი სოფლების გავლით, უახლოვდება ტყვარჩელს. იქ, მისი შემდგომი მდებარეობის შესახებ მოსაზრებები განსხვავდება, ალბათ, კედელი ჩამოდის მდინარე ენგურის შესართავამდე.

გათხრები, რომელებსაც ახორციელებს აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტის ახალგაზრდა მეცნიერთა ჯგუფი უმცროსი მეცნიერ თანამშრომლის შანდორ კაიტანის ხელმძღვანელობით, ასევე დაგეგმილია გალის რაიონის სოფელ მახუნჯიაში, სადაც კოშკის ნაშთები შემორჩენილია კლდეზე. მასში იპოვეს აფხაზეთის დიდი კედლის სხვა ადგილებშიც აღმოჩენილი კერამიკული ნივთების ფრაგმენტები. გათხრები ჩატარდება აფხაზეთის სხვა რეგიონებში - სოფლებში ჯგერდასა და მერხეულში.

„ჩვენ გავთხრით მანამ, სანამ არ ვიპოვით რაიმეს უტყუარს, ის, რისი ზუსტი დათარიღებაც შესაძლებელი იქნება. ყოველ შემთხვევაში, ჩვენ უნდა ვიპოვოთ იგივე კერამიკა, როგორიც ჩვენ 2018 წლიდან ვპოულობთ, - ამბობს დიმიტრი სჩასტნი, აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტისა და საბრძოლო დიდების მუზეუმის თანამშრომელი. - თუ ჩვენ ვიპოვით ასეთ კერამიკას და თუ დროის მიხედვით იგი შეედრება ბაგრატის ტაძართან სოხუმში (XI-XIII სს.), ანაკოფიის ციხესიმაგრეს ფენებთან - მაშინ ჩვენ შევძლებთ ცალსახად ვთქვათ, რომ იმ დროს აქ რაღაცა ხდებოდა, რომ ეს ძეგლი პარალელურად იყენებოდა“.

„ჩვენთვის საინტერესოა მხოლოდ ისტორია, მხოლოდ ინფორმაცია, ნაპოვნი ფრაგმენტები - ეს არის ჩვენი ოქრო”, - განაგრძობს ექსპედიციის ხელმძღვანელი შანდორ კაიტანი. - უფრო მეტიც, განმარტების თანახმად, ასეთ ნაგებობებში არ შეიძლება იყოს ნამდვილი ოქრო. და წინა წლებში შავი მთხრელებიც იყვნენ აქ არაერთხელ. გარდა ამისა, საბჭოთა პერიოდში გორაკებზე განლაგებული იყო ციტრუსის სახელმწიფო მეურნეობა, მთლიანი უბანი გამოიყენებოდა დარგვისათვის. ასე რომ, ყველა ჩვენთვის ძვირფასი არტეფაქტი, სამწუხაროდ, დიდი ხანია დაიკარგა. იმედი გვაქვს, რომ ვიპოვით რაიმეს ბორცვის მწვერვალზე უფრო ღრმა ფენებში, კედლის ნანგრევების მახლობლად. ჩვენ ასევე ვიმედოვნებთ, რომ ამოვთხრით კოშკის კუთხეებს, რათა დავადასტუროთ არქიტექტურული გეგმა და დავამტკიცოთ, რომ ეს კოშკი იყო კედლის ნაწილი”.

გათხრების პირველ დღეებში არქეოლოგებმა აღმოაჩენეს მხოლოდ დოქებსა და პითოსების კერამიკულ ფრაგმენტებს, ყველა მათგანი შუა საუკუნეების პერიოდს ეკუთვნის. თუმცა, მუშაობის მესამე დღეს აღმოაჩინეს უძველესი სამარხი - ადამიანის ნაშთები, რამდენიმე საკმაოდ კარგად შენარჩუნებული პითოსი, ლითონის ნივთები, ასევე მიმოფანტული კერამიკა. აღმოჩენის ზუსტ დათარიღსა და აღწერას მეცნიერებები მიაწოდებენ მოგვიანებით, მაგრამ ჯერჯერობით ეს არის აფხაზი არქეოლოგების მიერ აღმოჩენილი ძალიან მნიშვნელოვანი ნივთები.

უნდა აღვნიშნოთ, რომ აფხაზეთის დიდი კედლის კვლევის ეს პროექტი განსაკუთრებით აფხაზურია, თუმცა ამ ზაფხულს რამდენიმე ერთობლივი რუსულ-აფხაზური არქეოლოგიური ექსპედიცია გაიმართა.

„საერთოდ, აფხაზეთის დიდი კედლის გაბარიტები ყოველთვის აჩერებდნენ მკვლევარებს, მისი მასშტაბი ბევრს აშინებს. ჩვენი პროექტი მასშტაბურია, მოიცავს რამდენიმე უბანს, მაგრამ ეს მხოლოდ მცირე ნაწილია იმისა, რაც უნდა გაკეთდეს კითხვებზე პასუხის გასაცემად, ვის მიერ და რატომ აშენდა ეს კედელი, - ამბობს შანდორ კაიტანი. - ჩვენი მიზანია - აღვწეროთ ძეგლის ამჟამინდელი მდგომარეობა, რადგან მის შესახებ უახოლესი მონაცემებია - იური ვორონოვის 70-იანი წლებში დაწერილი ნაშრომები. მის მიერ აღწერილი მრავალი კოშკი ბუნებრივი მოვლენების ან ადამიანის საქმიანობის გამო უკვე სამუდამოდ დაიკარგა. ეს ძეგლი საჭიროებს დაცვას, მხარდაჭერას, სანამ გვიან არ არის, საჭიროა მისი დაფიქსირება და შესწავლა, რადგან არ არსებობს პასუხი მთავარ კითხვაზე - როდის, ვის მიერ და რისთვის აშენდა ეს კედელი.

ექსპედიციების დასრულების შემდეგ არქეოლოგები ანგარიშს წარუდგენენ არქეოლოგიურ კომისიას აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტში, დაესწრებიან კონფერენციებს. 2020 წელს ერთ-ერთი უახლოესი არის კრუპნოვსკის კითხვები, კონფერენცია, რომელიც აერთიანებს მეცნიერებებს, რომლებიც სწავლობენ ჩრდილოეთ კავკასიის ისტორიასა და არქეოლოგიას.

აფხაზეთის დიდი კედლის შესწავლის ისტორია დაიწყო საუკუნე-ნახევრის წინ. აფხაზეთის დიდი კედელი ასევე მოხსენიებულია შვეიცარიელი მოგზაურისა და ეთნოგრაფის ფრედერიკ დიუბუა დე მონპერეს ნაშრომში. აფხაზეთის დიდი კედლის კოშკების ნაწილი მაჭარისა და ზღვისპირა მონაკვეთზე აღწერილია რუსი მეცნიერის, ისტორიკოსისა და არქეოლოგის, გრაფინია პრასკოვია უვაროვას მიერ. საბჭოთა პერიოდში აფხაზეთის დიდი კედლის შესწავლა მხარეთმცოდნე იოსებ აძინბამ განაგრძო. მას პირველად მიეცა შანსი გაევლო იმ მნიშვნელოვანი ნაწილის, რაც, მისი აზრით, იყო კედლის დაცვის ხაზი კელასურიდან ენგურამდე. თავის სტატიაში „ათი დღე აფხაზეთის დიდი კედლის გასწვრივ“, აძინბამ აღწერა არა მხოლოდ სავარაუდო მიმართულება და სოფლები, რომლითაც გადიოდა კედელი, არამედ უშუალო სიახლოვეში მდებარე ისტორიული ძეგლები. დღეისთვის დადგენილია, რომ მათ უმეტესობას არაფერი აქვს საერთო დიდ კედელთან - უპირველეს ყოვლისა, შენობების არქიტექტურული სტილი და მათი შექმნის დრო არ ემთხვევა.

XIX საუკუნის სამოცდაათიან წლებში ისტორიკოსი და არქეოლოგი იური ვორონოვი გაიარა აფხაზეთის დიდი კედლის გასწვრივ კელასურიდან ტყვარჩელამდე და კოშკებს შორის მანძილს ზომავდა პედომეტრით. მან გამოაქვეყნა თავისი კვლევები 1973 წელს სტატიაში, რის საფუძველზეც მიმდინარეობს დღევანდელი არქეოლოგიური კვლევები.

            -4-

აფხაზმა არქეოლოგებმა მოინახულეს შავ მთხრელების მიერ არჩეული ისტორიული ციხესიმაგრეები და დაადგინეს, რომ უძველესი ძეგლები იზიდავს არა მხოლოდ განძის უკანონო მონადირეებს, არამედ იდუმალი კულტის მიმდევრებსაც.

2020 წლის იანვარში აფხაზმა არქეოლოგებმა შეიტყვეს კოდორის ხეობაში წიბილიუმის ციხის ტერიტორიაზე უკანონო არქეოლოგიური გათხრების შესახებ.

არტეფაქტების საგანძური

შავი მთხრელების კვალი „მთიური აფხაზეთის“ პროექტის მოხალისემ ლევონ ცუგურიანმა იპოვა. პროექტის მონაწილეები აკვირდებიან ისტორიული ძეგლის მდგომარეობას და პერიოდულად ახორციელებენ მის ტერიტორიის გასუფთავებას შამბნარისა და ნაგვისაგან.

„ბევრი ყაჩაღური გათხრა იქნა ნაპოვნი წებელდის ციხის ტერიტორიაზე და უშუალოდ მის კედლებთან. დაახლოებით ერთი თვის წინ აქაურობა მოინახულეს შავმა მთხრელებმა. გათხრების ადგილებში ყველგან ჩანს მიწიდან ამოთხრილი და გაფანტული „არასაჭირო“ კერამიკის ნატეხები“, - თქვა ცუგურიანმა.

მათ, ვისაც უყვარს უძველესი საგანძურით და ისტორიული არტეფაქტებით სარგებლობა, უხეშად შეიძლება დაიყოს სამ ძირითად ჯგუფად: „შავი არქეოლოგები“, „განძზე მონადირეები“ და „ტროფეებზე მონადირეები“. ზოგადად, ყველა მათგანს ყველაზე ხშირად „შავ მთხრილებს“ უწოდებენ.

წიბილიუმის ციხე (ახ. წ. II-VII სს.) - შუა საუკუნეების აფსილიის ცენტრი - უძველესი არტეფაქტების ნამდვილი საგანძურია, რომელიც იზიდავს არა მხოლოდ მეცნიერებს, არამედ განძის მაძიებლებს სათანადო განათლებისა და ნებართვის გარეშე.

წებელდაში არქეოლოგიური გათხრები ჯერ კიდევ XIX საუკუნის ბოლოს დაიწყო. აქ მრავალი არტეფაქტი აღმოაჩინა ადგილობრივმა მოსახლეობამ, რომელმაც გაანადგურა უძველესი სამარხი ნიადაგის დამუშავების დროს. 1915 წელს თბილისის სახელმწიფო მუზეუმს გადაეცა ადგილობრივ მოსახლეობაში შემონახული დანგრეული საფლავებიდან ამოღებული დიდი რაოდენობით შუა საუკუნეების იარაღი და სამკაული.

ცნობილმა აფხაზმა არქეოლოგმა იური ვორონოვმა სკოლის წლებში შეაგროვა აქ უძველესი სამარხებიდან ზედაპირზე ამორეცხილი ათას-ნახევარი ნივთი. მის მიერ შეგროვებული კოლექცია 1959 წელს აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმს გადაეცა.

მრავალრიცხოვანი გათხრების შედეგად არქეოლოგებმა დაადგინეს, რომ წებელდაში მდებარეობდა თხუთმეტამდე ნამოსახლარი, ათი ციხესიმაგრე და II-VII სს. ოცამდე სამარხი, ასევე გამოვლინდა ქლუხორის უღელტეხილზე მიმავალი უძველესი გზის კვალი.

„გვიანი ანტიკური პერიოდისა და ადრეული შუა საუკუნეების ჩვენი ქვეყნის ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ერთ-ერთი ყველაზე შესწავლილი ძეგლია წიბილიუმის ციხესიმაგრე. წებელდას მიდამოებში ჩატარებული კვლევების წყალობით დაიწერა ათობით სტატია, მონოგრაფია და ა. შ. ამ ყველაფერმა ნათელი მოჰფინა აფხაზეთის უძველეს ისტორიას, მაგრამ დღეს ეს ძეგლი მივიწყებულია. ის ნადგურდება დროის გავლენით და განძის მაძიებელთა ხელით“, - განმარტავს აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმის მკვლევარი დიმიტრი სჩასტნი.

ციხის დათვალიერებისას არქეოლოგებმა დააფიქსირეს შავი მთხრელების მრავალი გათხრები.

„მაგნიტი“ მთხრელებისთვის

„შემაშფოთებელი სიგნალის მიღების შემდეგ წიბილიუმის ციხესიმაგრეში შავი არქეოლოგების ბოლო ვიზიტების შესახებ, „აფხაზეთის დიდი კედლის საიდუმლოების“ პროექტის ჯგუფმა გადაწყვიტა ეწვია არა მხოლოდ ამ ისტორიულ ძეგლს, არამედ ტურისტებისთვის ხელმისაწვდომ ადრეული შუა საუკუნეების ერთ-ერთ უახლოეს ძეგლს აფხაზეთში - ციხესიმაგრეს უაზ-აბაას“, - ამბობს აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტის არქეოლოგიის დეპარტამენტის უმცროსი მკვლევარი შანდორ კაიტანი.

დღეს აქტიურად ნადგურდება IX-X სს. აფხაზთა სამეფოს თანამედროვე ციხესიმაგრე უაზ-აბაა.

უაზ-აბაას ციხის ყველაზე მაღალი კოშკი სასწრაფოდ საჭიროებს რესტავრაციას, მალე ის შესაძლოა მთლიანად ჩამოინგრეს.

მთავარი 18-მეტრიანი კოშკი - ამ ციხესიმაგრის მთავარი წერტილი, მრავალი წლის წინ ნახევრად ჩამოინგრა და დანარჩენი ორი კედელი ითვლის თავის დღეებს. პროექტის „სუფთა აფხაზეთის“ აქტივისტების ძალისხმევით ციხის ტერიტორია ნაგვისაგან გაიწმინდა.

უაზ-აბაას ციხესიმაგრესთან ახლოს, ღრმა ნაპრალის ფსკერზე, პატარა მშვენიერ ხეობაში, მდებარეობს აფხაზეთის მრავალრიცხოვანი გამოქვაბულებიდან ერთ-ერთი - მღვიმე უაზ-აბაა აღვევა.

ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში გამოქვაბულამდე ქვის კიბე მიდიოდა, ის ჩამოინგრა და მის ადგილას ხის კიბე ააგეს. მაგრამ ახლა კიბეებზე ჩასვლა შეუძლებელია, საფეხურების უმეტესობა ჩამონგრეულია.

სათანადო ყურადღებისა და მისი აღდგენის სისტემატური მუშაობის გარეშე, ძეგლს უახლოეს მომავალში სრული გაქრობა ემუქრება.

ციხესიმაგრისა და მის შემოგარენის ვიზუალური დათვალიერება, ისევე როგორც წიბილიუმის ციხესიმაგრეში, გამოავლინა მრავალი მცირე ძარცვითი გათხრები.

„ციხის გზასთან შედარებით სიახლოვისა და ამ ობიექტის მონახულების კონტროლის სრული არარსებობის გათვალისწინებით, გასაკვირი არ არის, რომ ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლისადმი ინტერესი „განძის მაძიებლების“ მხრიდან გაზრდილი იქნება», - თქვა დიმიტრი სჩასტნიმ.

დავითის ვარსკვლავი უძველეს ციხესიმაგრეში

უაზ-აბაას ციხის ტერიტორიის დათვალიერებისას, არქეოლოგთა ჯგუფმა ერთადერთი გადარჩენილი კოშკის მოპირდაპირედ აღმოაჩინა იდუმალი პიქტოგრამა - შთამბეჭდავი ზომის წრე, რომელშიც ე. წ. დავითის ვარსკვლავი, ანუ სოლომონის ბეჭედია ჩაწერილი. პიქტოგრამა გამოყვანილია მშრალი ტოტებით, ირგვლივ მიწა გათელილია.

ექვსქიმიან ვარსკვლავს ბევრი მნიშვნელობა აქვს. მასონებს სჯერათ, რომ ჰექსაგრამა ძალაუფლებას აძლევს, რათა მთელ მსოფლიზე იბატონონ. ოკულტისტებს უძველესი სიმბოლო „ეხმარება“ სხვა სამყაროსთან კავშირის დასამყარებლად ან დემონების გამოძახების მცდელობებში. ალქიმიკოსები მკერდზე პიქტოგრამას ატარებდნენ და მას უკვდავების ნიშნად თვლიდნენ. ექვსქიმიანი ვარსკვლავი იუდაიზმში რწმენის სიმბოლოდ ითვლება. ეს საერთაშორისო ნიშანი გამოიყენება სხვადასხვა რელიგიაში, მისი ნახვა შეიძლება ისრაელის, ბურუნდის, ნიგერიის დროშებზე, გერბების ელემენტებში.

ჰექსაგრამა უძველესი სიმბოლოა. ვინ და რატომ განათავსა იგი ძეგლიდან რამდენიმე მეტრში უცნობია.

როგორც არ უნდა იყოს, შეუძლებელია ცალსახა პასუხის გაცემა, რისთვის და ვის სჭირდება ეს ნიშანი უაზ-აბაას ციხედან ათიოდე მეტრში. არის თუ არა პიქტოგრამა ვიღაცის ხუმრობა, შავი მესის მომზადება თუ ჯადოქრობის რიტუალი რუსეთიდან ელექტროენერგიის ნაკადის გამოძახებისათვის, უცნობი რჩება.

ყოველ შემთხვევაში, თუ აფხაზმა „მასონებმა“ თავიანთი მესის დროს ცეცხლი წაუკიდეს დაშლილ მშრალ ტოტებს უძველესი ძეგლის უშუალო სიახლოვეს, ეს არ შეუწყობს ხელს ციხესიმაგრის აღდგენას „უმაღლესი ძალების“ დახმარებით, უფრო, წინააღმდეგ.

მაგრამ არის კარგი ამბავიც. კიდევ ერთი ობიექტის დათვალიერებისას (დაზუსტებით ამ სტატიაში არ მოგახსენებთ, რათა არ მივიზიდოთ შავი მთხრელები) შეგროვდა ამწევი მასალა -  არტეფაქტები, რომლებიც იპოვეს მიწის ზედაპირზე: პითოსის ფეხი, კერამიკული ჭურჭლის ფრაგმენტები და შუა საუკუნეებით დათარიღებული ოთხწახნაგიანი ისრის წვერი. აღმოჩენები მიუთითებენ იმაზე, რომ ამ ადგილას შესაძლოა უძველესი ნამოსახლარი ყოფილიყო.

სამწუხაროდ, ეს ძეგლიც იმათ რიგს შეუერთდა, რომლებსაც განძის მაძიებელმა დააბიჯა. არქეოლოგებს უკვირთ - აფხაზეთში შავი არქეოლოგიის პრობლემის მოგვარება შესაძლებელია მხოლოდ ობიექტებზე სისტემატური არქეოლოგიური გათხრებისა და სახელმწიფო კონტროლის გზით.

თებერვალში, იური ვორონოვის ცენტრში გაიმართება პრესკონფერენცია, რომელიც ეძღვნება აფხაზეთში შავი მთხრელების პრობლემას და ისტორიული ძეგლების დაცვას.

            -5-

ისტორიკოსები და არქეოლოგები აფხაზეთის მოსახლეობას შავ მთხრელებთან ბრძოლაში დახმარებისკენ მოუწოდებენ. ი. ვორონოვის სახელობის სამეცნიერო-კულტურულ ცენტრში უკანონო გათხრების პრობლემა განიხილეს. აფხაზეთის ბევრი კულტურული ძეგლი მთხრელების ხელით დაზარალდა, კრიმინალები არ ერიდებიან სოციალურ ქსელებში გამოაქვეყნონ თავიანთი უკანონოდ მოპოვებული და აფხაზეთიდან ჩამოტანილი აღმოჩენები. როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, შავი მთხრელების დასჯა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მათ წაასწრებენ საქმეზე ან „ცხელ“ დევნაში, ამიტომ არქეოლოგთა პროფესიული საზოგადოება ითხოვს ყველა საეჭვო გათხრების შესახებ შეატყობინონ სამართალდამცავ ორგანოებს, აფხაზეტის ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის დეპარტამენტს, ან მოძრაობების „მთიულური აფხაზეთის“ და „სუფთა აფხაზეთის“ აქტივისტებს. სიტყვა ეძლევა ნადეჟდა ბოროვიკოვას.

            -6-

აფხაზეთის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იური ვორონოვის სახელობის სამეცნიერო-კულტურულ ცენტრში განიხილეს შემდეგი საკითხები - როგორ გვთავაზობენ აფხაზეთში შავ მთხრელებთან ბრძოლას, რატომ ვერ გვარდება პრობლემა და რა უნდა გაკეთდეს „განძის ნადირობის“ აღმოსაფხვრელად.

აფხაზეთის რესპუბლიკის ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების უმეტესობა დასახლებული პუნქტებიდან შორს მდებარეობს, რაც მათ შავმთხრელების ადვილ „ნადავლად“ აქცევს, აღნიშნეს კონფერენციის მონაწილეებმა. ბოლო წლებში ინფორმაცია „განძის მაძიებლების“ უკანონო საქმიანობის შესახებ არაერთხელ იქნა მიღებული.

სხვადასხვა წლებში ნაწილობრივ გაძარცვეს კოდორის მარცხენა სანაპიროზე მდებარე ფსკალის ტაძარი, სოხუმის ბაგრატის ტაძარი, ლაშქენდარის ტაძარი, გაგრის რაიონში აჩმარდას სამარხი და მრავალი სხვა.

აჩმარდას სამარხზე ოპერატიული სამუშაოების პროცესში დააკავეს სამი ადამიანი, რომლებსაც სამოცამდე არქეოლოგიური აღმოჩენა ჩამოართვეს. მათ შორის არის რკინის ხმლები, შუბის და ლახვარის წვერები, მშვილდსაკინძები, მონეტები და სხვა.

მაგრამ მარეგულირებელი სამართლებრივი ბაზის არარსებობის გამო, დაკავებულ შავ მთხრელების წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმის აღძვრა ვერ მოხერხდა. დამრღვევებს გაისაუბრეს და გაათავისუფლეს. აღმოჩენილი არტეფაქტები (სია გამოქვეყნდა აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმის დირექტორის არკადი ჯოპუას და არქეოლოგ ვალენტინ ნიუშკოვის ერთობლივ სტატიაში - რედ.) ჩამოართვეს და აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმს გადასცეს.

2020 წლის იანვარში აფხაზმა არქეოლოგებმა კოდორის ხეობაში, წიბილიუმის ციხესიმაგრის ტერიტორიაზე უკანონო არქეოლოგიური გათხრების შესახებ შეიტყვეს. წიბილიუმის ციხესიმაგრე ისტორიული აფსილიის 13 ციხესიმაგრიდან მთავარია. VI საუკუნეში ეს ციხესიმაგრეები მდებარეობდნენ ჩრდილოეთ კავკასიისკენ მიმავალ უღელტეხილის გზაზე და იცავდნენ აბრეშუმის დიდი გზის ერთ-ერთ განშტოებას.

„ანაკოპიის ციხესიმაგრეში არის ადამიანი, რომელიც იცავს წესრიგს, მაგრამ წიბილიუმის ციხესიმაგრეში ისეთი ადამიანი არ არის, ვინც იბრძოლებდა ამ ძეგლისთვის, ამიტომ დღეს შევიკრიბეთ იური ვორონოვის სახელობის ცენტრში, რომელმაც თავისი ცხოვრების უდიდესი ნაწილი წებელდის კულტურის შესწავლას მიუძღვნა. ამ ორგანიზაციის (ვორონოვის ცენტრის - რედ.) თანათავმჯდომარე გახლავარ და მინდა, რომ ამ კედლებში გადაიჭრას არამარტო წიბილიუმის ციხესიმაგრის, არამედ აფხაზეთის მთელი კულტურული მემკვიდრეობის დაცვასთან დაკავშირებული აქტუალური პრობლემები“, - განაცხადა პრესკონფერენციის გახსნისას ისტორიკოსმა, კავკასიისმცოდნემ, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორმა ოლეგ ბღაჟბამ.

როგორ მუშაობენ შავი მთხრელები

აფხაზ არქეოლოგებს, რომლებიც ისტორიულ ძეგლებს ლეგალურად შეისწავლიან, თავიანთ „არსენალში“ მხოლოდ ისეთი პრიმიტიული იარაღები აქვთ, როგორიცაა თოხები, ნიჩბები და მოძველებული, „შუა საუკუნეების“ ლითონის დეტექტორები. შავი მთხრელები კი ყაჩაღურ გათხრებისთვის იყენებენ თანამედროვე ლითონის დეტექტორებსა და მაგნიტომეტრებს, რაც საშუალებას აძლევს კომპიუტერის გამოყენებით დაადგინონ ძვირფასი ლითონების (ოქრო, ვერცხლი, ბრინჯაო და ა. შ.) მდებარეობა ექვს მეტრამდე სიღრმეში. ასეთი აღჭურვილობის კომპლექტი, თუნდაც გამოყენებული, ფასდება სულ მცირე 500 ათასი რუბლი.

ამავე დროს, ისეთ ნივთებს, როგორიცაა კერამიკა, ძვლები, მინა, რომლებიც მეცნიერებს აინტერესებთ, მაგრამ არა ძვირფას ლითონებზე მონადირეებს, მთხრელები უბრალოდ ყრიან, როგორც არასაჭირო.

რუსეთთან და საქართველოსთან არის შეთანხმებები, რომ აიკრძალოს ასეთი ტექნიკის შემოტანა აფხაზეთის ტერიტორიაზე სპეციალური ნებართვის გარეშე, მაგრამ თუ აკრძალვას რუსული მხარე აკონტროლებს, საქართველოსთან დაკავშირებით საქმე სხვაგვარადაა. შედეგად, სავსებით შესაძლებელია შავ ტონებში შეღებილი არქეოლოგიური რუქის შედგენა გათხრილი ყაჩაღური ნახევარფაბრიკატების სიმრავლის საფუძველზე.

„შავი ბიზნესი“ და ძვირადღირებული ჩამორთმეული საქონელი

„შავი არქეოლოგიის პრობლემა ბევრად უფრო დიდია, ვიდრე ჩვენ აქ ვაჟღერებთ. იმისათვის რომ ეფექტურად დავიცვათ ისტორიული ძეგლები არა მხოლოდ შავი მთხრელებისაგან, არამედ განძის მაძიებლებისაგან, რიგითი პოზიტიური მოქალაქეებისაგან არ არსებობს მარეგულირებელი სამართლებრივი ბაზა. ხუთი წელია ვიბრძვით, მაგრამ სამართლებრივი ბაზის გარეშე, ბრძოლა დამრღვევებთან შეუძლებელია“, - განაცხადა კულტურის მინისტრის მოადგილემ ბატალ კობახიამ.

მისი თქმით, კულტურის სამინისტროში მუშაობის ხუთი წლის განმავლობაში მან სცადა 20-მდე სისხლის სამართლის საქმის აღძვრა, თუმცა ყოველ ჯერზე პროკურატურიდან უარი მიიღო. კობახიამ აღნიშნა, რომ ასევე წარუმატებელი აღმოჩნდა რუსეთის ერმიტაჟისათვის გადაცემული აფხაზეთის კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების კერძო კოლექციებიდან დაბრუნების მცდელობები.

მინისტრის მოადგილის თქმით, არქეოლოგებს შეუძლიათ საძიებო სამუშაოებისთვის უფასოდ მიიღონ შავ არქეოლოგებისგან ჩამორთმეული აღჭურვილობა.

ამ განცხადებამ გამოიწვია დაპირისპირება კონფერენციის მონაწილეებს შორის. ბევრმა მონაწილემ გამოთქვა აზრი, რომ შავი მთხრელებისაგან ამოღებული აღჭურვილობის სამეცნიერო მიზნებისთვის მოპოვება შეუძლებელია.

„გთხოვთ, ნებისმიერ დროს აიღეთ ხელწერილით“, - უპასუხა კობახიამ კონფერენციის მონაწილეებს, რომლებიც მას არ ეთანხმებოდნენ.

საჭიროა კანონი

კობახიანმ ასევე დაამატა, რომ კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის შესახებ კანონის არარსებობის გარდა, პრობლემას ამწვავებს დაცული ტერიტორიების საზღვრების განსაზღვრა.

„სანამ მიწა არ გადანაწილდება, სანამ პრივატიზაციის პროცესი არ დასრულდება, აფხაზეთის ტერიტორიაზე არსებული ნაკრძალევის საზღვრები არ დადგინდება“, - განაცხადა ბატალ კობახიამ.

ამასობაში, პრესკონფერენციის ერთ-ერთმა ორგანიზატორმა, აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმის მკვლევარმა დიმიტრი სჩასტნიმ Sputnik-ის კორესპონდენტს განუცხადა, რომ კულტურის სამინისტროს თანამშრომლებმა და EcoGeoProject-ის თანამშრომლებმა ჯერ კიდევ 2016 წ. განსაზღვრეს ისტორიულ-კულტურული ნაკრძალების დაცული ზონების საზღვრები აფხაზეთის ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის უძრავი ნივთების ინვენტარიზაციის მიზნობრივი პროგრამის ჩარჩოში.

პრესკონფერენციაზე შემოთავაზებული იყო კულტურის სამინისტროს თანამშრომელთაგან ადამიანების შერჩევა, რომლებსაც შეეძლოთ ტერიტორიაზე პატრულირება და ასევე მათთვის შესაბამისი უფლებების მინიჭება, თუმცა სამინისტროში შემცირების გამო (31 თანამშრომლიდან დატოვეს მხოლოდ 8), კულტურის მინისტრის მოადგილის ინიციატივა მხარდაჭერა ვერ ჰპოვა.

არ ითხოვო, არამედ მოითხოვო

გამოსვლის შემდეგ თავად ბატალ კობახიამ, ასევე კონფერენციის ბევრმა მონაწილემ და ჟურნალისტმა ვორონოვის ცენტრი დატოვა. უკვე მინისტრის მოადგილის წასვლის შემდეგ, დეპუტატმა ალხას ჯინჯოლიამ შესთავაზა წებელდის ციხესიმაგრეში არა მარტო შავი მთხრელების პრობლემის მოგვარება, არამედ ზოგადად ისტორიულ-კულტურული ძეგლების დაცვა.

მისი აზრით, აუცილებელია დაცული ტერიტორიის საზღვრების გაფართოება, შემოღობვა, ფიქსაციის თანამედროვე საშუალებების და ვიდეოხაფანგების დაყენება, გამოიყოს მეტყევეების შტატი, რომელთა ფუნქციებში ძეგლის ტერიტორიის ყოველდღიური შემოვლა შევა.

აფხაზეთში არსებობს კანონი სამეცნიერო პროგრამების დაფინანსების შესახებ, ამ მიზნებისთვის შეიძლება დაიხარჯოს ბიუჯეტის სამ პროცენტამდე, ანუ დაახლოებით 300 მილიონი რუბლი. თუმცა, ბოლო პერიოდში არც ერთი წინადადება არ შემოსულა ამ თანხების სამეცნიერო მიზნებისთვის გამოყენების შესახებ, დაასკვნა დეპუტატმა.

„სამეცნიერო საზოგადოება გაფორმებულ მიზნობრივ პროგრამას თუ წარმოადგენს, საუბრის საგანი მაინც იქნება. გარკვეული კანონის მიხედვით, ახლა მისი ნომერი არ მახსოვს, შეიძლება უკვე არ ითხოვოთ, მაგრამ მოითხოვოთ ეს თანხა, რომ შევინარჩუნოთ ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები. წებელდის ნაკრძალი უნდა გადაიქცეს არა პროექტად, არამედ სამეცნიერო პროგრამად, რომელიც საშუალებას მოგვცემს განვაგრძოთ აფხაზი ხალხის ისტორიის შესწავლა. თქვენის მხრივ მოასწრებთ ასეთი პროგრამის მომზადება ბიუჯეტის ფორმირების დასაწყისამდე? დაფიქრდით, ეს ახლა უნდა გაკეთდეს, მოასწრებთ? - მიმართა ალხას ჯინჯოლიამ არქეოლოგებს.

პრესკონფერენციის დასასრულს არქეოლოგებმა გადაწყვიტეს წებელდის ციხესიმაგრის შენარჩუნების პროგრამა მოამზადონ და ბიუჯეტის ჩამოყალიბებამდე დროულად მოასწრონ.

                                    -7-

„ეს უნიკალური აღმოჩენაა მისი არქეოლოგიური შენარჩუნების თვალსაზრისით. ეს თასი დაახლოებით ათი დღის წინ აღმოვაჩინეთ. თასი თარიღდება ჩვენი წელთაღრიცხვით I-III  სს., ჯერ განმარტება არ გვაქვს, იყო ეს დიდი სუფრის ლანგარი, თუ ფხვიერი პროდუქტების საზომი ჭურჭელი. მისი უნიკალურობა იმაშია, რომ ის გადარჩა ასი პროცენტით, ანალოგებს შევისწავლით ლიტერატურაში, ”- თქვა რადიო Sputnik-თან ინტერვიუში გალინა ტრებელევამ, რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის არქეოლოგიის ინსტიტუტის კლასიკური არქეოლოგიის განყოფილების თანამშრომელმა.

არქეოლოგის ინფორმაციით, მერკულას დასახლებაში გათხრები მთელი აგვისტოს განმავლობაში მიმდინარეობდა.

„საზღვარი გადავკვეთეთ საზღვრის გახსნის პირველ დღეს, 1 აგვისტოს. ექსპედიცია ეძღვნება მერკულას დასახლების შესწავლის გაგრძელებას, ძირითადი სამუშაო ჩატარდა ციხის შესწავლის გაგრძელებაზე, რომელიც გასულ წელს გავთხარეთ. ჩვენ ვიპოვეთ ამ ციხის შესასვლელი, ასევე დადასტურდა ამ ციხის ორი დონე გენერალური რესტრუქტურიზაციის თვალსაზრისით“, - განაცხადა ტრებელევამ.

მისი თქმით, ციხის რესტრუქტურიზაცია შესაძლოა დაკავშირებული იყო მიწისძვრის დროს მომხდარი ტექტონიკურ ძვრებთან.

„ჩვენ ვხედავთ, რომ უფრო ძველი იატაკის ნაწილი იყო კლდის ფენის ქვეშ, ეს შეიძლებოდა მომხდარიყო დიდი ტექტონიკური ძვრების შედეგად. ამის შემდეგ ციხე განაგრძო არსებობა, გაკეთდა ახალი იატაკის დონე; ციხის არსებობის თარიღია - ჩვენი წელთაღრიცხვის I-II სს., მაგრამ არაუგვიანეს III ს.“, - აღნიშნა მეცნიერმა.

გათხრების შედეგად არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს ისარი, რომელიც ჩვენი წელთაღრიცხვით XII-XIV სს. თარიღდება.

მერკულას დასახლება აფხაზეთის დიდი კედლის შიგნით მდებარე დასახლებაა და მასში ასახულია მოსახლეობის ცხოვრება და ისტორია, ამბობს ის.

„ტაძარში აღმოჩენილი ნაშთების შესწავლამ აჩვენა, რომ იმ დროის ხალხი სოფლის მეურნეობით იყო დაკავებული, მთავარი საკვები კი მარცვლეული იყო. ეს ის მოსახლეობაა, რომელმაც, დიდი ალბათობით, ერთ დროს ააგო აფხაზეთის დიდი კედელი და გამოიყენა იგი ტერიტორიის დასაცავად. შეიძლება ითქვას, რომ კედელი ადგილობრივმა მოსახლეობამ აღმართა; აღმართეს ციხესიმაგრეები, დიდი სიმაგრეები, საკმაოდ აქტიური ვაჭრობა აწარმოეს ანტიკურ ცენტრებთან“, - აღნიშნა არქეოლოგმა.

დასახლების შესწავლა ერთ წელზე მეტხანს გაგრძელდება, რუსი მეცნიერები აფხაზეთში სამუშაოს გასაგრძელებლად 2021 წელსაც გეგმავენ ჩამოსვლას, განაცხადა მან.

მერკულას დასახლება აფხაზმა და რუსმა მეცნიერებმა 2013 წელს შემთხვევით აღმოაჩინეს. გათხრები 2014 წელს დაიწყო. ის უნიკალურია იმით, რომ ძვ. წ. IV ს. აფხაზებით იყო დასახლებული და არანაირი კავშირი არ ჰქონდა აფხაზეთის ტერიტორიაზე ბერძნულ ან რომაულ დასახლებებთან.

სუხუმი, 31 ივლისი - Sputnik, ბადრაკ ავიძბა. რუსეთ-აფხაზური ერთობლივი არქეოლოგიური ექსპედიციის დროს „მერკულას დასახლებაში“ თიხის ხუთი პითოსი იპოვეს, - ამის შესახებ Sputnik-თან ინტერვიუში ექსპედიციის აფხაზური ნაწილის ხელმძღვანელმა, ისტორიკოსმა სურამ საკანიამ განაცხადა.

ყოველწლიურად ობიექტზე პოულობენ სხვადასხვა არტეფაქტი, რომელიც საინტერესოა რესპუბლიკის ისტორიის შესწავლის თვალსაზრისით, ამბობს საკანია.

„წელს სამუშაოები 22 ივლისს დაიწყო, გათხრები პერიოდულად მიმდინარეობს, იყო  წვიმები, არახელსაყრელი ამინდის პირობები. ორი შურფი ორ მეტრის სიღრმეზე ჩავიყვანეთ და  უფრო ვაღრმავებთ. გადავწყვიტეთ დასახლების ქვედა ზონაში შურფების გაყვანა, რადგან აქ წინა წელს ვიპოვეთ კერამიკული ნაწარმი, რომელიც წააგავს ალანურ კერამიკას. II ს. კავკასიაში დამკვიდრდნენ ალანები, რომლებსაც შეეძლოთ სავაჭრო კავშირებით შავ ზღვაზე გასვლა და აფხაზებთან დაკავშირება“, - აღნიშნა მეცნიერმა.

სხვა ნივთების აღმოჩენის იმედით, არქეოლოგიური ექსპედიციის წევრები „მერკულას დასახლების“ ქვედა ნაწილში მუშაობას შეუდგნენ.

„წელს ვიპოვეთ ღვინის ან წყლის ქვევრი, რომელიც ძალიან დამტვრეულია. ციხესიმაგრის თავდაცვის პირველ და მეორე ხაზებს შორის გათხრებისას, სრულიად შემთხვევით, წვიმების შემდეგ, პითოსის ყელი აღმოაჩინეს. სამუშაოების პროცესში, აღმოვაჩინეთ ხუთი პითოსის კონცენტრაცია, სამი მთლიანი პითოსი, ორს ხვალ ან ზეგ მოვხსნით“, - აღნიშნა მან.

პითოსი არის მიწაში ჩაფლალული ქვევრი, რომელშიც ინახებოდა ღვინო, მარცვლეული ან წყალი.

„ჯერ ვერ განვსაზღვრავთ, რისთვის გამოიყენებოდა აღმოჩენილი პითოსები, რადგან ისინი ნახევრად წყლით, თიხით და მიწით იყო სავსე. იმედი გვაქვს, რომ მივიღებთ ქვევრების შიგთავსის ანალიზს; თუ ოდესღაც მათში ღვინოს ინახავდნენ, ყურძნის თესლებს მივიღებთ“, - განაცხადა სურამ საკანიამ.

მეცნიერები ჯერ არ ამბობენ, თუ რომელ დროს ეკუთვნის აღმოჩენილი პითოსები.

„ციხის ფუნქციონირების დასაწყისი არაუგვიანეს III ს. თარიღდება, რადგან ციხესიმაგრეში აღმოაჩინეს ეკლესია, სამარხებითა და კერამიკის ნაკეთებებით. ეკლესია V ს. დავათარიღეთ, რადგან ეკლესიას აქვს გარკვეული ფორმა, რომელიც არ სცილდება ჩვენი წელთაღრიცხვით V ს., მაქსიმუმ VI  ს. დასაწყისს. რაც შეეხება ამ პითოსებს, ეს არის უნიკალური ფორმის კერამიკის ნაკეთებებია. ისინი, შეიძლება, არსებობდნენ საუკუნეების და ათასწლეულების განმავლობაში ფორმის შეუცვლელად. ამიტომ, ისინი შეიძლება მიეკუთვნებოდეს III, V სს. ან უფრო გვიან. ამიტომ, სანამ ანალიზის შედეგებს არ მივიღებთ, გამოცნობა არ გვინდა“, - აღნიშნა მან.

2013 წელს აღმოსავლეთ აფხაზეთის ტერიტორიაზე, ოჩამჩირის რაიონის სოფელ მერკულაში არქეოლოგიური კვლევისას აღმოაჩინეს აქამდე უცნობი კომპლექსის არქიტექტურული ნაშთები. ძეგლს, რომელიც წარმოდგენილია ტაძრითა და თავდაცვითი ნაგებობებით, ეწოდა „მერკულას დასახლება“.

არქეოლოგიური ობიექტი მდებარეობს ვიწრო ქედის თხემზე, რომელიც გადაჭიმულია სამხრეთ-სამხრეთ-დასავლეთ - ჩრდილო-ჩრდილო-აღმოსავლეთ ხაზის გასწვრივ 450 მეტრზე.  ქედის სამხრეთ და ჩრდილოეთ კიდეებიდან კომპლექსს ესაზღვრებოდა თავდაცვითი კოშკები: ჩრდილოეთი კოშკი ამჟამად დანგრეულია, სამხრეთი კი შემორჩენილია.

ძეგლის ცენტრალურ ნაწილში შემორჩენილია ერთაფსიდიანი ტაძარი-ბაზილიკის ნანგრევები. აღმოჩენილია თავდაცვითი კედლებიც: სამხრეთ ფერდობის ძირში და მის კიდეზე და მეორე პლატოს აღმოსავლეთ მხარეს.

ადგილობრივების თქმით, კედელი ადრე პირველი პლატოს დასავლეთ კიდეზეც მდებარეობდა. ამ კედლის ნაშთები ექსპედიციის წევრებმა 2016 წელს არქეოლოგიური დაზვერვის დროს აღმოაჩინეს.

            -8-

აფხაზ და რუს მეცნიერების ყოველწლიური არქეოლოგიური ექსპედიცია ოჩამჩირის რაიონის სოფელ მერკულაში გრძელდება.

„მერკულას დასახლება“ ერთ-ერთ ისეთ ადგილად იქცა, რომელმაც არქეოლოგების ყურადღება მიიპყრო. 2013 წლიდან აქ გათხრები ტარდება, რომლის დროსაც უძველესი საგნები აღმოაჩინეს. ისინი დიდ ინტერესს წარმოადგენენ აფხაზეთის ისტორიის შესასწავლად.

ერთობლივი ექსპედიციის რუსულ ნაწილს ხელმძღვანელობს რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის არქეოლოგიის ინსტიტუტის კლასიკური არქეოლოგიის განყოფილების თანამშრომელი, ისტორიულ მეცნიერებათა კანდიდატი გალინა ტრებელევა, აფხაზურ ნაწილს - აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი სურამ საქანია.

2013 წელს არქეოლოგიური დაზვერვის პროცესში აღმოსავლეთ აფხაზეთის ტერიტორიაზე ოჩამჩირის რაიონის სოფელ მერკულაში აღმოაჩინეს არქიტექტურული ნაშთების მანამდე უცნობი კომპლექსი. ძეგლს, რომელიც წარმოდგენილია ტაძრითა და თავდაცვითი ნაგებობებით, ეწოდა „მერკულას დასახლება“.

არქეოლოგიური ობიექტი მდებარეობს ვიწრო ქედის თხემზე, რომელიც გადაჭიმულია სამხრეთ-სამხრეთ-დასავლეთ - ჩრდილო-ჩრდილო-აღმოსავლეთ ხაზის გასწვრივ 450 მეტრზე.  ქედის სამხრეთ და ჩრდილოეთ კიდეებიდან კომპლექსს ესაზღვრებოდა თავდაცვითი კოშკები: ჩრდილოეთი კოშკი ამჟამად დანგრეულია, სამხრეთი კი შემორჩენილია.

ძეგლის ცენტრალურ ნაწილში შემორჩენილია ერთაფსიდიანი ტაძარი-ბაზილიკის ნანგრევები. აღმოჩენილია თავდაცვითი კედლებიც: სამხრეთ ფერდობის ძირში და მის კიდეზე და მეორე პლატოს აღმოსავლეთ მხარეს.

ადგილობრივების თქმით, კედელი ადრე პირველი პლატოს დასავლეთ კიდეზეც მდებარეობდა. ამ კედლის ნაშთები ექსპედიციის წევრებმა 2016 წელს არქეოლოგიური დაზვერვის დროს აღმოაჩინეს.

            -9-

რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის არქეოლოგიის ინსტიტუტისა და აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტის ერთობლივი ექსპედიცია აფხაზეთის ოჩამჩირის რაიონში მერკულას დასახლების შესასწავლად 2013 წლიდან მიმდინარეობს.

„მერკულას დასახლებაში“ აფხაზურ-რუსული ერთობლივი არქეოლოგიური ექსპედიცია გრძელდება. მიმდინარე წელს სამუშაოები ივლისის ბოლოს დაიწყო და აგვისტოს ბოლომდე გაგრძელდება.

მერკულაში გათხრების დროს მეცნიერებმა ხუთი პითოსის აღმოჩენა მოახერხეს, რომლებიც შესანახად აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმს გადაეცემა.

ერთობლივი ექსპედიციის რუსულ ნაწილს ხელმძღვანელობს რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის არქეოლოგიის ინსტიტუტის კლასიკური არქეოლოგიის განყოფილების თანამშრომელი, ისტორიულ მეცნიერებათა კანდიდატი გალინა ტრებელევა, აფხაზურ ნაწილს კი აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი სურამ საქანია.

2013 წელს აღმოსავლეთ აფხაზეთის ტერიტორიაზე, ოჩამჩირის რაიონის სოფელ მერკულაში არქეოლოგიური დაზვერვისას აღმოაჩინეს აქამდე უცნობი არქიტექტურული ნაშთების კომპლექსი. ძეგლს, რომელიც წარმოდგენილია ტაძრითა და თავდაცვითი ნაგებობებით, ეწოდა „მერკულას დასახლება“.

არქეოლოგიური ობიექტი მდებარეობს ვიწრო ქედის თხემზე, რომელიც გადაჭიმულია სამხრეთ-სამხრეთ-დასავლეთ - ჩრდილო-ჩრდილო-აღმოსავლეთ ხაზის გასწვრივ 450 მეტრზე.  ქედის სამხრეთ და ჩრდილოეთ კიდეებიდან კომპლექსს ესაზღვრებოდა თავდაცვითი კოშკები: ჩრდილოეთი კოშკი ამჟამად დანგრეულია, სამხრეთი კი შემორჩენილია.

ძეგლის ცენტრალურ ნაწილში შემორჩენილია ერთაფსიდიანი ტაძარი-ბაზილიკის ნანგრევები. აღმოჩენილია თავდაცვითი კედლებიც: სამხრეთ ფერდობის ძირში და მის კიდეზე და მეორე პლატოს აღმოსავლეთ მხარეს.

ადგილობრივების თქმით, კედელი ადრე პირველი პლატოს დასავლეთ კიდეზეც მდებარეობდა. ამ კედლის ნაშთები ექსპედიციის წევრებმა 2016 წელს არქეოლოგიური დაზვერვის დროს აღმოაჩინეს.

            -10-

რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის დირექტორის მოადგილემ ალექსანდრე სკაკოვმა რადიო Sputnik-ის ეთერში მოგვითხრა, რაში მდგომარეობს აფხაზეთის ტერიტორიაზე მდებარე უძველესი გუენოს უნიკალურობა, რა მოგვცა არქეოლოგების სამწლიანმა გათხრებმა.

ოჩამჩირეში, უძველეს დასახლებაში გუენოსში გათხრები სამი წელია მიმდინარეობს. სკაკოვის თქმით, ბევრი სამუშაო გაკეთდა, თვით სამუშაო რთული იყო.

„კულტურული ფენის სისქე ხუთ მეტრზე მეტია. ჩვენ საკმაოდ რთულ პირობებში ვმუშაობთ... ამ დასახლების მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობს, რომ გუენოსი არის ერთადერთი ზუსტად ცნობილი, ზუსტად ლოკალიზებული ანტიკური პოლისი აფხაზეთის ტერიტორიაზე. დიოსკურიას ადგილმდებარეობა ზუსტად არ არის განსაზღვრული, მას ეძებენ სხვადასხვა ადგილას და ის ჯერ არ არის ნაპოვნი. ის, რაც ბიჭვინთაში აღმოაჩინეს, არის გვიან ანტიკური პერიოდის ადრეული ეტაპის ფენები. იგივე სიტუაციაა აფხაზეთის სამხრეთით. ამიტომ, გუენოსი ანტიკური ქალაქის ერთადერთი ზუსტად ცნობილი ადგილმდებარეობაა“, - განაცხადა მეცნიერმა.

            -11-

ოჩამჩირეში, უძველეს დასახლებაში გუენოსში გათხრები სამი წელია მიმდინარეობს. იმაზე, როგორ მიმდინარეობს მუშაობა რადიო Sputnik-ის ინტერვიუში მოგვითხრა, რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის დირექტორის მოადგილემ ალექსანდრე სკაკოვმა.

რაში მდგომარეობს აფხაზეთის ტერიტორიაზე მდებარე უძველესი გუენოს უნიკალურობა, რა მოგვცა არქეოლოგების სამწლიანმა გათხრებმა, - ამაზე წაიკითხეთ ჩვენ მასალებში.

კულტურული ფენა

ოჩამჩირეში, ანტიკურ დასახლებაში გუენოსში ბევრი სამუშაო გაკეთდა, კულტურული ფენის სისქე ხუთ მეტრზე მეტია, ამბობს რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის დირექტორის მოადგილე ალექსანდრე სკაკოვი.

დასახლების სამეცნიერო მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობს, რომ გუენოსი არის ერთადერთი ზუსტად ცნობილი ანტიკური პოლისი აფხაზეთის ტერიტორიაზე.

„დიოსკურიას ადგილმდებარეობა ზუსტად არ არის განსაზღვრული, მას ეძებენ სხვადასხვა ადგილას და ის ჯერ არ არის ნაპოვნი. ის, რაც ბიჭვინთაში აღმოაჩინეს, არის გვიან ანტიკური პერიოდის ადრეული ეტაპის  ფენები. იგივე სიტუაციაა აფხაზეთის სამხრეთით. ამიტომ, გუენოსი ანტიკური ქალაქის ერთადერთი ზუსტად ცნობილი ადგილმდებარეობაა“, - განაცხადა მეცნიერმა.

გუენოსის შესწავლა დაიწყო 1934-1935 წლებში, საზღვაო პორტის მშენებლობის დროს, მაგრამ იმ დროს გათხრები არ ჩატარებულა.

„მაშინ უფრო მეტი დაკვირვება იყო, ვიდრე გათხრები, რადგან ამისი არც დრო იყო და არც შესაძლებლობა. ახლა გვაქვს ასეთი შესაძლებლობა, ჩვენი ორი გათხრა ტაძრის ნანგრევებთან მიმდინარეობს, რომელიც თავის დროზე სერგეი შამბამ შეისწავლა. ჩვენ აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმის დირექტორთან, არკადი ჯოპუასთან ერთად ვატარებთ სამუშაოებს“, - განაცხადა ალექსანდრე სკაკოვმა.

წელს გათხრების დროს სარკოფაგის საფლავის ქვა, ასევე მცირე ოქროს სამკაული აღმოვაჩინეთ.

„სხვა გათხრაზე სამუშაოები მიმდინარეობს ანტიკურ ხანამდე დათარიღებულ ფენაში. ანუ, ამ დასახლებაში პირველად იქნა ნაპოვნი ასეთი ფენა: აღმოჩნდა, რომ ბერძნები არ მივიდნენ დაუსახლებელ ადგილას, არამედ იქ, სადაც დასახლება იყო. ნაპოვნია ბევრი ადგილობრივი კერამიკა. მნიშვნელობა იმაშია, რომ ნაპოვნია უფრო ადრინდელი დროის ფენა და ეს ოდნავ ცვლის ჩვენს წარმოდგენას გუენოსის ისტორიისა და, ზოგადად, შავი ზღვის ამ სანაპიროს ანტიკური კოლონიზაციის მიმდინარეობის შესახებ“, - აღნიშნა მეცნიერმა.

ადრე ითვლებოდა, რომ გუენოსი ბერძნებმა ცარიელ ადგილზე ააგეს, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ისინი მივიდნენ იმ ადგილას, სადაც მათზე ადრე ცხოვრობდა ხალხი, - ამაში მდგომარეობს სამეცნიერო აღმოჩენის უნიკალურობა, ხაზგასმით აღნიშნა ალექსანდრე სკაკოვმა.

„მათ შორის არანაირი სამხედრო კონფლიქტი არ ყოფილა, იყო ადგილობრივი მოსახლეობისა და ანტიკური კოლონისტების საერთაშორისო ინტეგრაცია“, - განაცხადა მან.

აღმოჩენები დასახლებაში

გუენოსის დასახლებაში მნიშვნელოვან აღმოჩენებს შორისაა - პლინფები წარწერებით არამეულ ენაზე. V საუკუნის ბოლოს - VI საუკუნის დასაწყისში ტაძრის აგებისას ერთმა ოსტატმა გააკეთა წარწერები აგურებზე არამეულ ენაზე, რომელსაც სწავლობდა.

„არამეული ენა არის ის ენა, რომელზეც იესო ქრისტე ლაპარაკობდა. შარშან კი იპოვეს წარწერა უკვე ბერძნულ ენაზე, ასევე პლინფზე, იქ არის სახელი და პატრონიმი, ან ორი სახელი. ეს უნიკალური ძეგლია ამ რეგიონისთვის, რადგან აქ საკმაოდ ცოტაა წარწერაა ცნობილი”, - თქვა ალექსანდრე სკაკოვმა.

არქეოლოგის თქმით, ის გარემოება, რომ გუენოსში მცხოვრებმა ადამიანმა ისწავლა ენა, რომელზეც თანამედროვე სირიისა და ისრაელის მოსახლეობა საუბრობს, მოწმობს უძველესი ქალაქის მაღალ კულტურულ დონეზე.

დასახლებაში აღმოჩენილი ტაძარი უნიკალურია, რადგან ასეთი ნაგებობები ძალიან ცოტაა არა მარტო აფხაზეთში, არამედ მთელ დასავლეთ ამიერკავკასიაში. გარდა საძირკველისა, შემორჩენილია ასევე უძველესი ტაძრის კედლების ნაშთებიც, აღნიშნა მეცნიერმა. სკაკოვის თქმით, ისტორიკოსები მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ტაძარი გუენოსის დასახლებაში შენდებოდა სხვადასხვა დროს, რადგან აგურის სიგანე, რისგანაც ტაძარი აშენდა, განსხვავებულია - აღმოსავლეთ ნაწილში ერთი სისქით, დასავლეთით - მეორისა.

სხვა საკითხებთან ერთად, გათხრების დროს მეცნიერებმა აღმოაჩინეს კანკელის დიდი რაოდენობის ფრაგმენტები, მათ შორის პროკონეს მარმარილოსაგან დამზადებული, რომელიც ჩამოტანილი იყო დღევანდელი სტამბოლის მახლობლად მდებარე კუნძულებიდან.

В Абхазии расположено много объектов историко-культурного наследия, где археологи находят предметы, представляющие ценность для изучения истории республики. Но нередко культурные ценности оказываются за пределами страны, в том числе из-за "черных копателей".

О том, какие правила существуют по вывозу культурных ценностей из Абхазии, кто их нарушает и что им за это грозит, читайте в материале Sputnik Абхазия.

Культурные ценности через границуp

В сентябре этого года Южное таможенное управление опубликовало новость о том, что в аэропорту Краснодара у гражданина России обнаружили металлический крест. Владелец объяснил, что этот православный крест он приобрел в монастыре села Дранда в Абхазии для личного пользования. Позже выяснилось, что предмет представляет культурную ценность – это был киотный крест, изготовленный в конце XIX века.

Связаться с настоятелем Драндского успенского монастыря Андреем Струцким для комментария не удалось, после чего редакция Sputnik обратилась в Министерство культуры.

Начальник департамента охраны историко-культурного наследия Минкультуры Шандор Кайтан проинформировал, что официальных рынков, где можно купить предметы, представляющие культурную ценность, в Абхазии нет – так как это незаконно.

"Однако, если какой-то гражданин обнаружил предмет, нашел покупателя, то он может продать, о чем мы можем не знать, так как он не сообщил куда надо. Такие вещи, к сожалению, могут быть перевезены через границу, если там (на границе - прим.) нет специалистов, которые могут определить, является ли этот предмет ценностью, объектом культурного наследия. Тем самым этот объект может быть безвозмездно утрачен", – добавил он.

Нехватка специалистов на границе как с абхазской, так и с российской стороны, которые могут определить, относится ли тот или иной предмет к культурному наследию, становится причиной вывоза их за границу, подчеркнул Кайтан.

"На границе есть большая проблема с идентификацией объектов культурного наследия. Специалисты могут не понять, что даже золотые предметы, украшения являются объектами историко-культурного наследия. Таким образом, они проходят через границу, продаются", - сказал начальник департамента охраны историко-культурного наследия Минкультуры.

Государственный таможенный комитет отмечает, что абхазское законодательство не проработано должным образом в этом плане.

"К сожалению, в Республике Абхазия законодательная база, регламентирующая вывоз предметов, представляющих историко-культурную ценность, не проработана должным образом, что приводит к определенным трудностям при реализации политики пресечения незаконного вывоза произведений искусства и предметов, имеющих культурную и историческую значимость таможенными органами Абхазии".

Все предметы искусства перед вывозом в обязательном порядке подлежат письменному декларированию, поэтому незаконный транзит культурных ценностей считается контрабандой.

"Такие действия квалифицируются как преступление согласно законодательству республики. Ответственное лицо таможенного органа принимает декларацию и идентифицирует все культурные ценности, после чего предоставляется специальный штамп на разрешение транспортировки. При таможенной регистрации пошлина за вывоз культурных ценностей, как правило, не предусматривается", – сообщает ГТК.

Продолжая комментарий, ведомство обращает внимание на то, что произведения искусства, предметы коллекционирования и антиквариат подлежат обязательной экспертизе. Такое исследование должно проводиться исключительно уполномоченными сотрудниками государственных служб.

"Результатом проведения экспертизы является свидетельство на право вывоза, что позволяет оформить разрешение на вывоз. Полученные экспертные заключения являются законным основанием для принятия решения о вывозе предметов за рубеж. Незаконный вывоз культурных ценностей с территории Республики Абхазия приобретает все более угрожающие масштабы. Преступники и контрабандисты используют все более изощренные способы вывоза произведений искусства и предметов, имеющих культурную и историческую значимость. На таможенные органы возложена одна из важнейших задач – пресечение незаконного вывоза культурно-исторических ценностей за пределы Республики Абхазия", – отмечает ведомство.

При этом, в силу нехватки технических средств таможенного контроля, выполнение этой задачи не представляется возможным для полного пресечения незаконного вывоза за пределы страны историко-культурных ценностей.

"Другой сложностью, с которой сталкиваются таможенные органы Республики Абхазия, при борьбе с попытками незаконного вывоза культурных ценностей с территории Республики Абхазия, является нехватка кадров, способных идентифицировать произведения искусства и предметы, имеющие культурную и историческую значимость. В силу определенной специфики данной работы, не всегда представляется возможным определить относится ли тот или иной вывозимый предмет к данной категории запрещенных к вывозу предметов", – отмечает Государственный таможенный комитет.

ГТК прилагает все усилия для пресечения незаконного вывоза историко-культурных ценностей с территории страны, согласно статистике ведомства, в текущем году не было выявлено ни одного факта незаконного вывоза историко-культурных ценностей.

Законный вывоз ценностей

Шандор Кайтан рассказал, что существуют законные основания для вывоза культурных ценностей за пределы республики. Предметы историко-культурного наследия Абхазии не могут быть вывезены навсегда.

"Напротив, Министерство культуры работает над тем, чтобы вернуть в страну свои памятники, которые были вывезены по многим причинам, в том числе во время войны в 1992-1993 годах. Речь может идти только о временном вывозе, физическое или юридическое лицо имеет право вывезти, либо ввезти движимые объекты культурного наследия только после получения свидетельства Министерства культуры. Эти предметы подлежат обязательной письменной декларации", – говорит он.

Цели вывоза могут быть разные, если это предметы археологии, возможно, что их будут временно вывозить на реставрацию, так как в республике не хватает высококвалифицированных специалистов по реставрации. В основном предметы вывозят специалисты-археологи, либо этнографы.

"Вывоз предметов историко-культурного наследия может быть также связан с проведением выставок за пределами республики. Такие процедуры проходили, например, в прошлом году, и в этом мы выдаем официальное разрешение на временный вывоз ценностей", – рассказал Кайтан.

Незаконный вывоз ценностей

В республике существует также незаконный вывоз культурных ценностей, отмечает начальник департамента охраны историко-культурного наследия Минкультуры Шандор Кайтан.

"К сожалению, есть много косвенных признаков, говорящих о том, что определенные предметы, представляющие культурную ценность, бывает, и особо ценные экспонаты, мы видим на разных международных аукционах. Мы полагаем, что они были вывезены с территории Абхазии", – заметил он.

В продолжение специалист сказал, что несмотря на то, что ведется огромная работа силами Службы государственной безопасности и Министерства внутренних дел, так называемые "черные копатели" очень активно работают в плане разрушения памятников, их расхищения с целью дальнейшей продажи.

"Неоднократно такие действия пресекались, однако эта теневая работа имеет огромные масштабы не только в Абхазии, но и на территории других стран", – подчеркнул Кайтан.

Местное законодательство несовершенно в плане наказания людей, которые занимаются разграблением культурных объектов и вывозом за пределы страны предметов, представляющих ценность, говорит он.

"К сожалению, "черные копатели" не могут нести уголовную ответственность, так как наше законодательство требует доработки. Похищенные вещи изымаются, но памятники несут непоправимый урон в плане их дальнейшего изучения. Когда "черные копатели" раскапывают ценности, они тем самым разрушают археологические слои, которые дают возможность изучить более подробно этот памятник", – подчеркнул он.

Вывозу культурных ценностей нередко способствуют местные жители, которые помогают "черным копателям".

"Они показывают, где находятся определенные объекты, бывает, что копают вместе с ними, находят вещи и вывозят. Несколько случаев пресекались, но масштабы велики, и очень сложно бороться без помощи самих граждан, понимания, что такие вещи нельзя делать, что это урон не только культуре, но и нашей государственности. Если мы получаем больше информации о наших памятниках, об их истории, то это престижно для нашего государства", – сказал Кайтан.

Недобросовестные люди не приходят на объекты историко-культурного наследия, когда там работают археологи.

"Но как только заканчивается сезонная работа археологов, приходят "черные копатели", докапывают уже с метало-детекторами, ищут предметы старины. Есть наши представители, которые нам сообщают, что памятник может быть разграблен, видят людей, которые ходят с метало-детекторами", – замечает он.

Такие сигналы \министерство культуры получает часто, после чего проводятся проверки, "черных копателей" находят, однако дело не доходит до уголовной ответственности, подытожил Шандор Кайтан.

Вывозу культурных ценностей нередко способствуют местные жители, которые помогают "черным копателям".

"Они показывают, где находятся определенные объекты, бывает, что копают вместе с ними, находят вещи и вывозят. Несколько случаев пресекались, но масштабы велики, и очень сложно бороться без помощи самих граждан, понимания, что такие вещи нельзя делать, что это урон не только культуре, но и нашей государственности. Если мы получаем больше информации о наших памятниках, об их истории, то это престижно для нашего государства", – сказал Кайтан.

Недобросовестные люди не приходят на объекты историко-культурного наследия, когда там работают археологи.

"Но как только заканчивается сезонная работа археологов, приходят "черные копатели", докапывают уже с метало-детекторами, ищут предметы старины. Есть наши представители, которые нам сообщают, что памятник может быть разграблен, видят людей, которые ходят с метало-детекторами", – замечает он.

Такие сигналы \министерство культуры получает часто, после чего проводятся проверки, "черных копателей" находят, однако дело не доходит до уголовной ответственности, подытожил Шандор Кайтан. -1-

Сегодня в Сухуме на рабочей встрече заместителей министров культуры Абхазии и Татарстана журналистам сообщили, что впервые за 23 послевоенных года в Абхазии были обнаружены и арестованы «черные копатели». Руководители двух министерств, занимающихся охраной памятников, делились опытом и обсуждали актуальные вопросы сохранения культурного наследия.

Встреча была посвящена «Инвентаризации и охране объектов историко-культурного наследия, выявлению и внесению их в государственный реестр памятников». Однако обсуждался более широкий круг вопросов.

Заместитель министра культуры Татарстана Светлана Персова рассказала о том, что успела посетить ряд памятников Абхазии. Она побывала в Новом Афоне, в селе Лыхны, в планах посетить Бедийский и Моквский храмы. Вот что она сказала:

«Впечатления, конечно, самые возвышенные, потому что богатейшее наследие, потрясают особенно древние памятники. Мало где в России можно найти настолько древние объекты, особенно связанные с древнехристианскими святынями. Конечно, здесь и климат благодатный для того, чтобы на протяжении стольких веков памятники оставались в очень хорошей сохранности для таких древних сооружений».

Она проинформировала о том, как работает отдел охраны памятников, как осуществляется контроль за их использованием и как ведомство регулирует свои отношения с застройщиками. Минкульт Татарстана разработал сборники цен на проектные и археологические исследования, а работа по инвентаризации памятников и создание их свода длилась почти 10 лет. В настоящее время система отлажена и работает четко.

В Абхазии ситуация совсем другая. О ней рассказал заместитель министра культуры Абхазии Батал Кобахия. Реестр памятников в процессе составления, учетные карты и паспорта на объекты только заполняются. Остро стоит вопрос хранилища археологических находок. Сегодня все они собраны в помещениях старых складов в центре города, но хозяина у них нет. Предстоит решить, кому его передать и кто должен отвечать за его сохранность. Коллекция сейчас бесхозная, и изучать ее некому.

Батал Кобахия подчеркнул, что за последние два года ситуация заметно изменилась. Сегодня люди уже боятся сносить памятники архитектуры. Они понимают, что за это прокуратура будет заводить на них дела, каждый такой случай сопровождается большим общественным резонансом. Он поблагодарил СМИ за то, что они ведут эту тему и раз за разом привлекают к ней внимание общества. За время работы новая команда Минкульта обнаружила около 20 незаконных договоров аренды памятников. У части из них сроки уже истекли, но по десяти договорам предстоит серьезная работа. Минкульт отказывается их пролонгировать и намерен отстаивать свои позиции в суде.

Что касается расценок на проведение исследовательских и археологических работ, Минкульт в течение недели обещает разработать проект соответствующего постановления.

Батал Кобахия проинформировал журналистов о деятельности в стране «черных копателей» и сообщил об аресте преступной группы.

В Абхазии уже давно хозяйничают «черные копатели». Уже много лет известно, что охотники за историческими древностями приезжают в Абхазию с дорогим оборудованием, стоимость которого оценивается в 100-200 тысяч евро. Оно позволяет распознавать в слоях земли изделия из золота и серебра. «Копатели» прекрасно знают места, где можно поживиться. Одно из таких мест – это селение Ачмарда в Гагрском районе, где «черные копатели» за последние 12 лет раскопали около 300 могил.

В 2013 году на аукционе Sotheby’s всплыл уникальный серебряный ритон из Ачмарды IV века, он был оценен в 30 000 евро. Ритон – это праздничный винный кубок, сделанный в виде головы быка.

О том, что в Абхазии «черные копатели» проводят в разных местах несанкционированные раскопки, абхазские ученые и сотрудники Государственного музея говорят давно. Правоохранительные органы не стремятся охотиться за преступниками, наверное, им и без «копателей» хватает проблем.

И вот наконец впервые за послевоенный период Служба государственной безопасности Абхазии, получив информацию от Министерства культуры, добралась до преступников, промышляющих археологическими находками. Заместитель министра культуры и охраны историко-культурного наследия Батал Кобахия рассказывает: «В Ачмарде есть поляна, там есть могильники от эпохи бронзы до раннего средневековья. И там нашли «черных копателей». Их арестовали, ведется следствие. Ничего особенного они не успели откопать, но и то, что откопали, является артефактами и имеет особую значимость для нас. Мы передали все это по описи в музей. Три человека копали. Ачмарда – это памятник, который в течение 23 лет «черными копателями раскапывается». Из-за того что там часто копают, Управление по охране памятников нашло в свое время, кажется, в 2005 году, какие-то деньги, и начали не новые участки копать, а по местам, где ранее чуть-чуть копали».

Батал Кобахия обратился к абхазским предпринимателям, фондам и к частным лицам с просьбой помочь найти средства для археологических раскопок в Ачмарде, памятнике, который так сильно манит копателей из соседней России, но до которого, похоже, нет дела никому в Абхазии.

Текст содержит топонимы и терминологию, используемые в самопровозглашенных республиках Абхазия и Южная Осетия

Уважаемые посетители форума Радио "Эхо Кавказа", пожалуйста, используйте свой аккаунт в Facebook для участия в дискуссии. Комментарии премодерируются, их появление на сайте может занять некоторое время.

-2-

Сотрудник отдела классической археологии Института археологии РАН, кандидат исторических наук Галина Требелева в эфире радио Sputnik Абхазия рассказала о том, как шли раскопки в Меркуле и о чем говорят обнаруженные археологические находки.

Меркулское городище было обнаружено абхазскими и российскими учеными в 2015 году во время раскопок в Очамчырском районе.

"Это замок, дворец местного князя римского времени, который функционировал в римское и в византийское время, возможен уход и в средневековье, пока более точные данные мы дать не можем. Он функционировал на протяжении несколько веков, пережил перестройки, а более подробную информацию, естественно, нам смогут дать дальнейшие наши исследования. Когда мы вскроем всю территорию всего помещения", - отметила Требелева.

По словам археолога, уникальных находок у них нет, но массовый материал, который они получили, несет достаточно информации.

"Мы не вышли в этом году до низа материка. Нам придется углубляться и в следующий сезон. Посмотрим, какие результаты получим там. Из интересных находок есть бронзовая пластина, которая говорит о том, что люди, жившие здесь, применяли бронзовые изделия. Уникальных находок у нас нет, но массовый материал, который мы там получили, хорошо датируемый и достаточно информативный. Основное, что мы можем сказать, что мы подтверждаем, что этот период истории, местной абхазской истории, достаточно богатый. Что князья были богаты, раз украшали барельефом свои помещения. Это в науке не писалось, не исследовалось, не рассказывалось о восточной Абхазии", - сказала Требелева.

-3-

Об остатках древней стены в селе Хяцха Галского района стало известно в 2017 году, археологи обмеряли ее, зафиксировали ее на расстоянии почти 300 м между двумя холмами. Неизвестный ранее объект заинтересовал ученых, потому что кладка стены – булыжники на известковом растворе – похожа на кладку Великой Абхазской стены, которую группа ученых исследуют с лета прошлого года. Два года назад были заложены два пробных шурфа, но полноценные раскопки начались только сейчас.

Исследование Великой Абхазской стены проходит при финансовой поддержке фонда «Амшра». Годовой проект завершится в июне 2020 года. На предыдущем этапе экспедиции обошли все известные из научной литературы башни, занесли их на GPS-карту для дальнейшего сравнения и изучения. Сейчас ученые приступили к этапу археологических раскопок и начали их в Галском районе, где много неизученных объектов. В частности, в Хяцхе они надеются найти характерные археологические материалы, которые можно будет датировать, а затем подтвердить или опровергнуть связь этих башен с Великой Абхазской стеной (ВАС). Завершающим этапом станет обработка материала, полученного при раскопках, написание научных статей и участие в международных научных конференциях.

Великая Абхазская стена (Келасурская) — самое масштабное фортификационное сооружение Кавказа, ее длина составляет около 160 километров. Сооружение начинается на левом берегу устья реки Келасур и по предгорью, через Мерхеул и ряд сел, подходит к Ткуарчалу. Там мнения о ее дальнейшем расположении расходятся, возможно, стена спускается к устью реки Ингур.

Раскопки, которые проводит группа молодых ученых во главе с младшим научным сотрудником АбИГИ Шандором Кайтаном, также запланированы в селе Махунджия Галского района, где сохранились остатки башни над обрывом. В ней были найдены осколки керамических изделий, обнаруженных и на других объектах ВАС. Раскопки будут проводиться в других районах Абхазии – в селе Джгерда и Мярхаул.

«Мы будем копать до тех пор, пока не найдется что-то неопровержимое, что-то, что поддается точной датировке. По крайне мере, надо найти такую же керамику, которую мы стали находить с 2018 года, – рассказывает сотрудник АбИГИ и музея Боевой Славы Дмитрий Счастный. – Если мы найдем такую керамику – а по времени она сопоставима с Замком Баграта в Сухуме – (11-13 век), со слоями в Анакопийской крепости – то мы сможем однозначно говорить, что в это время здесь что-то происходило, что этот памятник использовался параллельно».

«Нам интересна только история, только информация, найденные осколки – вот наше золото, – продолжает руководитель экспедиции Шандор Кайтан. – Тем более, что настоящего золота здесь, в подобных сооружениях, по определению не может быть. Да и черные копатели за все предыдущие года здесь уже не раз побывали. Кроме того, в советское время на холмах был разбит цитрусовый совхоз, вся округа была террасирована под посадки. Так что все ценные для нас артефакты, к сожалению, давно утеряны, мы рассчитываем найти что-то в более глубоких слоях на вершине холма, непосредственно вблизи остатков стены. Надеемся также откопать углы башни, чтобы подтвердить архитектурный план и доказать, что это была башня, часть стены».

В первые дни раскопок находками археологов были только керамические осколки кувшинов и пифосов, все они относятся к средневековому периоду. Однако на третий день работы было обнаружено древнее захоронение – человеческие останки, несколько достаточно хорошо сохранившихся пифосов, металлические изделия, а также разрозненная керамика. Точную датировку находки и ее описание ученые смогут дать позже, но пока это весьма значимые находки, обнаруженные абхазскими археологами.

Надо отметить, что этот проект по исследованию ВАС – исключительно абхазский, хотя этим летом состоялось несколько совместных российско-абхазских археологических экспедиций.

«Вообще, размеры Великой абхазской стены всегда останавливали исследователей, ее масштаб пугает многих. Наш проект масштабный, охватывает несколько районов, но это всего лишь малая часть того, что нужно сделать, чтобы ответить на вопросы кем и для чего была построена эта стена. – рассказывает Шандор Кайтан. – Наша цель – описать сегодняшнее состояние памятника, потому что последние сведения о нем – это работы 70-х годов Юрия Воронова. Многие башни, описанные им, уже утрачены навсегда, в силу природных явлений или деятельности человека. Этот памятник нуждается в охране, поддержке, пока не поздно, его надо зафиксировать и изучить.  Потому что ответа на главный вопрос – когда и кем и для чего построена эта стена пока нет».

По завершению экспедиций археологи отчитаются перед археологической комиссией в АбИГИ, будут выезжать на конференции. Одна из ближайших в 2020 году – Крупновские чтения, конференция, которая собирает ученых, изучающих историю и археологию Северного Кавказа.

История исследований Великой Абхазской стены началась более полутора столетий назад. Упоминание о Великой Абхазской стене есть и в труде швейцарского путешественника и этнографа Фредерика Дюбуа де Монпере. Часть башен Великой Абхазской стены на Мачарском и Приморском участках описала русский ученый, историк и археолог, графиня Прасковья Уварова. В советское время исследование Великой Абхазской стены продолжил краевед Иосиф Адзинба. Ему впервые довелось пройти значительную часть, как он считал, линии обороны стены от Келасура до Ингура. В своей статье «Десять дней вдоль Великой Абхазской стены» Адзинба описал не только приблизительное направление и села, через которые проходила стена, но также и исторические памятники, расположенные в непосредственной близости. На сегодняшний день установлено, что большая часть из них не имеет отношения к Великой стене – в первую очередь не совпадает архитектурный стиль построек и время их создания.

В семидесятых годах ΧΧ века историк и археолог Юрий Воронов прошел вдоль Великой Абхазской стены от Келасура до Ткуарчала, замеряя расстояние между башнями шагомером. Свои изыскания он опубликовал в 1973 году в статье, на основе которой проходит и сегодняшнее археологическое исследование.

-4-

Абхазские археологи посетили исторические крепости, которые облюбовали черные копатели и обнаружили, что памятники древности привлекают не только нелегальных охотников за сокровищами, но и адептов загадочного культа.

В январе 2020 года абхазским археологам стало известно о незаконных археологических раскопках в районе крепости Цибилиум в Кодорском ущелье.

Кладезь артефактов

Следы черных копателей обнаружил волонтер проекта "Горная Абхазия" Левон Цугурян. Участники проекта следят за состоянием исторического памятника, а также периодически проводят очистку его территории от зарослей и мусора.

"Обнаружено множество грабительских раскопов на территории Цебельдинской крепости и непосредственно у ее стен. Черные копатели побывали здесь около месяца назад. В местах раскопов повсеместно видны черепки керамики, выкопанные из земли и разбросанные за ненадобностью", - рассказал Цугурян.

Любителей поживиться древними сокровищами и историческими артефактами можно условно разделить на три основные группы: "черные археологи", "кладоискатели" и "трофейщики". Обобщенно всех их чаще всего называют "черными копателями".

Крепость Цибилиум (II-VII вв. н.э.) - центр средневековой Апсилии – настоящий кладезь древних артефактов, который привлекает не только ученых, но и искателей сокровищ без соответствующего образования и разрешительных документов.

Археологические раскопки начались в Цебельде еще в конце XIX века. Многие артефакты обнаружили здесь местные жители, которые разрушали древние могильники во время обработки почвы. Большое количество средневекового оружия и украшений из разрушенных могил, хранившееся у местного населения, передали в 1915 году в Тифлисский государственный музей.

Известный абхазский археолог Юрий Воронов в школьные годы собрал здесь полторы тысячи предметов, которые вымыло на поверхность из древних могильников. Собранная им коллекция была передана в Абхазский государственный музей в 1959 году.

В ходе многочисленных раскопок археологи установили, что в Цебельде располагалось около пятнадцати поселений, десять крепостей и до двадцати могильников II-VII веков нашей эры, также были выявлены следы древней дороги, ведущей к Клухорскому перевалу.

"Крепость Цибилиум является одним из наиболее изученных памятников историко-культурного наследия нашей страны периода поздней Античности и раннего Средневековья. Благодаря исследованиям в окрестностях Цебельды были написаны десятки статей, монографий и так далее. Все это пролило свет на древнюю историю

Абхазии, но сегодня этот памятник забыт. Он разрушается под влиянием времени и от рук искателей сокровищ", - поясняет научный сотрудник Абхазского государственного музея Дмитрий Счастный.

Во время осмотра крепости археологи зафиксировали многочисленные раскопы черных копателей.

"Магнит" для копателей

"Получив тревожный сигнал о недавних визитах черных археологов в крепость Цибилиум, команда проекта "Тайны Великой Абхазской стены" решила посетить не только этот исторический памятник, но и один из ближайших доступных для туристов памятник раннего средневековья Абхазии крепость Уаз-Абаа", - рассказал младший научный сотрудник отдела археологии АбИГИ Шандор Кайтан.

Сегодня крепость Уаз-Абаа, современник Абхазского царства IX-X веков, активно разрушается.

Самая высокая башня крепости Уаз-Абаа нуждается в срочной реставрации, в скором времени она может окончательно разрушиться

Главная 18-метровая башня – изюминка данного укрепления наполовину обрушилась много лет назад, а оставшиеся две стены доживают свой век. Усилиями активистов проекта "Чистая Абхазия" территория крепости была очищена от мусора.

Рядом с крепостью Уаз-Абаа, на дне глубокой расщелины, в небольшом живописном ущелье находится одна из многочисленных пещер Абхазии – пещера Уаз-Абаа Агвева.

Еще в советские времена к пещере вела каменная лестница, она обрушилась и на ее месте построили деревянную. Но сейчас спуститься по лестнице невозможно, большинство ступеней обвалилось.

Без должного внимания и систематической работы по его восстановлению, памятнику грозит полное исчезновение в самое ближайшее время.

Визуальный осмотр крепости и ее окрестностей так же, как и в крепости Цибилиум, выявил множественные мелкие грабительские раскопы.

"Учитывая относительную близость крепости к дороге и полное отсутствие какого-либо контроля посещаемости данного объекта, неудивительно, что интерес к памятнику историко-культурного наследия со стороны "искателей сокровищ" будет повышенным", - рассказал Дмитрий Счастный.

Звезда Давида в древней крепости

Осматривая территорию крепости Уаз-Абаа, группа археологов напротив единственной сохранившейся башни обнаружила загадочную пиктограмму – круг внушительных размеров, в который вписана так называемая звезда Давида, или печать Соломона. Пиктограмма выложена при помощи сухих веток, земля вокруг вытоптана.

Шестиконечная звезда имеет множество значений. Масоны верят в то, что гексаграмма дает власть над миром. Оккультистам древний символ "помогает" в попытках наладить связи с потусторонним миром или вызвать демонов. Алхимики носили пиктограмму на груди и считали знаком бессмертия. Шестиконечная звезда в иудаизме считается символом веры. Этот межнациональный знак используется в разных религиях, его можно увидеть на флагах Израиля, Бурунди, Нигерии, в элементах гербов.

Гексаграмма - древний символ. Кто и зачем выложил его в нескольких метрах от памятника - неизвестно

Как бы там ни было, дать однозначный ответ, для чего и кому нужен этот знак в десяти метрах от крепости Уаз-Абаа, не представляется возможным. Является ли пиктограмма чьей-то шуткой, подготовкой к черной мессе или колдовскому обряду для призвания перетока электричества из России, остается только догадываться.

В любом случае, если абхазские "масоны" в ходе своей мессы подожгут разложенные сухие ветки в непосредственной близости от памятника древности, восстановлению крепости с помощью "высших сил" это вряд ли поспособствует, скорее наоборот.

Но есть и хорошие новости. В ходе обследования еще одного объекта (какого именно сообщать в этой статье не будем, дабы не привлечь черных копателей), был собран подъемный материал - лежащие на поверхности земли артефакты: ножка пифоса, обломки керамических сосудов и кованный четырехгранный наконечник стрелы, датируемый эпохой средневековья. Находки указывают на то, что в данном месте могло находиться древнее поселение.

К сожалению, и этот памятник пополнил ряды тех, на которые ступала нога кладоискателя. Археологи разводят руками - бороться с проблемой черной археологии в Абхазии возможно лишь проведением систематических археологических раскопок на объектах и государственным контролем.

В феврале в Центре имени Юрия Воронова пройдет пресс-конференция, посвященная проблеме черных копателей в Абхазии и охране исторических памятников.

-5-

Историки и археологи призывают жителей Абхазии помочь в борьбе с черными копателями. Проблему незаконных раскопок обсудили в научно-культурном центре им. Юрия Воронова. От рук копателей пострадали многие памятники культуры Абхазии, свои находки, незаконно добытые и вывезенные из Абхазии, преступники, не стесняясь, выставляют в соцсетях. Как показывает практика, наказать черных копателей удается, только если поймать их с поличным или по горячим следам, поэтому профессиональное сообщество археологов просит сообщать обо всех подозрительных раскопках в правоохранительные органы, в управление охраны историко-культурного наследия Абхазии, либо активистам движений «Горная Абхазия» и «Чистая Абхазия». Слово Надежде Боровиковой.

-6-

Как в Абхазии предлагают бороться с черными копателями, почему проблему не удается решить и что делать для ликвидации "кладоискательства", обсудили в научно-культурном Центре Юрия Воронова при Абхазском государственном университете.

Большинство памятников историко-культурного наследия Республики Абхазия расположены вдалеке от населенных пунктов, что делает их легкой "добычей" для черных копателей, отметили участники конференции. За последние годы информация о незаконной деятельности "искателей сокровищ" поступала не раз.

Частичному разграблению подверглись в разные годы Пскальский храм на левом берегу Кодора, замок Баграта в Сухуме, Лашкендарский храм, Ачмардинский могильник в Гагрском районе и многие другие.

В ходе оперативных работ на Ачмардинском могильнике удалось задержать троих человек, у которых было изъято до шестидесяти археологических находок. Среди них железные мечи, наконечники копий и дротиков, фибулы, монеты и прочее.

Но из-за отсутствия нормативно-правовой базы возбудить уголовное дело против задержанных черных копателей не получилось. С нарушителями провели беседу и отпустили. Найденные артефакты (список был опубликован в совместной статье директора Госмузея Абхазии Аркадия Джопуа и археолога Валентина Нюшкова - ред.) изъяли и передали в Государственный музей Абхазии. 

В январе 2020 года абхазским археологам стало известно о незаконных археологических раскопках в районе крепости Цибилиум в Кодорском ущелье. Крепость Цибилиум - главная из 13 крепостей исторической Апсилии. В VI веке эти крепости располагались вдоль перевального пути на Северный Кавказ и охраняли одно из ответвлений Великого шелкового пути.

"В Анакопийской крепости есть человек, который следит за порядком, а вот в крепости Цибилиум такого человека нет, который бы боролся за этот памятник, поэтому мы и собрались сегодня в Центре имени Юрия Воронова, посвятившего изучению Цебельдинской культуры большую часть своей жизни. Являясь сопредседателем этой организации (Центра Воронова - ред.), мне хочется, чтобы в этих стенах был решен вопрос о насущных проблемах, касающихся защиты не только крепости Цибилиум, но и сохранения всего культурного достояния Абхазии", - заявил, открывая пресс-конференцию, историк, кавказовед, доктор исторических наук Олег Бгажба.

Как работают черные копатели

Абхазские археологи, занимающиеся исследованием исторических памятников на законных основаниях, имеют в своем "арсенале" лишь такие примитивные орудия, как мотыги, лопаты и устаревшие,"средневековые" металлоискатели. Черные копатели же для грабительских раскопов используют современные металлоискатели и магнитомеры, позволяющие с помощью компьютера определять местоположение драгоценных металлов (золото, серебро, бронза и прочее - ред.) на глубине до шести метров. Комплект такого оборудования, даже не нового, а бывшего в употреблении, обойдется, по скромным подсчетам, в 500 тысяч рублей.

При этом такие предметы, как керамика, кости, стекло, представляющие интерес для ученых, но не для охотников за драгоценными металлами, копатели просто выкидывают за ненадобностью.

Существуют договоренности с Россией и Грузией о запрете провоза подобного оборудования на территорию Абхазии без особого на то разрешения, но если с российской стороны запрет контролируется, то с Грузией дела обстоят иначе. В итоге по множеству разрытых грабительских полуфабрикатов вполне можно составить археологическую карту, окрашенную в черные тона.

"Черный бизнес" и дорогой конфискат

"Проблема черной археологии гораздо больше, чем мы тут озвучиваем. Нормативно-правовая база полностью отсутствует, чтобы эффективно защищать исторические памятники не только от черных копателей, но и кладоискателей из числа обычных положительных граждан. Пять лет мы бьемся, но без правовой базы борьба с нарушителями невозможна", - рассказал заместитель министра культуры Батал Кобахия.

Он сообщил, что за пять лет работы в Министерстве культуры он пытался возбудить порядка 20 уголовных дел, но всякий раз было отказано органами прокуратуры. Кобахия отметил, что попытки вернуть переданные российскому Эрмитажу из частных коллекций предметы культурного достояния Абхазии также провалились.

По словам замминистра, конфискованное у черных археологов оборудование археологи могут получить для изыскательских работ в безвозмездное пользование.

Это заявление вызвало спор среди участников конференции. Многие участники высказались о невозможности получить изъятое оборудование у черных копателей для работы в научных целях.

"Берите, пожалуйста, под расписку в любое время", - парировал Кобахия несогласным с ним участникам конференции.

Нужен закон

Он также добавил, что помимо отсутствия закона о сохранении культурного достояния, проблему усугубляет и определение границ охраняемых территорий.

"До тех пор, пока земли не будут распределены, пока процесс приватизации не закончится, границы заповедников на территории Абхазии не будут определены", - заявил Батал Кобахия.  

Между тем, один из организаторов пресс-конференции, научный сотрудник Абхазского государственного музея Дмитрий Счастный рассказал корреспонденту Sputnik, что сотрудники Министерства культуры и сотрудники ЭкоГеоПроекта определили границы охранных зон историко-культурных заповедников в рамках целевой программы по инвентаризации недвижимых объектов историко-культурного наследия Абхазии еще в 2016 году.

В ходе пресс-конференции предлагалось выделить из числа работников Министерства культуры людей, которые могли бы патрулировать территорию, наделить их соответствующими правами, но из-за сокращения штата в министерстве с 31 человека до восьми, инициатива не нашла поддержки у замминистра культуры.

Не просить, а требовать

После выступления сам Батал Кобахия, а также многие участники конференции и журналисты покинули Центр Воронова. Уже после ухода замминистра депутат Алхас Джинджолия предложил решение проблемы не только черных копателей в Цебельдинской крепости, но и охраны историко-культурных памятников в целом.

По его мнению, необходимо расширить границы охраняемой территории, огородить ее, установить современные средства фиксации и видеоловушки. Выделить штат егерей, в функции которых войдет обход территории памятника ежедневно.

В Абхазии существует закон о финансировании научных программ, на эти цели может тратиться до трех процентов бюджета или около 300 миллионов рублей. Однако ни одного предложения использовать эти средства в научных целях в последнее время не поступало, резюмировал депутат.

"Если дать оформленную целевую программу от научного сообщества, будет предмет разговора хотя бы. По определенному закону, сейчас не помню его номер, можно уже не просить, а требовать эти деньги на сохранение памятников историко-культурного наследия. Цебельдинский заповедник нужно превратить не в проект, а в научную программу, позволяющую продолжить изучение истории Абхазского народа. С вашей стороны подготовить такую программу, успеете к началу формирования бюджета? Подумайте, это надо делать сейчас, успеете?" - обратился к археологам Алхас Джинджолия.

В завершении пресс-конференции археологи решили подготовить программу по сохранению Цебельдинской крепости и постараться успеть до формирования бюджета.

-7-

"Это уникальная находка в плане своей археологической сохранности. Эту чашу мы обнаружили около десяти дней назад. Чаша относится к I-III векам нашей эры, у нас пока нет определения, было ли это большим столовым блюдом или мерной тарой для сыпучих продуктов. Уникальность ее состоит в том, что она сохранилась на сто процентов, аналогии будем изучать в литературе", - сказала сотрудник отдела классической археологии института археологии Российской академии наук Галина Требелева в интервью радио Sputnik.        

Раскопки в Меркулском городище проводились в течение всего августа, проинформировала археолог.

"Мы перешли границу в первый день открытия границы, 1 августа. Экспедиция посвящена продолжению изучения Меркулского городища, основные работы были проведены в продолжении изучения замка, который мы раскапывали в прошлом году. Мы обнаружили вход в этот замок, подтвердилось также два уровня этого замка в плане генеральных перестроек", - подчеркнула Требелева.

Перестройка в замке, возможно, была связана с тектоническими сдвигами из-за землетрясения, говорит она.

"Мы видим, что часть более древнего пола оказалась под скальными отложениями, это могло произойти в результате крупного тектонического сдвига. После этого замок продолжил свое существование, был залит новый уровень пола, дата существования замка – I, II века нашей эры, но не позднее III века", - заметила ученый.

В результате раскопок археологи обнаружили стрелу, которая датируется XII-XIV веками нашей эры.

Меркулское городище – это поселение, которое находится внутри Великой Абхазской стены, и оно отображает быт и историю населения, говорит она.

"Исследования останков, найденных нами в храме, показало, что люди, жившие тогда, занимались сельским хозяйством, и основу питания составляли зерновые. Это то население, которое скорее всего возводило Великую Абхазскую стену в свое время и использовало ее для защиты территории. Можно констатировать, что стена возводилась местным населением, оно возводило замки, большие укрепления, вело достаточно активную торговлю с античными центрами", - подчеркнула археолог.

Изучение городища будет продолжаться еще не один год, российские ученые планируют приехать в Абхазию для продолжения работ и в 2021 году, сообщила она.

Меркулское городище было обнаружено случайно абхазскими и российскими учеными в 2013 году. Раскопки начались в 2014 году. Оно уникально тем, что с IV века до нашей эры было населено абхазами и не имеет отношения к греческим или римским поселениям на территории Абхазии.

СУХУМ, 31 июл – Sputnik, Бадрак Авидзба. В ходе совместной российско-абхазской археологической экспедиции в "Меркульском городище" было найдено пять глиняных пифасов, сказал в интервью Sputnik руководитель абхазской части экспедиции историк Сурам Сакания.

Ежегодно на объекте находят различные артефакты, который представляют интерес с точки зрения изучения истории республики, говорит Сакания.

"В этом году работы были начаты 22 июля, раскопки проходят с перерывами, были дожди, неблагоприятные погодные условия. Мы заложили два шурфа, два на два метра и углубляемся. Решили заложишь шурфы в нижней зоне городища, так как здесь в прошлом году мы нашли керамическое изделие, которая напоминает аланскую керамику. Во втором веке нашей эры на Кавказе обосновались аланы, которые могли выходить с торговыми связями к Черному морю, контактировать с абхазами", - отметил ученый.

Надеясь найти другие предметы, участники археологической экспедиции приступили к работе в нижней части "Меркульского городища".

"В этом году мы нашли кувшин для вина или воды, который сильно поломан. В ходе раскопок между первой и второй линией обороны крепости совершенно случайно после дождей был обнаружено горло пифоса. В процессе работы мы обнаружили концентрацию пифосов в количестве пяти штук, три пифоса цельные, два будем снимать завтра или послезавтра", - подчеркнул он.

Пифосы – это кувшины, которые зарывали в землю для хранения вина, зерна или воды.

"Мы пока не можем определить для чего использовали найденные пифосы, потому что они до половины были заполнены водой, глиной и землей. Мы надеемся получить анализ содержимого кувшинов, если когда-то в них хранили вино, то мы получим зерна винограда", - сказал Сурам Сакания.

Ученые пока не берутся говорить к какому времени относятся найденные пифосы.

"Начало функционирования крепости относится к периоду не позднее третьего века нашей эры, потому что внутри крепости обнаружили церковь с захоронениями и керамическими изделиями. Церковь мы датировали пятым веком, потому что церквушка имеет определенную форму, которая не выходит за пределы пятого, максимум начала шестого века нашей эры. Что касается этих пифосов, то это уникальной формы керамические изделия, они могут существовать столетиями и тысячелетиями не меняя формы. Поэтому они могут относиться и к третьему, пятому или позже. Поэтому мы не хотим гадать, пока не получим результаты анализов", - подчеркнул он.    

В ходе археологических разведок в 2013 году на территории Восточной Абхазии, в селе Меркула Очамчырского района был обнаружен ранее неизвестный комплекс архитектурных остатков. Памятник, представленный храмом и оборонительными сооружениями, был назван "Меркульское городище".

Расположен археологический объект на гребне узкого хребта, протянувшегося по линии юго-юго-запад – северо-северо-восток на 450 метров. С южного и северного края хребта комплекс ограничивали оборонительные башни: северная в настоящее время разрушена, а южная сохранилась.

В центральной части памятника расположены руины одноапсидного храма-базилики. Обнаружены также оборонительные стены: у подножия южного склона и у его края и с восточной стороны второго плато.

По сообщениям местных жителей, раньше стена располагалась и на западном краю первого плато. Остатки этой стены были обнаружены участниками экспедиции в ходе разведок 2016 года.

-8-

Ежегодная археологическая экспедиция абхазских и российских ученых продолжается в селе Меркула Очамчирского района.

"Меркульское городище" стало одним из мест, к которым привлечено внимание археологов. С 2013 года здесь проходят раскопки, в ходе которых обнаруживаются древние предметы. Они представляют большой интерес для изучения истории Абхазии.

Российскую часть совместной экспедиции возглавляет сотрудник отдела классической археологии Института археологии РАН, кандидат исторических наук Галина Требелева. Абхазскую часть – научный сотрудник АбИГИ Сурам Сакания.

В ходе археологических разведок в 2013 году на территории Восточной Абхазии в селе Меркула Очамчырского района был обнаружен ранее неизвестный комплекс архитектурных остатков. Памятник, представленный храмом и оборонительными сооружениями, был назван "Меркульское городище".

Археологический объект расположен на гребне узкого хребта, протянувшегося по линии юго-юго-запад–северо-северо-восток на 450 метров. С южного и северного края хребта комплекс ограничивали оборонительные башни: северная в настоящее время разрушена, а южная сохранилась.

В центральной части памятника расположены руины одноапсидного храма-базилики. Обнаружены также оборонительные стены: у подножия южного склона и у его края и с восточной стороны второго плато.

По сообщениям местных жителей, раньше стена располагалась и на западном краю первого плато. Остатки этой стены были обнаружены участниками

-9-

Совместная экспедиция Института археологии Российской академии наук и Абхазского института гуманитарных исследований по исследованию Меркульского городища в Очамчырском районе Абхазии проходит с 2013 года.

В "Меркульском городище продолжается совместная абхазо-российская археологическая экспедиция. В этом году, работы начали в конце июля, они продолжатся до конца августа.

В ходе раскопок в Меркуле, ученым удалось найти пять пифосов, которые будут переданы в Абхазский государственный музей для хранения. 

Российскую часть совместной экспедиции возглавляет сотрудник отдела классической археологии Института археологии РАН, кандидат исторических наук Галина Требелева. Абхазскую часть – научный сотрудник АбИГИ Сурам Сакания.

В ходе археологических разведок в 2013 году на территории Восточной Абхазии, в селе Меркула Очамчырского района был обнаружен ранее неизвестный комплекс архитектурных остатков. Памятник, представленный храмом и оборонительными сооружениями, был назван "Меркульское городище".

Расположен археологический объект на гребне узкого хребта, протянувшегося по линии юго-юго-запад–северо-северо-восток на 450 метров. С южного и северного края хребта комплекс ограничивали оборонительные башни: северная в настоящее время разрушена, а южная сохранилась.

В центральной части памятника расположены руины одноапсидного храма-базилики. Обнаружены также оборонительные стены: у подножия южного склона и у его края и с восточной стороны второго плато.

По сообщениям местных жителей, раньше стена располагалась и на западном краю первого плато. Остатки этой стены были обнаружены участниками экспедиции в ходе разведок 2016 года.

-10-

Чем уникален античный Гюэнос, находящийся на территории Абхазии, что дали трехлетние раскопки археологов, в эфире радио Sputnik рассказал заместитель директора Института востоковедения РАН Александр Скаков.

На античном городище Гюэнос в Очамчыре раскопки проходят уже три года. По словам Скакова, проделан большой объем работы, сама работа сложная.

"Мощность культурного слоя составляет более пяти метров. Мы работаем в довольно тяжелых условиях... Значение этого городища в том, что Гюэнос – это единственный точно известный, точно локализованный античный полис на территории Абхазии. Местонахождение Диоскурии точно не определено, ее ищут то там, то там, и она до сих пор не найдена. То, что найдено в Пицунде, – это слои самого раннего позднего римского времени. Такая же ситуация южнее Абхазии. Поэтому Гюэнос – это единственное точно известное местонахождение античного города", - рассказал ученый.

-11-

В Очамчыре на античном городище Гюэнос уже три года ведутся совместные археологические раскопки абхазских и российских ученых. О том, как идет работа, в интервью радио Sputnik рассказал заместитель директора Института востоковедения РАН Александр Скаков.

Чем уникален античный Гюэнос, находящийся на территории Абхазии, что дали трехлетние раскопки археологов, читайте в нашем материале.

Культурный слой

На античном городище Гюэнос в Очамчыре проделан большой объем сложной работы, мощность культурного слоя составляет более пяти метров, говорит заместитель директора Института востоковедения Российской академии наук Александр Скаков.

Научное значение городища состоит в том, что Гюэнос – это единственный точно известный античный полис на территории Абхазии.

"Местонахождение Диоскурии точно не определено, ее ищут то там, то там, и она до сих пор не найдена. То, что найдено в Пицунде, – это слои самого раннего позднего римского времени. Такая же ситуация южнее Абхазии. Поэтому Гюэнос – это единственное точно известное местонахождение античного города", - отметил ученый.

Изучение Гюэноса началось в 1934-1935 годах, во время строительства военного порта, однако тогда раскопки не проводились.

"Тогда были больше наблюдения, чем раскопки, потому что не было времени, возможности. Сейчас у нас такие возможности есть, наши две раскопки проходят возле руин храма, который в свое время был изучен Сергеем Шамба. Мы с директором Абхазского государственного музея Аркадием Ивановичем Джопуа ведем работы", - подчеркнул Александр Скаков.

Во время раскопок в этом году удалось найти каменное надгробье саркофага, также небольшое золотое украшение.

"На другой раскопке работы идут в слое, относящемся к доантичному времени. То есть впервые на данном городище найден такой слой: выяснилось, что греки пришли не на необжитое место, а туда, где было поселение. Было найдено очень много местной керамики. Значение в том, что найден слой более раннего времени, это немного меняет наше представление об истории Гюэноса и вообще о ходе античной колонизации этого побережья Черного моря", - заметил ученый.

Ранее считалось, что Гюэнос был построен греками на пустом месте, однако выяснилось, что они пришли на место, где до них жили люди, в этом и заключается уникальность научного открытия, подчеркнул Александр Скаков.

"Никакого военного конфликта между ними не было, была интернациональная интеграция местного населения и античных колонистов", - сказал он.

Находки в городище

Из значимых находок в городище Гюэнос – плинфы с надписями на арамейском языке. Во время строительства храма в конце V - начале VI века нашей эры некий мастер сделал надписи на кирпичах на арамейском языке, который изучал.

"Арамейский язык - это язык, на котором говорил Иисус Христос. А в прошлом году была найдена надпись уже на греческом языке, также на плинфе, там имя и отчество, либо два имени. Это уникальный памятник для данного региона, потому что надписей здесь известно довольно мало", - сказал Александр Скаков.

По словам археолога, то обстоятельство, что живший в Гюэносе учил язык, на котором говорит население современной Сирии и Израиля, свидетельствует о культурном уровне древнего города.

Храм, обнаруженный в городище, уникален, так как подобных сооружений очень мало не только в Абхазии, но и во всем западном Закавказье. Помимо фундамента, сохранились еще и остатки стен древнего храма, отметил ученый. По словам Скакова, историки пришли к выводу о том, что храм в городище Гюэнос строили в разное время, так как ширина кирпичей, из которого строили храм, разная - в восточной части одной толщины, в западной - другой.

Помимо всего прочего, в ходе раскопок ученые нашли большое количество фрагментов алтарной преграды, выполненные в том числе из мрамора, привезенного с островов, расположенных рядом с нынешним Стамбулом – проконесский мрамор.

Il existe de nombreux sites du patrimoine historique et culturel en Abkhazie, où les archéologues trouvent des objets de valeur pour l'étude de l'histoire de la république. Mais il n'est pas rare que des trésors culturels se retrouvent hors du pays, notamment à cause des "fouilleurs noirs".

Des objets de valeur culturelle à travers la frontière
En septembre de cette année, la Direction des douanes du Sud a publié la nouvelle selon laquelle un citoyen russe a été trouvé en possession d'une croix métallique à l'aéroport de Krasnodar. Le propriétaire a expliqué qu'il avait acheté cette croix orthodoxe dans un monastère du village de Dranda, en Abkhazie, pour son usage personnel. Il s'est avéré par la suite que l'objet avait une valeur culturelle - il s'agissait d'une croix de lit, fabriquée à la fin du XIXe siècle.
Il n'a pas été possible de joindre l’higoumène du monastère de l'Assomption de Dranda Andrei Strutski pour obtenir des commentaires, après quoi Sputnik s'est adressé au ministère de la Culture.
Le chef du département de la protection du patrimoine historique et culturel du ministère de la culture, Shandor Kaitan, a déclaré qu'il n'y a pas de marchés officiels où l'on peut acheter des objets de valeur culturelle en Abkhazie - car c'est illégal.

" Cependant, si un citoyen a trouvé un objet, a trouvé un acheteur, il peut le vendre, ce dont nous pouvons même ne pas être au courant, parce qu'il ne l'a pas signalé aux organes concernés. De tels objets peuvent malheureusement être transportés au-delà de la frontière s'il n'y a pas de spécialistes sur place (à la frontière) qui peuvent déterminer si l'objet a de la valeur, s'il s'agit d'un objet du patrimoine culturel.

Le manque de spécialistes à la frontière, tant du côté abkhaze que du côté russe, qui peuvent déterminer si un objet appartient ou non au patrimoine culturel, devient une raison pour l'export de l'objet à l'étranger, a déclaré Kaitan.

"Il y a un gros problème avec l'identification des objets du patrimoine culturel à la frontière. Il est possible que les experts ne se rendent même pas compte que les objets en or, les bijoux sont des objets du patrimoine culturel. Ainsi, ils passent la frontière et sont vendus", a déclaré le chef du département de la protection du patrimoine historique et culturel du ministère de la culture.

Le comité national des douanes note que la législation abkhaze n'est pas suffisamment développée à cet égard.

"Malheureusement, dans la République d'Abkhazie, le cadre juridique régissant l'exportation d'objets à valeur historique et culturelle n'est pas suffisamment développé, ce qui entraîne certaines difficultés dans la mise en œuvre de la politique de prévention de l'exportation illégale d'œuvres d'art et d'objets à valeur culturelle et historique par les autorités douanières d'Abkhazie".

Tous les objets d'art sont soumis à une déclaration écrite obligatoire avant l'exportation, de sorte que le transit illégal de biens culturels est considéré comme de la contrebande.

"De tels actes sont qualifiés d'infraction par la loi de la république. Le fonctionnaire des douanes responsable accepte la déclaration et identifie tous les biens culturels, après quoi un cachet spécial est apposé pour permettre le transport. Dans le cas d'un enregistrement douanier, le droit d'exportation de biens culturels n'est généralement pas prévu", selon le comité national des douanes.

Poursuivant son commentaire, le département attire l'attention sur le fait que les œuvres d'art, les objets de collection et les antiquités sont soumis à un examen obligatoire. Cet examen doit être effectué exclusivement par des employés autorisés des services de l'État.

"Le résultat de l'expertise est un certificat de droit à l'exportation, qui permet de délivrer une licence d'exportation. L'expertise obtenue constitue la base juridique de la décision d'exporter les objets à l'étranger. L'exportation illégale de biens culturels du territoire de la République d'Abkhazie prend des proportions de plus en plus menaçantes. Les autorités douanières ont l'une des tâches les plus importantes : mettre fin à l'exportation illégale de valeurs culturelles et historiques en dehors de la République d'Abkhazie", indique le département.

Dans le même temps, en raison du manque de moyens techniques de contrôle douanier, l'exécution de cette tâche ne permet pas d'empêcher totalement l'exportation illégale d'objets de valeur historique et culturelle hors du pays.

"Une autre difficulté à laquelle sont confrontées les autorités douanières de la République d'Abkhazie dans la lutte contre les tentatives d'exportation illégale de valeurs culturelles du territoire de la République d'Abkhazie est le manque de personnel capable d'identifier les œuvres d'art et les objets d'importance culturelle et historique. En raison de la nature spécifique de ce travail, il n'est pas toujours possible de déterminer si un objet exporté particulier appartient à cette catégorie d'articles interdits", indique le Comité national des douanes.

Le Comité d'État des douanes met tout en œuvre pour empêcher l'exportation illégale d'objets de valeur historique et culturelle du territoire du pays. Selon les statistiques du service, aucun cas d'exportation illégale d'objets de valeur historique et culturelle n'a été révélé cette année.

Exportation légale d'objets de valeur

Shandor Kaitan a déclaré qu'il existe des motifs légaux pour exporter des objets de valeur culturelle en dehors de la république. Les éléments du patrimoine historique et culturel de l'Abkhazie ne peuvent être exportés de manière permanente.

"Au contraire, le ministère de la Culture s'efforce de ramener au pays les monuments, qui ont été sortis pour de nombreuses raisons, notamment pendant la guerre de 1992-1993. Il ne peut s'agir que d'une exportation temporaire. Une personne physique ou morale n'a le droit d'exporter ou d'importer des objets mobiliers du patrimoine culturel qu'après avoir obtenu un certificat du ministère de la culture."

Le but de l'exportation peut être différent, s'il s'agit d'un objet archéologique, il est possible qu'ils soient temporairement exportés pour être restaurés, car la république manque de spécialistes de la restauration hautement qualifiés. La plupart du temps, les objets sont sortis par des spécialistes en archéologie ou des ethnographes.

"L'exportation d'objets du patrimoine historique et culturel peut également être lié à des expositions en dehors de la république. De telles procédures ont eu lieu l'année dernière, par exemple, et cette année, nous délivrons un permis officiel pour l'exportation temporaire d'objets de valeur", a déclaré M. Kaitan.

L'exportation illégale d'objets de valeur

Les exportations illégales de trésors culturels existent également dans la république, a déclaré Shandor Kaitan, chef du département de la protection du patrimoine historique et culturel du ministère de la culture.

"Malheureusement, de nombreux signes circonstanciels indiquent que nous voyons certains objets de valeur culturelle, parfois particulièrement précieux, dans diverses ventes aux enchères internationales. Nous pensons qu'ils ont été pris sur le territoire de l'Abkhazie", a-t-il déclaré.

Le spécialiste a poursuivi en disant que malgré le fait qu'il y ait un énorme travail de la part du service de sécurité de l'État et du ministère des affaires intérieures, les soi-disant "fouilleurs noirs" sont très actifs en termes de destruction de monuments, de leur pillage pour une vente future.

"Ces actions ont été arrêtées à plusieurs reprises, mais ce travail de l'ombre a une grande ampleur non seulement en Abkhazie, mais aussi dans d'autres pays", a souligné M. Kaitan.

"La législation locale est imparfaite pour ce qui est de la punition les personnes qui pillent les sites culturels et emportent des objets de valeur hors du pays", a-t-il déclaré.

"Malheureusement, les "fouilleurs noirs" ne peuvent pas être tenus pénalement responsables car notre législation doit être améliorée. Les objets volés sont saisis, mais les monuments subissent des dommages irréparables quant à leur étude ultérieure. Lorsque les "fouilleurs noirs" déterrent des objets de valeur, ils détruisent les couches archéologiques qui permettent d'étudier le monument plus en détail", a-t-il souligné.

"L'enlèvement des trésors culturels est souvent facilité par les habitants qui aident les "fouilleurs noirs".

"Ils leur montrent où se trouvent certains sites, parfois ils creusent avec eux, trouvent des objets et les exportent. Quelques cas ont été arrêtés, mais l'échelle est grande, et il est très difficile de lutter sans l'aide des citoyens eux-mêmes et sans comprendre que de telles choses ne peuvent être faites, que cela porte atteinte non seulement à la culture mais aussi à notre État. Si nous obtenons plus d'informations sur nos monuments, sur leur histoire, c'est prestigieux pour notre État", a déclaré M. Kaitan.

Les personnes malintentionnées ne viennent pas sur les sites du patrimoine historique et culturel lorsque des archéologues y travaillent.

"Mais dès que le travail saisonnier des archéologues se termine, les "fouilleurs noirs" arrivent, creusant déjà avec des détecteurs de métaux, à la recherche d'antiquités. Il y a nos représentants qui nous disent que le monument peut être pillé, ils voient des gens se promener avec des détecteurs de métaux", note-t-il.

Ces signaux sont souvent reçus par le ministère de la culture, après quoi des contrôles sont effectués et des "fouilleurs noirs" sont découverts, mais cela n'entraîne pas de responsabilité pénale, a conclu Shandor Kajtan.

-1-

Aujourd'hui, à Soukhoumi, lors d'une réunion de travail des vice-ministres de la culture d'Abkhazie et du Tatarstan, des journalistes ont appris que, pour la première fois en 23 ans d'après-guerre, des "fouilleurs noirs" ont été détectés et arrêtés en Abkhazie. Les responsables des deux ministères chargés de la protection des monuments ont partagé leurs expériences et discuté des questions urgentes liées à la préservation du patrimoine culturel.

La réunion a porté sur "l'inventaire et la protection du patrimoine historique et culturel, l'identification et l'inscription au registre national des monuments". Toutefois, un plus large éventail de questions a été discuté.

La vice-ministre de la culture du Tatarstan, Svetlana Persova, a déclaré qu'elle avait réussi à visiter un certain nombre de monuments en Abkhazie. Elle a visité le Nouvel Athos, le village de Likhny, elle prévoit de visiter les églises de Bedia et de Mokva. Voici ce qu'elle a dit :

"Les impressions sont, bien sûr, les plus positives, car le patrimoine est très plus riche, les monuments anciens en particulier sont époustouflants. Rares sont les endroits en Russie où l'on peut trouver des sites aussi anciens, en particulier ceux liés aux anciens sanctuaires chrétiens. Bien sûr, le climat ici est également favorable pour que les monuments restent en très bon état pour des structures aussi anciennes pendant tant de siècles".

Elle a informé le public sur le travail du département de la conservation des monuments et sur la manière dont le département règle ses relations avec les promoteurs. Le ministère de la culture du Tatarstan a développé le catalogue de prix pour la conception et la recherche archéologique, et le travail sur l'inventaire des monuments et la conception d'un catalogue a duré presque 10 ans. Le système est maintenant bien réglé et fonctionne convenablement.

La situation en Abkhazie est très différente. Le vice-ministre de la culture d'Abkhazie, Batal Kobakhia, a parlé à ce sujet. Le registre des monuments est en cours d'élaboration, les cartes d'enregistrement et les passeports des sites sont seulement en cours de remplissage. La question du stockage des découvertes archéologiques est urgente. Aujourd'hui, ils sont tous rassemblés dans les locaux d'anciens entrepôts au centre de la ville, mais il n'y a personne pour s'en occuper. Il reste à décider à qui elles doivent être transférées et qui doit être responsable de leur préservation. La collection est maintenant abandonnée et il n'y a personne pour l'étudier.

Batal Kobakhia a souligné que la situation a sensiblement évolué au cours des deux dernières années. Aujourd'hui, les gens redoutent de démolir des monuments d'architecture. Ils comprennent que le bureau du procureur engagera des poursuites contre eux, et chaque affaire de ce type s'accompagne d'une grande réaction publique. Il a remercié les médias de s'être saisis de ce sujet et de l'avoir porté à l'attention du public à maintes reprises. Au cours de ses travaux, la nouvelle équipe du ministère de la culture a découvert une vingtaine de contrats illégaux de location de monuments. Certains d'entre eux ont déjà expiré, mais dix d'entre eux doivent encore être sérieusement traités. Le ministère de la culture refuse de les prolonger et entend défendre sa position devant les tribunaux.

En ce qui concerne les frais de recherche et de travaux archéologiques, le ministère de la culture promet d'élaborer un projet de résolution pertinent dans la semaine.

Batal Kobakhia a informé les journalistes des activités des "fouilleurs noirs" dans le pays et a annoncé l'arrestation d'un groupe criminel.

Les "fouilleurs noirs" opèrent en Abkhazie depuis longtemps maintenant. On sait depuis de nombreuses années que les chasseurs d'antiquités historiques viennent en Abkhazie avec un équipement coûteux, estimé à 100-200 mille euros. Elle leur permet de distinguer les objets en or et en argent dans les couches de la terre. Les "fouilleurs" connaissent très bien les endroits où ils peuvent s'enrichir. L'un de ces endroits est le village d'Achmarda, dans la région de Gagra, où les "fouilleurs noirs" ont déterré environ 300 tombes au cours des 12 dernières années.

En 2013, un riton en argent unique du 4e siècle provenant d'Achmarda a fait surface lors d'une vente aux enchères de Sotheby's et a été évalué à 30 000 €. Le riton est un gobelet à vin de fête en forme de tête de taureau.

Les scientifiques abkhazes et les employés du musée d'État discutent depuis longtemps du fait qu'en Abkhazie, les "fouilleurs noirs" effectuent des fouilles non autorisées en divers endroits. Les forces de l'ordre ne sont pas très enthousiastes à l'idée de traquer les criminels. Elles ont probablement assez de problèmes sans les "fouilleurs".

Et enfin, pour la première fois dans l'après-guerre, le service de sécurité de l'État d'Abkhazie, ayant reçu des informations du ministère de la culture, a mis la main sur les criminels responsables des découvertes archéologiques. Le vice-ministre de la culture et de la protection du patrimoine historique et culturel, Batal Kobakhia, déclare : "Il y a une clairière à Achmarda où il y a des sépultures de la période de l'âge du bronze au début du Moyen Âge. Ils y ont trouvé des "fouilleurs noirs". Ils ont été arrêtés et font l'objet d'une enquête. Ils n'ont rien excavé de spécial, mais ce qu'ils ont fouillé avait une valeur artefactuelle pour nous. Nous avons tout remis au musée selon l'inventaire. Trois personnes creusaient. L'Achmarda est un monument qui a été fouillé par des "fouilleurs noirs" pendant 23 ans. Comme ils creusent souvent à cet endroit, le service de protection des monuments a trouvé de l'argent, je pense en 2005, et ils n'ont pas creusé de nouvelles zones, mais ont creusé aux endroits où ils avaient creusé un peu plus tôt.

Batal Kobakhia a demandé aux entrepreneurs, fondations et particuliers abkhazes de l'aider à trouver des fonds pour les fouilles archéologiques d'Achmarda - un monument qui attire tant de fouilleurs de la Russie voisine, mais dont personne en Abkhazie ne semble se soucier.

Le texte contient des toponymes et une terminologie utilisés dans les républiques autoproclamées d'Abkhazie et d'Ossétie du Sud.

Chers visiteurs du forum Radio Ekho Kavkaza, veuillez utiliser votre compte Facebook pour participer à la discussion. Les commentaires sont pré-modérés et peuvent prendre un certain temps avant d'apparaître sur le site web.

-2-

Galina Trebeleva, membre du département d'archéologie classique de l'Institut d'archéologie de l'Académie des sciences de Russie, docteur en histoire, s'est exprimée sur Radio Sputnik Abkhazia au sujet des fouilles de Merkul et de ce que les découvertes archéologiques nous apprennent.

La colonie Merkul a été découverte par des scientifiques abkhazes et russes en 2015 lors de fouilles dans la région d'Otchamchira.

"C'est un château, le palais d'un prince local de l'époque romaine, qui a fonctionné à l'époque romaine et byzantine, il est aussi possible de partir au Moyen Âge, nous ne pouvons pas encore donner de données plus précises. Il a fonctionné pendant plusieurs siècles, il a subi des reconstructions, et nos recherches ultérieures pourront naturellement nous donner des informations plus détaillées. Quand nous étudierons tout le territoire", - a dit Trebeleva.

Selon l'archéologue, ils n'ont pas de trouvailles uniques, mais la masse de matériel qu'ils ont obtenue porte suffisamment d'informations.

"Nous ne sommes pas allés jusqu'au fond du continent cette année. Nous devrons aller plus loin la saison prochaine également. Nous verrons quels résultats nous obtiendrons là-bas. Parmi les découvertes intéressantes, il y a une plaque de bronze, ce qui suggère que les personnes qui vivaient ici utilisaient des objets en bronze. Nous n'avons pas fait de découvertes uniques, mais le matériel en masse que nous avons obtenu là-bas est bien daté et assez instructif. La principale chose que nous pouvons dire est que nous confirmons que cette période de l'histoire, l'histoire locale abkhaze est assez riche. Que les princes étaient riches, puisqu'ils décoraient leurs locaux de bas-relief, cela n'a pas été écrit, recherché, raconté sur l'Abkhazie orientale dans la science", a déclaré Mme Trebeleva.

            -3-

L’existence des vestiges du mur dans le village de Khiatskha de la région de Gali a été découverte en 2017. Les archéologues ont mesuré ce mur longeant entre deux collines sur près de 300 mètres. Plus tôt, ce mur a intéressé des scientifiques puisque la maçonnerie de pavés utilisant un mortier de chaux est similaire à celle de la Grande Muraille d'Abkhazie, un groupe de chercheurs l'étudie depuis l'été dernier. Nous avons effectué deux puits de test mais les fouilles complètes ne commencent que maintenant.

L'étude de la Grande Muraille d'Abkhazie est financée par la Fondation Amshra. Les résultats de l'expédition scientifique doivent être résumés d'ici juin 2020. À l'étape précédente l'expédition a relevé toutes les tours connues par la littérature scientifique et les a enregistrées sur la carte GPS, dans le but de les comparer et les étudier. Les scientifiques ont entrepris l'étape des fouilles archéologiques commençant par la région de Gali où il y a un grand nombre de sites qui n'ont pas été étudiés. Notamment à Khiatkha ils espèrent trouver des objets archéologiques caractéristiques qu'il sera possible de dater et qui leur permettra de confirmer ou de réfuter le lien de ces tours avec la Grande Muraille d'Abkhazie. L'étape finale prévoit le travail sur les objets découverts lors des fouilles, la rédaction des articles scientifiques et la participation aux conférences scientifiques.

La Grande Muraille d'Abkhazie (Kelasur) est la plus grande fortification du Caucase et mesure 160 km de long. Elle commence sur la rive gauche de l'embouchure de la rivière Kelasur et longe les contreforts, à travers Merkheouli et autres villages, s'approchant de Tkvarchéli. Là, les avis se divergent concernant son emplacement, il est probable qu'il descend jusqu'à la rivière Ingur.

Les fouilles menées par le groupe de jeunes chercheurs de l'Institut des recherches humaines d'Abkhazie, sous la direction de Shandor Kaitan, chercheur junior, sont également prévues dans le village Makhundjia de la région de Gali où les vestiges de la tour sont conservés sur un rocher. On y a découvert les fragments des objets en céramique présents dans d'autres endroit de la Grande Muraille d'Abkhazie. Les fouilles seront conduites dans d'autres régions - les villages Djgerda et Merkheouli.

"Nous allons continuer les fouilles jusqu'à ce qu'on trouve quelque chose de solide, qu'on pourra dater précisément. Dans tous les cas nous devons trouver de la céramique que nous trouvons depuis 2018, - dit Dimitri Stchastni, l'employé de l’Institut des recherches humaines d’Abkhazie et du musée d'État abkhaze. - Si nous trouvons de telles céramiques et s'il est possible de les dater de l'époque de la cathédrale de Bagrati à Soukhoumi (XI-XII s.s.), des couches de la forteresse d'Anakopia - nous pourrons alors dire sans hésitation qu 'il se passait quelque chose à l'époque ici, que ce monument était utilisé parallèlement."

"C'est seulement l'histoire qui nous intéresse, l'information, les fragments trouvés - c'est notre or" - continue le chef de l'expédition Shandor Kaitan. - Plus encore, selon la définition, il ne peut pas y avoir du vrai or. Les "fouilleurs noirs" étaient là les années précédentes. À part cela, pendant la période soviétique, il y avait les cultures des agrumes de l'État, tout le périmètre servait à ces plantations. Ainsi, tous les artefacts si chers pour nous sont malheureusement perdus depuis longtemps. Nous espérons trouves quelque chose dans les couches profondes du sommet de la colline, près des ruines du mur. Nous espérons également faire des fouilles des angles de la tour pour confirmer son plan architectural et prouver que cette tour faisait partie du mur."

Durant les premiers jours des fouilles, les archéologues ont découvert uniquement des fragments des cruches et des pithos en céramique, tous appartenant au  Moyen Âge. Pourtant au troisième jour des fouilles on a découvert une sépulture ancienne - des vestiges humais, plusieurs pithos bien conservés, des objets en métal, ainsi que de la céramique épartpillée. Les chercheurs fourniront les dates et les descriptions de ces découvertes ultérieurement, mais pour le moment on peut dire que ce sont des objets très importants découverts par les archéologues abkhazes.

Il est à noter que ce projet de recherche de la Grande Muraille d'Abkhazie est particulièrement abkhaze, cependant cet été il a été organisé plusieurs expéditions archéologiques communes russo-abkhazes.

"En générale, les gabarits de la Grande Muraille d'Abkhazie ont toujours fait peur aux chercheurs. Notre projet est vaste, il comprend plusieurs quartiers, mais c'est une petite partie de ce qu'il faut faire pour répondre aux questions, qui et pourquoi a construit ce mur, - souligne Sandor Kaitan. - Notre but c'est de faite un état actuel de ce monument, puisque les données les plus récent le concernant apparaissent dans des travaux des années 70 de Iouri Voronov. Beaucoup de tours décrites par lui a disparu à jamais depuis, à cause des phénomènes naturelles ou bien l'activité des hommes. Ce monument nécessite la protection, le soutien avant que cela ne soit pas trop tard. Il faut l'enregistrer et l'étudier, parce qu'on n'a pas la réponse à la question principale - quand, par qui et dans quel but il a été construit ?"

À la fin des expéditions les archéologues présenteront un rapport à la commission archéologique de l'Institut des recherches humaines, participeront au conférences. En 2020, l'une des prochaine conférence c'est Les lectures de Kroupnov, la conférence qui réunit les sciences étudiant l'histoire et l'archéologie du Caucase du Nord.

L'histoire de l'exploration de la Grande Muraille d'Abkhazie a commencé il y a plus d'un siècle et demi. La Grande Muraille d'Abkhazie est également mentionnée dans un ouvrage du célèbre voyageur et ethnographe suisse Frédéric DuBois de Montperreux. La comtesse Praskovia Uvarova, scientifique, historienne et archéologue russe, a décrit certaines des tours de la Grande Muraille d'Abkhazie dans les sections Machar et Bord de mer. Pendant l'ère soviétique, les recherches sur la Grande Muraille d'Abkhazie ont été poursuivies par un éminent historien local abkhaze, Iosif Adzinba. Il fut le premier à parcourir une partie importante de ce qu'il croyait être la ligne de défense du mur, de Kelasur à Ingur. Dans son article intitulé "Dix jours le long de la Grande Muraille d'Abkhazie", Adzinba décrit non seulement la direction approximative et les villages traversés par le mur, mais aussi les monuments historiques situés à proximité. À ce jour, il a été établi que la plupart d'entre eux n'ont rien à voir avec la Grande Muraille. Tout d'abord, le style architectural des bâtiments et l'époque de leur création ne coïncident pas.

Dans les années 70, Iurii Voronov a marché le long de la Grande Muraille d'Abkhazie, de Kelasur à Tkuarcheli, en mesurant la distance entre les tours avec un podomètre. Il a publié ses conclusions en 1973, dans un article sur lequel s'appuient les recherches archéologiques d'aujourd'hui.

-4-

Des archéologues abkhazes ont visité des forteresses historiques qui suscitent l'intérêt des "fouilleurs noirs" et ont découvert que les monuments anciens attirent non seulement les chasseurs de trésors illégaux, mais aussi les adeptes d'un culte mystérieux.

En janvier 2020, des archéologues abkhazes ont eu connaissance de fouilles archéologiques illégales près de la forteresse de Tsibilium, dans les gorges de Kodori.

Un trésor d'artefacts

Des traces de "fouilleurs noirs" ont été découvertes par un volontaire du projet Mountain Abkhazia, Levon Tsuguryan. Les participants au projet surveillent l'état du monument historique et nettoient périodiquement son territoire des broussailles et des débris.

"De nombreuses fouilles de pillage ont été découvertes sur le territoire de la forteresse de Tsebelda et directement au pied de ses murs. Des "fouilleurs noirs" sont venus ici il y a environ un mois. Des tessons de céramique creusés dans le sol et dispersés par manque d'intérêt sont visibles partout sur les sites de fouilles", a déclaré M. Tsuguryan.

Les amateurs de trésors anciens et d'artefacts historiques peuvent être divisés en trois groupes principaux : "archéologues noirs", "chasseurs de trésors" et "chasseurs de trophées". D'une manière générale, ils sont le plus souvent appelés "fouilleurs noirs".

La forteresse de Tsibilium (IIe-VIIe siècles après J.-C.), centre de l'Apsilia médiévale, est un véritable trésor d'artefacts anciens, qui attire non seulement les érudits mais aussi les chasseurs de trésors sans formation ni permis adéquats.

Les fouilles archéologiques ont commencé à Tsebelda à la fin du XIXe siècle. De nombreux objets ont été découverts ici par les habitants, qui avaient détruit d'anciens cimetières en labourant le sol. Un grand nombre d'armes et de décorations médiévales provenant des tombes détruites, qui étaient conservées par la population locale, ont été remises au musée d'État de Tbilissi en 1915.

Au cours de nombreuses fouilles, les archéologues ont établi qu'il existait une quinzaine de cités, dix forteresses et jusqu'à vingt cimetières des IIe-VIIe siècles de notre ère, et des traces de l'ancienne route menant au col du Klukhor ont également été révélées.

"La forteresse de Tsibilium est l'un des monuments les plus étudiés du patrimoine historique et culturel de notre pays de la fin de l'Antiquité et du début du Moyen Âge. Des dizaines d'articles, de monographies, etc. ont été écrits grâce aux recherches menées dans les environs de Cibilium. Tout cela a permis de faire la lumière sur l'histoire ancienne de l'Abkhazie, mais aujourd'hui, ce monument a été oublié. Il est détruit par le temps et par les chasseurs de trésors", explique Dmitry Schastny, chercheur au musée d'État abkhaze.

Lors de l'inspection de la forteresse, les archéologues ont enregistré de nombreuses fouilles effectuées par des "fouilleurs noirs".

Un "aimant" pour les fouilleurs

"Ayant reçu un signal alarmant sur les récentes visites d'archéologues noirs à la forteresse Tibilium, l'équipe du projet "Secrets de la Grande Muraille d'Abkhazie" a décidé de visiter non seulement ce monument historique, mais aussi l'un des plus proches monuments, accessibles aux touristes datant du haut Moyen Age d'Abkhazie - la forteresse Uaz-Abaa", - a déclaré le chercheur junior du département d'archéologie de l'Institut Abkhaze Shandor Kaitan.

Aujourd'hui, la forteresse d'Uaz-Abaa, contemporaine du royaume abkhaze des IXe-Xe siècles, s'effrite activement.

La tour principale de 18 mètres de haut - une perle de cette fortification - s'est effondrée de moitié il y a de nombreuses années et les deux murs restants vivent leur siècle. La citadelle a été vidée de tous ses déchets grâce aux efforts du projet "Abkhazie propre".

À côté de Uaz-Abaa, au fond d'une profonde crevasse, dans une petite gorge pittoresque, se trouve l'une des nombreuses grottes d'Abkhazie - Uaz-Abaa Aghveva Cave.

À l'époque soviétique, un escalier en pierre menait à la grotte. Il s'est effondré et un escalier en bois a été construit à sa place. Aujourd'hui, il est impossible de descendre les escaliers, la plupart se sont effondrés.

Sans une attention appropriée et un travail systématique de restauration, le monument risque de disparaître complètement dans un avenir proche.

Une inspection visuelle de la forteresse et de ses environs, tout comme dans la forteresse de Tsibilium, a révélé de nombreuses petites fouilles de pillage.

"Compte tenu de la proximité relative de la forteresse avec la route et de l'absence totale de contrôle sur la fréquentation du site, il n'est pas surprenant que l'intérêt des "chercheurs de trésors" pour le monument du patrimoine historique et culturel soit renforcé", a déclaré Dmitry  Schastny.

Étoile de David dans une ancienne forteresse

Lors de l'inspection du territoire de la forteresse d'Uaz-Abaa, un groupe d'archéologues a découvert un mystérieux pictogramme devant la seule tour subsistante - un cercle aux dimensions imposantes dans lequel est inscrit ce que l'on appelle l'étoile de David ou le sceau de Salomon. Le pictogramme a été réalisé avec des brindilles sèches et le sol autour a été piétiné.

L'étoile à six branches a de nombreuses significations. Les francs-maçons pensent que l'hexagramme donne le pouvoir sur le monde. Pour les occultistes, ce symbole ancien "aide" dans les tentatives d'établir des connexions avec l'autre monde ou d'invoquer des démons. Les alchimistes portaient le pictogramme sur leur poitrine et le considéraient comme un signe d'immortalité. Dans le judaïsme, l'étoile à six branches est considérée comme un symbole de foi. Ce signe international est utilisé dans différentes religions, on peut le voir sur les drapeaux d'Israël, du Burundi, du Nigeria, dans les éléments des armoiries.

Quoi qu'il en soit, il n'est pas possible de donner une réponse précise quant au pourquoi et à qui ce panneau, à dix mètres de la forteresse de Uaz-Abaa, est-t-il utile. On ne peut que deviner si ce pictogramme est une plaisanterie, la préparation d'une messe noire ou un rituel de sorcellerie pour appeler le flux d'électricité en provenance de Russie.

Quoi qu'il en soit, si au cours de leur action de messe, les "francs-maçons" abkhazes mettent le feu à des branches sèches disséminées dans le voisinage immédiat du monument de l'antiquité, il est peu probable que cela contribue à la restauration de la forteresse avec l'aide de "forces supérieures", mais bien au contraire.

Mais il y a de bonnes nouvelles. Lors de l'inspection d'un autre objet (nous ne dirons pas lequel dans cet article, afin de ne pas attirer les fouilleurs noirs), a été collecté du matériel de levage - des artefacts gisant sur le sol : pied de pithos, fragments de récipients en céramique et pointe de flèche à quatre côtés forgée, datant du Moyen Âge. Les découvertes indiquent que le site pourrait avoir abrité une ancienne cité.

Malheureusement, ce monument a rejoint les rangs de ceux sur lesquels les pas des chasseurs de trésors se sont posés. Les archéologues lèvent la main - seules des fouilles archéologiques systématiques et un contrôle de l'État sont possibles pour combattre le problème de l'archéologie noire en Abkhazie.

En février, le centre Yuri Voronov organisera une conférence de presse sur le problème des "fouilleurs noirs" en Abkhazie et la protection des monuments historiques.

-5-

Les historiens et les archéologues appellent la population de l'Abkhazie d’apporter leur aide dans le combat contre les "fouilleurs noirs". On a discuté la question des fouilles non sanctionnées au centre scientifique et culturel Y. Voronov. De nombreux monuments culturels d'Abkhazie ont été détruits par les mains des fouilleurs, les criminels ne se limitent pas de publier les images de leurs découvertes illégales apportées de l'Abkhazie. Comme l'expérience le démontre, il est possible d'arrêter et de sanctionner des "fouilleurs noirs" uniquement dans le cas où on les surprend sur le fait ou  bien lors de la poursuite "chaude", C'est pourquoi la société professionnelle des archéologues demande que toute fouille suspecte soit notifiée aux organes de maintien de l'ordre, au département de la protection du patrimoine historique et culturel de l'Abkahzie ou bien aux activistes des mouvements "Abkhazie montagnard"  et "Abkhazie propre". La parole est donnée à Nadejda Borovikova.

-6-

La manière dont l'Abkhazie propose de lutter contre les fouilleurs clandestins, les raisons pour lesquelles le problème ne peut être résolu et les mesures à prendre pour éliminer la "chasse au trésor" ont été discutées au centre scientifique et culturel Yuri Voronov de l'université d'État d'Abkhazie.

La plupart des monuments du patrimoine historique et culturel de la République d'Abkhazie sont situés loin des zones habitées, ce qui en fait des "proies" faciles pour les fouilleurs clandestins, ont déclaré les participants à la conférence. Ces dernières années, des informations sur les activités illégales des "chasseurs de trésors" ont été révélées à plusieurs reprises.

Plusieurs tentatives ont été faites pour piller partiellement l'église de Pskali sur la rive gauche de la rivière Kodori, le château de Bagrat à Sukhumi, l'église de Laskendari, la tombe d'Achmarda dans la région de Gagra et bien d'autres.

Lors de travaux opérationnels au cimetière d'Achmarda, trois personnes ont été arrêtées et une soixantaine de pièces archéologiques leur ont été saisies. Parmi eux, des épées en fer, des pointes de lance et des fléchettes, des fibules, des pièces de monnaie, etc.

Mais en raison de l'absence de cadre juridique, il n'a pas été possible d'engager des poursuites pénales contre les "fouilleurs noirs" détenus. Les délinquants ont été interrogés et relâchés. Les objets trouvés (la liste a été publiée dans un article conjoint du directeur du Musée d'État d'Abkhazie Arkady Dzhopua et de l'archéologue Valentin Nyushkov - ndlr) ont été retirés et envoyés au Musée d'État d'Abkhazie.  

En janvier 2020, des archéologues abkhazes ont eu connaissance de fouilles archéologiques illégales près de la forteresse de Tsibilium, dans les gorges de Kodori. La forteresse Tsibilium est la principale des 13 forteresses de l'Apsilia historique. Au VIe siècle, ces forteresses étaient situées le long du passage montagneux vers le Caucase du Nord et gardaient l'une des branches de la grande route de la soie.

"Dans la forteresse d'Anakopia, il y a une personne qui maintient l'ordre, mais dans la forteresse de Tibilium, il n'y a pas de telle personne, qui se battrait pour ce monument, donc nous nous sommes réunis aujourd'hui dans le centre nommé en l'honneur de Yuri Voronov, qui a consacré la majeure partie de sa vie à étudier la culture de Tsebelda. En tant que coprésident de cette organisation (Centre Voronov - ndlr), je veux résoudre les problèmes urgents concernant la protection non seulement de la forteresse Tibilium, mais aussi de l'ensemble du patrimoine culturel de l'Abkhazie", - a déclaré, en ouvrant la conférence de presse, l'historien, chercheur du Caucase, docteur en histoire Oleg Bgazhba.

Comment travaillent les "fouilleurs noirs"

Les archéologues abkhazes, qui sont engagés dans la recherche de monuments historiques sur une base légale, n'ont dans leur "arsenal" que des outils primitifs tels que des houes, des pelles et des détecteurs de métaux obsolètes et "médiévaux". Les "fouilleurs noirs" utilisent des détecteurs de métaux et des magnétomètres modernes pour les fouilles de pillage qui permettent de localiser les métaux précieux (or, argent, bronze et autres.) sur une profondeur de six mètres. Un tel équipement, même s'il n'est pas neuf, mais d'occasion, coûterait, 500 000 roubles.

En outre, des objets tels que la céramique, les os et le verre, qui présentent un intérêt pour les scientifiques mais pas pour les chasseurs de métaux précieux, sont tout simplement jetés par les fouilleurs en raison de leur inutilité.

Il existe des accords avec la Russie et la Géorgie pour interdire le transport de telles choses sur le territoire de l'Abkhazie sans autorisation, mais si du côté russe l'interdiction est contrôlée, la situation est différente avec la Géorgie. Il est donc possible de dessiner une carte archéologique peinte dans des tons noirs à partir d'un lot de produits semi-finis excavés et pillés.

"Black business" et confiscation coûteuse

"Le problème de l'archéologie noire est bien plus important que ce que nous exprimons ici. Le cadre juridique fait totalement défaut pour protéger efficacement les monuments historiques non seulement contre les "fouilleurs noirs", mais aussi contre les chasseurs de trésors parmi les citoyens positifs ordinaires. Depuis cinq ans, nous nous battons, mais sans base juridique, il est impossible de lutter contre les délinquants", a déclaré le vice-ministre de la culture, Batal Kobakhia.

Il a déclaré qu'au cours de ses cinq années au ministère de la culture, il a tenté d'engager une vingtaine d'affaires pénales, mais qu'à chaque fois, elles ont été rejetées par le bureau du procureur. M. Kobakhia a déclaré que les tentatives de retour des objets du patrimoine culturel de l'Abkhazie transférés à l'Ermitage russe à partir de collections privées ont également échoué.

Selon le vice-ministre, les archéologues peuvent recevoir du matériel confisqué aux archéologues noirs pour l'utiliser gratuitement dans le cadre de travaux de prospection.

Cette déclaration a suscité une controverse parmi les participants à la conférence. De nombreux participants ont évoqué l'impossibilité d'obtenir des "fouilleurs noirs" du matériel saisi pour travailler à des fins scientifiques.

"Veuillez le prendre contre reçu à tout moment", a parodié Kobakhia aux participants dissidents de la conférence.

Une loi est nécessaire

Il a également ajouté qu'en plus de l'absence d'une loi sur la préservation du patrimoine culturel, le problème est aggravé par la définition des limites des zones protégées.

"Tant que les terres ne seront pas distribuées, tant que le processus de privatisation ne sera pas achevé, les limites des zones protégées sur le territoire de l'Abkhazie ne seront pas définies", a déclaré Batal Kobakhia.   

Pendant ce temps, l'un des organisateurs de la conférence de presse, un chercheur du Musée d'État abkhaze Dmitry Schastny a déclaré au correspondant de Sputnik que les employés du ministère de la Culture et ceux d'EcoGeoProject ont défini les frontières des zones de protection des réserves historiques et culturelles dans le cadre du programme cible pour l'inventaire des objets immobiliers du patrimoine historique et culturel de l'Abkhazie dès 2016.

Lors de la conférence de presse, il a été proposé de nommer des personnes parmi les employés du ministère de la culture, qui seraient responsables des patrouilles sur le territoire, en leur donnant les droits correspondants, mais en raison de la réduction du personnel du ministère (de 31 à 8 personnes), l'initiative n'a pas été soutenue par le vice-ministre de la culture.

Ne demandez pas, mais exigez

Après le discours, Batal Kobakhia, de nombreux participants à la conférence et des journalistes ont quitté le Centre Voronov. Alkhas Jinjolia, député, après le départ du vice-ministre a proposé une solution au problème non seulement des "fouilleurs noirs" dans la forteresse de Tsebelda, mais aussi de la protection des monuments historiques et culturels en général.

Selon lui, il est nécessaire d'étendre les frontières du territoire protégé, de le clôturer, d'installer des moyens modernes d'enregistrement et des caméras vidéo. Affectation d'un personnel de gardes-chasse, dont les fonctions comprendront des rondes quotidiennes sur le territoire du monument.

En Abkhazie, il existe une loi sur le financement des programmes scientifiques, qui permet de dépenser jusqu'à trois pour cent du budget, soit environ 300 millions de roubles. Cependant, pas une seule proposition d'utilisation de ces fonds à des fins scientifiques n'a été reçue récemment, conclut le député.

"Si vous donnez un programme cible formalisé de la communauté scientifique, il y aura au moins un sujet de conversation. Selon une certaine loi, dont je ne me souviens plus du numéro maintenant, nous pouvons exiger cet argent pour la préservation des monuments du patrimoine historique et culturel au lieu de le demander. La réserve de Tsebelda ne doit pas être transformée en un projet mais en un programme scientifique permettant de poursuivre l'étude de l'histoire du peuple abkhaze. Est-ce à vous de préparer un tel programme, pourrez-vous le faire à temps pour le début de la formation du budget ? Pensez-y, il faut le faire maintenant, le ferez-vous à temps ? - Alkhas Jinjolia s'est adressé aux archéologues.

À la fin de la conférence de presse, les archéologues ont décidé de préparer un programme de préservation de la forteresse de Tsebelda et d'essayer de le faire avant la formation du budget.

-7-

"Il s'agit d'une découverte unique en termes de préservation archéologique. Nous avons découvert ce bol il y a une dizaine de jours. Le bol remonte aux Ier-IIIe siècles de notre ère. Nous ne savons pas encore s'il s'agissait d'un grand plat de table ou d'un récipient de mesure pour les produits en vrac. Son caractère unique réside dans le fait qu'il est conservé à cent pour cent, nous étudierons les analogies dans la littérature", a déclaré à Radio Sputnik Galina Trebeleva, employée du département d'archéologie classique de l'Institut d'archéologie de l'Académie des sciences de Russie.        

Les fouilles de la cité de Merkul ont été menées tout au long du mois d'août, a informé l'archéologue. 

"Nous avons traversé la frontière le premier jour de l'ouverture de la frontière, le 1er août. L'expédition est consacrée à la poursuite de l'étude de la forteresse de Merkuli, les principaux travaux ont été réalisés dans la continuité de l'étude du château que nous avons fouillé l'année dernière. Nous avons découvert l'entrée de ce château, et deux niveaux de ce château ont été confirmés en termes de reconstruction générale", a souligné Mme Trebeleva.

La reconstruction du château peut avoir été liée aux déplacements tectoniques dus au tremblement de terre, a-t-elle ajouté.

"Nous pouvons voir qu'une partie de l'ancien plancher était sous des dépôts rocheux, cela pourrait être le résultat d'un déplacement tectonique majeur. Après cela, le château a poursuivi son existence, un nouveau niveau de plancher a été coulé, la date d'existence du château est le Ier, IIe siècle de notre ère, mais pas plus tard que le IIIe siècle", a remarqué la scientifique.

À la suite des fouilles, les archéologues ont trouvé une flèche datant des 12e et 14e siècles de notre ère.

La colonie de Merkul est une colonie située à l'intérieur de la Grande Muraille d'Abkhazie, et elle reflète la vie et l'histoire de la population, a-t-elle déclaré.

"L'étude des vestiges que nous avons trouvés dans le temple a montré que les personnes qui vivaient alors pratiquaient l'agriculture, et que la base de leur alimentation était les céréales. C'est cette population qui a très probablement construit en son temps la Grande Muraille d'Abkhazie et l'a utilisée pour protéger le territoire. Nous pouvons dire que le mur a été construit par la population locale, ils ont construit des châteaux, de grandes fortifications, ont mené un commerce assez actif avec les centres anciens" - a souligné l'archéologue.

L'étude de la cité se poursuivra pendant plus d'un an et les scientifiques russes prévoient de venir en Abkhazie pour continuer les travaux en 2021, a-t-elle déclaré.

Le site antique de Merkul a été découvert par hasard par des scientifiques abkhazes et russes en 2013. Les fouilles ont commencé en 2014. Elle est unique en ce sens qu'elle est habitée par des Abkhazes depuis le IVe siècle avant J.-C. et n'a aucun rapport avec les établissements grecs ou romains sur le territoire de l'Abkhazie.

Soukhoumi, 31 Juillet - Sputnik, Badrak Avidzba. Au cours d'une expédition archéologique conjointe russo-abkhaze, cinq pithos en argile ont été trouvés dans la "cité de Merkul", a déclaré le chef de la partie abkhaze de l'expédition, l'historien Suram Sakania, dans une interview accordée à Sputnik.

Chaque année, divers objets sont découverts sur le site, qui présentent un intérêt du point de vue de l'étude de l'histoire de la république, a déclaré M. Sakania.

"Cette année, les travaux ont commencé le 22 juillet, les fouilles sont réalisées par intermittence, il a plu et les conditions météorologiques étaient défavorables. Nous avons creusé deux fosses, de deux mètres sur deux, et nous allons plus en profondeur. Nous avons décidé de creuser dans la zone inférieure de la cité, car l'année dernière nous avons trouvé des poteries qui ressemblaient à des poteries alaniennes. Au deuxième siècle de notre ère, les Alans se sont installés dans le Caucase. Ils ont peut-être eu des relations commerciales avec la mer Noire et des contacts avec les Abkhazes", a déclaré le scientifique.

Espérant trouver d'autres objets, les participants à l'expédition archéologique ont commencé à travailler dans la partie inférieure de la "cité Merkul".

"Cette année, nous avons trouvé une cruche à vin ou à eau, qui est très cassée. Lors des fouilles entre la première et la deuxième ligne de défense de la forteresse, une gorge de pithos a été découverte tout à fait accidentellement après les pluies. Au cours des fouilles, nous avons trouvé une concentration de cinq pithos, dont trois sont intacts et deux seront enlevés demain ou après-demain", a-t-il souligné.

Les pythos sont des jarres qui étaient enterrées dans le sol pour stocker du vin, des céréales ou de l'eau.

"Nous ne pouvons pas encore déterminer à quoi servaient les pithos trouvés, car ils étaient à moitié remplis d'eau, d'argile et de terre. Nous espérons obtenir une analyse du contenu des cruches, si elles ont été utilisées pour stocker du vin, nous obtiendrons des grains de raisin", a déclaré Suram Sakania.

Les scientifiques ne sont pas encore prêts à dire à quelle époque appartenait le pithos trouvé.

"Le début du fonctionnement de la forteresse se réfère à une période qui n'est pas postérieure au IIIe siècle de notre ère, car une église avec des sépultures et des poteries a été trouvée à l'intérieur de la forteresse. Nous avons daté l'église au cinquième siècle, car l'église a une forme définie qui ne va pas au-delà du Ve ou au plus tard du début du VIe siècle de notre ère. Quant à ces pithos, ce sont des céramiques à la forme unique, elles peuvent exister pendant des siècles et des millénaires sans changer de forme. Par conséquent, ils peuvent également appartenir à la troisième, à la cinquième ou à une date ultérieure. Par conséquent, nous ne voulons pas faire de suppositions avant d'avoir les résultats de l'analyse", a-t-il souligné.     

Au cours des explorations archéologiques menées en 2013 sur le territoire de l'Abkhazie orientale, dans le village de Merkula, district d'Otchamchire, un complexe de vestiges architecturaux jusqu'alors inconnu a été découvert. Le monument, représenté par un temple et des structures défensives, a été nommé la "cité Merkula".

Le site archéologique est situé sur le sommet d'une étroite crête s'étendant dans une direction sud-ouest-nord-est sur 450 mètres. Le complexe était délimité par des tours défensives sur les bords sud et nord de la crête : celle du nord est aujourd'hui détruite, tandis que celle du sud a été préservée.

Les ruines d'une église basilicale à un seul étage sont situées dans la partie centrale du monument. Il existe également des murs de fortification au pied du versant sud et à son bord, ainsi que sur le côté est du second plateau.

Selon les rapports locaux, il y avait également un mur sur le bord ouest du premier plateau. Les vestiges de ce mur ont été découverts par les membres de l'expédition lors des explorations archéologiques de 2016.

-8-

L'expédition archéologique annuelle de scientifiques abkhazes et russes se poursuit dans le village de Merkula, dans le district d'Otchamchire.

"La cité de Merkula" est devenue l'un des lieux qui ont attiré l'attention des archéologues. Des fouilles y sont menées depuis 2013, au cours desquelles des artefacts anciens ont été découverts. Ils sont d'un grand intérêt pour l'étude de l'histoire de l'Abkhazie.

La partie russe de l'expédition conjointe est dirigée par Galina Trebeleva du département d'archéologie classique de l'Institut d'archéologie de l'Académie des sciences de Russie, candidate en sciences historiques. La partie abkhaze est dirigée par Suram Sakania, un chercheur de l'Institut abkhaze d'archéologie.

Au cours des explorations archéologiques menées en 2013 sur le territoire de l'Abkhazie orientale, dans le village de Merkula, district d'Otchamchire, un complexe de vestiges architecturaux jusqu'alors inconnu a été découvert. Le monument, représenté par un temple et des structures défensives, a été nommé la "cité Merkula".

Le site archéologique est situé sur le sommet d'une étroite crête s'étendant dans une direction sud-ouest-nord-est sur 450 mètres. Le complexe était délimité par des tours défensives sur les bords sud et nord de la crête : celle du nord est aujourd'hui détruite, tandis que celle du sud a été préservée.

Les ruines d'une église basilicale à un seul étage sont situées dans la partie centrale du monument. Il existe également des murs de fortification au pied du versant sud et à son bord, ainsi que sur le côté est du second plateau.

Selon les rapports locaux, il y avait également un mur sur le bord ouest du premier plateau. Les vestiges de ce mur ont été découverts par les membres de l'expédition lors des explorations archéologiques de 2016.

            -9-

Une expédition conjointe de l'Institut d'archéologie de l'Académie des sciences de Russie et de l'Institut abkhaze pour la recherche humanitaire visant à étudier l'ancien site de Merkula dans la région d'Otchamchire en Abkhazie est en cours depuis 2013.

Une expédition archéologique conjointe abkhazo-russe se poursuit sur le site de Merkula. Cette année, les travaux ont commencé fin juillet et se poursuivront jusqu'à la fin du mois d'août.

Lors des fouilles à Merkula, les scientifiques ont réussi à trouver cinq pithos qui seront transférés au Musée d'État abkhaze pour y être conservés.  

La partie russe de l'expédition conjointe est dirigée par la candidate en sciences historiques Galina Trebeleva du département d'archéologie classique de l'Institut d'archéologie de l'Académie des sciences de Russie. La partie abkhaze est dirigée par Suram Sakania, un chercheur de l'Institut abkhaze d'archéologie.

Au cours des explorations archéologiques menées en 2013 sur le territoire de l'Abkhazie orientale, dans le village de Merkula, district d'Otchamchire, un complexe de vestiges architecturaux jusqu'alors inconnu a été découvert. Le monument, représenté par un temple et des structures défensives, a été nommé la "cité Merkula".

Le site archéologique est situé sur le sommet d'une étroite crête s'étendant dans une direction sud-ouest-nord-est sur 450 mètres. Le complexe était délimité par des tours défensives sur les bords sud et nord de la crête : celle du nord est aujourd'hui détruite, tandis que celle du sud a été préservée.

Les ruines d'une église basilicale à un seul étage sont situées dans la partie centrale du monument. Il existe également des murs de fortification au pied du versant sud et à son bord, ainsi que sur le côté est du second plateau.

Selon les rapports locaux, il y avait également un mur sur le bord ouest du premier plateau. Les vestiges de ce mur ont été découverts par les membres de l'expédition lors des explorations archéologiques de 2016.

-10-

Ce qu'il y a d'unique à Gyuenos, qui se trouve sur le territoire de l'Abkhazie, et ce que les fouilles menées pendant trois ans par les archéologues ont permis de découvrir, a été raconté par le directeur adjoint de l'Institut d'études orientales de l'Académie des sciences de Russie Alexandre Skakov sur les ondes de Radio Sputnik.

Les fouilles de l'ancien village de Gyuenos à Ochamchire sont menées depuis trois ans. Selon M. Skakov, une grande quantité de travail a été réalisée, et le travail lui-même a été complexe.

"La couche culturelle fait plus de cinq mètres d'épaisseur. Nous travaillons dans des conditions assez difficiles. L'importance de cette ancienne cité tient au fait que Gyuenos est la seule polis antique connue et localisée avec précision sur le territoire de l'Abkhazie. Le site de Dioskuria n'est pas précisément défini, on le cherche ici et là et il n'a pas encore été trouvé. Ce qui a été trouvé à Pitsunda - ce sont des couches du début de l'époque romaine tardive. La même situation existe au sud de l'Abkhazie. Par conséquent, Gyuenos est le seul emplacement connu avec précision d'une ville antique", a déclaré le scientifique.

-11-

Depuis trois ans, des fouilles archéologiques sont menées à Ochamchire sur l'ancien site de Gyuenos. Dans une interview accordée à Radio Sputnik, Alexander Skakov, directeur adjoint de l'Institut d'études orientales de l'Académie des sciences de Russie, a raconté comment se déroulent les travaux.

Ce qu'il y a d'unique dans l'ancienne Gyuenos, située sur le territoire de l'Abkhazie, ce que les fouilles menées pendant trois ans par les archéologues ont permis de découvrir, lisez notre article.

Couche culturelle

Un grand nombre de travaux approfondis ont été réalisés sur l'ancien site de Gyuenos à Ochamchire. L'épaisseur de la couche culturelle est de plus de cinq mètres, indique le directeur adjoint de l'Institut d'études orientales de l'Académie des sciences de Russie, Alexander Skakov.

L'importance scientifique de la cité est que Gyuenos est la seule polis antique connue avec précision sur le territoire de l'Abkhazie.

" L'emplacement de Dioscuria n'est pas précisément défini, on le cherche ici et là, et on ne l'a pas encore trouvé. Ce qui a été trouvé à Pitsunda, ce sont des couches du début de la période romaine tardive. La même situation existe au sud de l'Abkhazie. Par conséquent, Guenos est le seul emplacement connu avec précision d'une ville antique", a déclaré le scientifique.

L'étude de Gyuenos a commencé en 1934-1935, lors de la construction d'un port militaire, mais aucune fouille n'a alors été menée.

"A l'époque, il y avait plus d'observations que de fouilles parce qu'il n'y avait pas de temps, pas d'opportunité. Nous avons maintenant de telles opportunités. Nos deux fouilles sont menées près des ruines d'un temple qui a été étudié par Sergei Shamba. Le directeur du musée d'État abkhaze Arkady Jopua et moi-même effectuons des fouilles" - a souligné Alexander Skakov.

Lors des fouilles de cette année, nous avons réussi à trouver une pierre du sarcophage, ainsi qu'un petit ornement en or.

"Dans une autre fouille, nous travaillons sur une couche datant de l'époque pré-Antique. C'est la première fois qu'une telle couche a été trouvée dans cette ancienne colonie : il s'est avéré que les Grecs ne sont pas arrivés dans un lieu inhabité, mais dans un endroit où il y avait une colonie. Une grande quantité de poterie locale a été trouvée. La couche découverte est plus ancienne, ce qui modifie légèrement notre compréhension de l'histoire de Gyuenos et, plus généralement, du déroulement de l'ancienne colonisation de la côte de la mer Noire", a déclaré le scientifique.

Auparavant, on pensait que Gyuenos avait été construit par les Grecs sur un site vide, mais il s'est avéré qu'ils sont venus à l'endroit où des gens avaient vécu avant eux, c'est le caractère unique de la découverte scientifique, a déclaré Alexander Skakov.

"Il n'y avait pas de conflit militaire entre eux, il y avait une intégration internationale de la population locale et des anciens colons", a-t-il déclaré.

Trouvailles à la cité

Une découverte importante de la cité de Gyuenos est un socle avec des inscriptions en araméen. Pendant la construction du temple, à la fin du cinquième et au début du sixième siècle de notre ère, un certain artisan a fait des inscriptions sur les briques en araméen, qu'il a étudié.

"L'araméen est la langue parlée par Jésus-Christ. Et l'année dernière, on a trouvé une inscription déjà en grec, également sur le socle, il y a un nom et un patronyme, ou deux noms. C'est un monument unique pour cette région, car il y a peu d'inscriptions connues ici", a déclaré Alexander Skakov.

Selon l'archéologue, le fait que l'habitant de Gyuenos ait appris la langue parlée par la population de la Syrie et d'Israël modernes démontre le niveau culturel de la ville antique.

Le temple qui a été découvert dans le village est unique, car il existe très peu de structures similaires, non seulement en Abkhazie, mais aussi dans toute la Transcaucasie occidentale. En plus des fondations, les vestiges des murs de l'ancien temple ont été préservés, a noté le scientifique. Selon Skakov, les historiens sont arrivés à la conclusion que le temple de la colonie de Gyuenos a été construit à différentes époques, car la largeur des briques, dont le temple a été construit, diffère : dans la partie orientale, elle est d'une certaine épaisseur, dans la partie occidentale - d'une autre.

Lors des fouilles, les scientifiques ont notamment découvert un grand nombre de fragments de la barrière de l'autel, faite, entre autres, de marbre apporté des îles proches de l'actuelle Istanbul - le marbre de proconnèse  .

წიგნის ელ-ვერსია

“Мы начали работать возле храма, изученный нашими предшественниками, то есть по обе стороны от него к Востоку и к Западу", - поясняет российский историк, замдиректора Института востоковедения Александр Скаков.

1) ფედერალიზმი საქართველოში

სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობა არის ნებისმიერი ქვეყნისთვის მნიშვნელოვანი საკითხი . სწორედ ტერიტორიული მოწყობა განსაზღვრავს ქვეყნის განვითარების დონეს. საქართველოს ტერიტორიული სტრუქტურა არ არის დადგენილი კონსტიტუციით, რაც დიდ პრობლემებს იწვევს ქვეყნისთვის. ამრიგად: „საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორია განსაზღვრულია 1991 წლის 21 დეკემბრის მდგომარეობით“.  ტერიტორიული მოწყობის  დადგენას  ხელს უშლის აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ოკუპაცია . მას შემდეგ კი რაც აღდგება ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობა , შესაძლებელი იქნება ტერიტორიული მოწყობის დადგენა.

დღესდღეობით საქართველოს ფედერაციის იდეა საკმაოდ პოპულარული თემაა. როგორც უკვე ვთქვით , საქართველოში არის ტერიტორიული მთლიანობის პრობლემა , რომელიც გამოიხატება რუსეთის მიერ ტერიტორიების ოკუპირებით. არსებობს უამრავი მოსაზრება , რომ კონფლიქტების დაძლევის საშუალება და ზოგადად ეთნიკური კონფლიქტების მოგვარების ერთ-ერთი ალტერნატივა არის ფედერალიზმი.

საინტერესოა თუ როგორ თავსდებიან ერთმანეთთან დემოკრატია და ფედერალიზმი. ამ საკითხშიც შეიძლება აზრი გაიყოს ორად . მაგალითად ნაწილი ფიქრობს რომ ხელისუფლების დეცენტრალიზაცია პირდაპირ უკავშირდება დემოკრატიას. თუმცა ამის საპირისპიროდ არის ვარაუდი , ფედერალიზმი არღვევს დემოკრატიის პრინციპებს. ვფიქრობ , აღნიშნული მოსაზრებები გამომდინარეობს მსოფლიოში არსებული ფედერალური მოწყობის სახელმწიფოებიდან . მაგალითისთვის აშშ და რუსეთი , ორივე არის ფედერაციული მოწყობის სახელმწიფო , თუმცა აშშ არის “დემოკრატიის შუქურა” განსხვავებით ავტორიტარული რუსეთისგან. ფედერალიზმი თავისი ბუნებით არის საკმაოდ კომპლექსური და მრავალფეროვანი თემა. გამომდინარე აქედან , ფედერალიზმის სწორად გამოყენება განსაზღვრავს ქვეყნის დემოკრატიულობის ხარისხს.

როდესაც ვსაუბრობთ საქართველოს ფედერალიზმის პერსპექტივებზე , მნიშვნელოვანია ყურადღება გავამახვილოთ  „საქართველოს სახელმწიფოში აფხაზეთის განსაკუთრებული სტატუსის შესახებ“  კონცეფციაზე. აღნიშნულ კონცეფციაში  (პროექტში)  მკაფიოდ ჩანს რომ საქართველოს ტერიტორიული მოწყობის განსასაზღვრად აუცილებელია აფხაზეთის საკითხის მოგვარება. კონფლიქტის დაძლევის საშუალებად მივყავართ ფედერალიზმამდე. ვინაიდან მოსახლეობისთვის ტერიტორიული აღდგენის საკითხი არის უპირატესი  მიზანი. ამ მიზნის მიღწევისთვის ფედერალიზაცია ერთ-ერთი ალტერნატივაა. თუმცა ვფიქრობ, რომ აღნიშნული უფრო მეტ პრობლემას  წარმოშობს . სუვერენიტეტის გადანაწილებამ შეიძლება უფრო გაამარტივოს რუსეთის მხრიდან აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დამოუკიდებელ სახელმწიფოებად გამოცხადების პროცესები.

ფედერალიზმზე საუბრისას უპირობოდ უნდა ვახსენოთ მიშელ მუსხელი , რომელიც ევროპის გადარჩენის გზად განიხილავდა ფედერალიზმს . ასევე მისთვის საკვანძო იყო ფედერალურ საწყისებზე დაფუძნებული დემოკრატიული სახელმწიფოების შექმნა. წიგნში „ერთიანობა მრავალფეროვნებაში“ ნათლად იკვეთება ის უპირატესობები , რომლებსაც ფედერალიზმი შეიცავს . ესენია : პოლიტიკური სისტემის სტაბილურობა , ძალაუფლების სამართლებრივი გადანაწილება , ავტონომიურობის პრინციპი,  კანონის უზენაესობა,  სუბსიდიარობის პრინციპი.  საყურადღებო საკითხი არის სუვერენიტეტის გადანაწილებაც , რომელსაც ხშირად პრობლემურ თემად გამოყოფენ . სუვერენიტეტი ეს არის ხელისუფლების უზენაესობა , რომელიც  მნიშვნელოვანი  ფუნდამენტია  ქვეყნისთვის .  გამომდინარე აქედან , ბევრი პოლიტიკური მკვლევარი არ იზიარებს სუვერენიტეტის გადანაწილებას/შეზღუდვას ტერიტორიულ ერთეულებზე . ვინაიდან ამან შეიძლება გამოიწვიოს უწესრიგობა. ამის საპასუხოდ, სუვერენიტეტთან დაკავშირებულ მოსაზრებებს აბათილებს მიშელ მუსხელი და ამბობს რომ სწორედ „სუვერენიტეტის გადანაწილებით მყარდება წონასწორობა“.

ფედერალიზმი სხვა მოწყობის მოდელებისგან  განსხვავებით გამოირჩევა უფრო მეტი დემოკრატიზაციითა და დეცენტრალიზაციით. თუ ფედერალიზმის მთავარი პრინციპია „ერთიანობა მრავალფეროვნებაში“ , უნიტარიზმის არის „ერთიანობა ერთგვაროვნებაში“ . ასევე ფედერალიზმის ერთ-ერთი გამორჩეული თვისებაა თითოეული ტერიტორიული ერთეულის განვითარება და ინტეგრაცია.  ტერიტორიული , ეთნიკური , პოლიტიკური თუ სოციალური პრობლემებიდან გამომდინარე , საქართველოსთვის უფრო პერსპექტიული ფედერალური მოწყობის ფორმა იქნება. რა თქმა უნდა , ამის განხორციელებას დასჭირდება დიდი დრო , რომ საბოლოოდ ჩამოყალიბებული სახე მიიღოს .

უარყოფით მხარედ , როგორც უკვე ავღნიშნეთ , შესაძლოა იყოს იმ ტერიტორიების დამოუკიდებელ სახელმწიფოებად აღიარება , რომლებიც დღესდღეობით ოკუპირებულია . ფედერალიზმი თავისი ბუნებით ემიჯნება აღნიშნულ მოსაზრებას , ფედერაციის სუბიექტს არ შეუძლია დამოუკიდებლად გამოეყოს სახელმწიფოს . თუმცა თუ ცენტრალური ხელისუფლება/სხვა ფედერაციული სუბიექტები დაეთანხმებიან მოცემულ დებულებას შესაძლებელი იქნება მისი განხორციელება.

ძნელია იმის განსაზღვრა თუ როგორ აისხება ფედერალიზმი და რა გავლენებს მოახდენს საქართველოზე. მართალია , ფედერალიზმს აქვს ბევრი უპირატესობები , თუმცა მნიშვნელოვანია რამდენად პროდუქტიული შედეგები ექნება. გამომდინარე იქიდან რომ რთული მოწყობის სისტემაა , მისი რეალიზება დიდ ხარჯებთანაა დაკავშირებული . შესაძლოა რომ აღნიშნულმა ფაქტმა დიდი ზიანი მიაყენოს სახელმწიფოს ეკონომიკას , ამიტომაც ვფიქრობ, რომ ფედერალურ სისტემაზე გადასვლა ხანგრძლივ პროცესებთანაა დაკავშირებული , სადაც აუცილებლად უნდა განვსაზღვროთ შესაბამისი რისკ-ფაქტორები .

გამოყენებული ლიტერატურა

მიშელ მუსხელი (მიხეილ მუსხელიშვილი) , „ერთიანობა მრავლფეროვნებაში“, 2019

2) კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა ოკუპირებულ აფხაზეთში

კულტურული მემკვიდრეობა არის ისტორიის ანარეკლი  რომელიც შემოგვრჩა წარსულიდან და მნიშვნელოვანია ერის განვითარებისთვის . „წარსული მკვიდრი საძირკველია აწმყოსი“ წერს ილია ჭავჭავაძე თავის პუბლიცისტიკაში („ერი და ისტორია“), სადაც მკაფიოდ გამოხატავს , რომ დავიწყებას არ უნდა მიეცეს ისტორია . სწორედ ისტორიას გადმოსცემს კულტურული მემკვიდრეობა.

მსოფლიოს თითქმის ნებისმიერ ქვეყანაში იცავენ კულტურული მემკვიდრეობის ფასეულობებს. საერთაშორისო, რეგიონალურ და ადგილობრივ დონეზე აღნიშნული საკითხი ეხება -  „ICOMOS“. ეს უკანასკნელი წარმოადგენს ძეგლებისა და ღირსშესანიშნავი ადგილების საერთაშორისო საბჭოს . იგი ასოცირებულია UNESCO-სთან და მისი მთავარი მიზანი არის ძეგლების , ღირსშესანიშნაობებისა და შენობათა კომპლექსების დაცვა .  გარდა ამ ორგანიზაციისა არსებობს კიდევ სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციები , რომლებსაც განსხვავებული მისიები აკისრიათ გლობალურ ასპარეზზე. ასეთია მაგალითად ICCROM , რომელიც უზრუნველყოფს კულტურული ფასეულობების დაცვასა და რესტავრაციას , ALIPH - კონფლიქტის ზონებში მემკვიდრეობის დაცვას და სხვა.

როგორც უკვე მივხვდით, კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა არის მნიშვნელვანი ფუნდამენტი ქვეყნის მაღალი სტანდარტებისთვის. საქართველოში , კონკრეტულად კი ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, ვაწყდებით საკმაოდ მწვავე პრობლემებს . არსებობს მრავალი ფაქტი , რომელთა საფუძველზე შეიძლება ცალსახად ითქვას , რომ ოკუპირებულ აფხაზეთში ინტენსიურად მიმდინარეობს კულტურული ძეგლების დაზიანება და ასევე მათი არალეგალური გატანა/გაყიდვა. ეს ყოველივე ხდება მიზანმიმართულად რუსეთის ფედერაციის მიერ .

მიმაჩნია , რომ აღნიშნული არის ჰიბრიდული ომის ნაწილი. მოგეხსენებათ რომ რუსეთი პოსტსაბჭოთა ქვეყნების მიმართ ანხორციელებს ჰიბრიდულ ომს . კულტურის განადგურება აფხაზეთში ემსახურება სწორედ რუსულ პოლიტიკას . სხვადასხვა კულტურული ძეგლისა და ეპიგრაფიკის განადგურება ოკუპირებულ ტერიტორიაზე მყოფი მოსახლეობისთვის თავიანთი ისტორიის დავიწყებას განაპირობებს . ოკუპანტების მთავარი იარაღი არის ღირსშესანიშნავი ძეგლებისა თუ ნაგებობებისთვის ავთენტური სახის დაკარგვა.

ვინაიდან და რადგანაც აფხაზეთი არის იზოლირებული ტერიტორია და არ არსებობს უსაფრთხოების დაცვის  საკითხები, პრობლემა უფრო რთულ სახეს იძენს. ხშირია  კულტურული ფასეულობების ლეგალური თუ არალეგარული გატანა. შედეგად კი კულტურის სფერო ნადგურდება. ნათლად ჩანს რომ არაეფექტურად მიმდინარეობს როგორც კულტურული მემკვიდრეობის , ასევე ადამნიანის უფლებების დაცვის საკითხები . აფხაზეთში ხშირია არაკანონიერი საქმიანობები , რომელთა უკან დგანან ოკუპანტები. გარდა ამისა კულტურულ ძეგლებს სხვა ზიანიც შეიძლება მიადგეს მაგალითად ეს შეიძლება გამოწვეული იყოს ბუნებრივი კატასტროფებისგან.

უპირველეს ყოვლისა , განვხილოთ თუ რა საფრთხე ექმნება კულტურულ ღირსშესანიშნაობებს ლეგალური თუ არალეგალური გატანით . ლეგალური გატანა გულისხმობს სარესტარვაციოდ ან გამოფენისთვის დროებით გატანას . ამ მხრივ , მნიშვნელოვანია ნივთების უსაფრთხო გადატანა , რათა  პირვანდელი სახე არ დაეკარგოს .  ხოლო არალეგალური მოიცავს ე.წ „შავ მთხრელებს“ ეს უკანასკნელი საკმაოდ აქტუალური თემაა და ბევრ პრობლემასაც ქმნის კულტურის დაცვის საკითხებში. ისინი ძარცვავენ და ანადგურებენ კულტურულ ფასეულობებს.  ნივთების უკანონოდ გადატანის შემთხვევაში კი არ არსებობს ორგანო , რომელიც კომპეტენტური იქნება და დაადგენს მის „ღირებულებას“. ასე რომ ნივთების იდენტიფიკაცია რთულ ამოცანად რჩება ქვეყნისთვის .  რაც შეეხება შავ არქეოლოგიას , იგი უფრო და უფრო დიდ მასშტაბებზე გადის.  თუ არქეოლოგიის ამოცანა არის კულტურული ძეგლების კვლევა-ძიება და ანალიზი , „შავი არქეოლოგიისთვის“ უმთავრესია კულტურული ფასეულობების ძარცვა და ე.წ „შავ ბაზარზე“  გატანა.

 „შავი მთხრელების“ ქეისი არის მეტად საყურადღებო ჩვენთვის . მათი რაოდენობა დიდია და ტექნიკური თვალსაზრისითაც გამოირჩევიან , შესაბამისად საჭიროა ზომების მიღება. შავი მთხრელები ქმნიან ბიზნესს და მათი საქმიანობა ძირითადად ეხება სამუზეუმო ექსპონატებით/ისტორიული ძეგლებით ვაჭრობას. ამ საქმეში აქტიური მონაწილეობა უნდა მიიღოს როგორც საერთაშორისო , ისე არასამთავრობო ორგანიზაციებმა , ასევე საჭიროა მაღალკვალიფიციური კადრების დამატება , რომელებსაც ექნებათ ტექნოლოგიური მოწყობილობები.      

თანამედროვე არქეოლოგიაში მასალის მოპოვებისა და გათხრების მეთოდიკა არის საკმაოდ მრავალფეროვანი. მაგალითად ესეთებია აეროფოტოგადაღების , მაგნიტური , ელექტრონული , რადიოკარბონული მეთოდები . თითოეული მეთოდი გამოირჩევა მისთვის დამახასიათებელი აპარატებით , რომლებიც უზრუნველყოფენ კულტურული ძეგლების აღმოჩენას. აფხაზეთში მყოფ არქეოლოგებს არ გააჩნიათ მსგავსი მოწყობილობები და სარგებლობენ ტრადიციული იარაღებით , განსხვავებით „შავი მთხრელებისგან“ , რომლებიც იყენებენ ციფრულ ხელსაწყოებს.

სამწუხაროა ის ფაქტი რომ კონფლიქტის შემდეგ აფხაზეთში არსებულ კულტურულ ძეგლებს აღარ ენიჭება საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის სტატუსი. ეს ყოველივე ცუდად ისახება ქვეყნის კულტურულ სექტორზე. გარდა ამისა ,მნიშვნელოვანია ასევე კულტურული მემკვიდრეობების აღრიცხვა , რაც ოკუპირებულ აფხაზეთში არ მოქმედებს . აღრიცხვა უნდა იყოს დეტალური , რადგან უნდა ვიყოთ ინფორმირებულნი ნებისმიერი სახის ცვლილებისა  შესახებ .  ეს არის მნიშვნელოვანი ეროვნულ , რეგიონალურ და ადგილობრივ დონეზე . აუცილებელია მოსახელეობაში გაჩნდეს კულტურული მემკვიდრეობისადმი დაცვის ინტერესი. დამატებით საჭიროა მონიტორინგი. აღნიშნულმა კი უნდა გააკონტროლოს ისეთი დეტალები , რომლებიც საჭიროა კულტურული მემკვიდრეობის დაცვისთვის.

ძნელია აკონტროლო კულტურული მემკვიდრეობის მატერიალური თუ არამატერიალური ძეგლების დაცვის საკითხები , როდესაც არ შეგვიძლია თავისუფლად გადავაადგილდეთ კუთვნილ ტერიტორიაზე. ბუნებრივია მათი განადგურების რისკები სულ უფრო და უფრო მატულობს.  ამ პრობლემის აღმოფხვრა ვფიქრობ ადგილობრივ მოსახლეობაშია , რომლებსაც უნდა შეეძლოთ კულტურული ძეგლების მოვლა-პატრონომა . საზოგადოებრივი ცნობიერების ამაღლება მნიშვნელოვანია , თუმცა ამას გარდა აუცილებელი კომპონენტია აქტიური მოლაპარაკებების წარმოება როგორც ოკუპირებული აფხაზეთის ასევე საერთაშორისო დონეზე . მაგალითად ინტენსიური მოლაპარაკებები იუნესკოსთან „კულტურული ფასეულობების დასაცავად შეიარაღებული კონფლიქტის პირობებში“.

გამოყენებული ლიტერატურა

ზურაბ ჯგუბურია , „შავი არქეოლოგია“ ოკუპირებულ აფხაზეთში , 2022

აფხაზეთის კულტურული მემკვიდრეობა

3)გენოციდის მასალები

აფხაზეთის ომი რეალურად იყო რუსეთის ჰიბრიდული ოპერაცია . სწორედ აღნიშნული კონფლიქტი ცხადყოფს რომ ქართულ-აფხაზურ დაპირისპირებაში მთავარი გამჩაღებელი იყო რუსეთი. აფხაზეთის ომი არის მეტად კომპლექსური ქეისი , რომელიც სათანადოდ არ არის შესწავლილი. ომიდან დღემდე აღნიშნული თემა არ კარგავს აქტუალობას . ვინაიდან აფხაზეთი საქართველოს განუყოფელი კუთხეა და ყოველთვის იქნება ჩვენი ნაწილი.

ვიდრე უშუალოდ განვიხილავდეთ ომში მომხდარ ფაქტებს, ყურადღება უნდა მივაქციოთ თუ როგორ შეძლო რუსეთმა მშვიდობისმყოფელის როლის მორგება. ომის დაწყებამდე იყო პატარ-პატარა ფიზიკური დაპირისპირებები ქართულ და აფხაზურ მხარეებს შორის . რუსეთი ფარულად აკონტროლებდა ორივე მხარეს და პარალელურად ავრცელდებდა სხვადასხვა დეზინფორმაციას . საბოლოოდ კი იქმნებოდა კონფლიქტური ფონი აფხაზებსა და ქართველებს შორის.

მოგეხსენებათ , რომ ეს მოვლენები ვითარდებოდა პოსტსაბჭოთა პერიოდში . საინტერესოა თუ რისთვის სჭირდებოდა რუსეთს აფხაზეთის ოკუპირება . ამის ბევრი მიზეზი არსებობს. საქართველოს საგარეო პოლიტიკური კურსი მიმართული იყო დემოკრატიზაციისკენ .  იქიდან გამომდინარე  , რომ ვართ პატარა სახელმწიფო , ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ეროვნული უსაფრთხოების დაცვის საკითხი . იმის გათვალისწინებით , რომ საქართველოს მეზობლად ჰყავს აგრესორი სახელმწიფო , რომლის მიზანია ჩვენი ტერიტორიების დარღვევა და დაკავება , ეს წარმოადგენდა დიდ საფრთხეს. რუსეთისთვის კი საფრთხეს წარმოადგენდა მეზობელი სახელმწიფოს დემოკრატიზაციისკენ სწრაფვა და დასავლეთთან ინტენსიური თანამშრომლობა.

აფხაზეთის კონფლიქტს იმ პერიოდისთვის დიდი გამოხმაურება არ მოჰყოლია . გარდა ამისა ჰიბრიდული ომის დეფინიციაც  და მისგან თავის არიდების გზებიც არ იყო შესწავლილი და გაანალიზებული. აფხაზეთის ომი სეპარატისტულ კონფლიქტად მოაზრება. აფხაზეთში ჩადენილი დანაშაულები უკავშირდება „ეთნიკური წმენდის პოლიტიკას“. ეს ყოველივე კი დადასტურებულია ეუთოს სამიტებზე 1994წ ბუდაპეშტის , 1996წ ლისაბონის , 1999წ სტამბულის რეზოლუციებში.

ხშირად „ეთნიკურ წმენდასა“ და გენოციდს ერთმანეთთან აიგივებენ . ამიტომაც მნიშვნელოვანია მათ შორის განსხვავებები გამოიყოს . ყველაზე საყურადღებო მათ შორის არის მიზანი . მაგალითად გენოციდის უპირველესი მიზანია  მშვიდობიანი მოსახლეობის მიზანმიმართული განადგურება , ხოლო „ეთნიკური წმენდის“ - სამიზნე ჯგუფის ძალადობრივი გამოსახლება . გარდა ამისა ,  „ეთნიკურ წმენდას“ არ  მოჰყვება სამართლებრივი შედეგები , განსხვავებით გენოციდისა , რომელიც გამოცხადებულია საერთაშორისო სამართლის დანაშაულად. შესაბამისად გენოციდის , ომში ჩადენილი დანაშაულებისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულთა საკითხები განიხილება სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოში (ICC).

აფხაზეთში განვითარებულ მოვლენებს ხშირად აფასებენ როგორც ეთნიკურ წმენდად და შესაბამისად არ აქვს საერთაშორისო აღიარება. თუმცა არსებული ფაქტები რაც არსებობს და რეალურია მივყავართ გენოციდის კვალზე . აღნიშნული ფაქტების ანალიზი ნათლად ჩანს წიგნში „აფხაზეთის , საქართველო, ტრაგედია: ისტორიული , პოლიტიკური და სამართლებრივი ასპექტები“ .  ავტორი მკაფიოდ ასახავს ქართველ ხალხთა მასობრივი განადგურების დეტალებს ( როგორც ფიზიკურ , ისე ფსიქოლოგიურ) , რაც კიდევ უფრო ცხადყოფს გენოციდის გამოვლინებებს  . გამოიკვეთა უმრავი დანაშაულებრივი ფაქტები : მკვლელობა , განადგურება , დეპორტაცია , წამება , გაუპატიურება , დევნა , არაადამიანური აქტები.  ვფიქრობ , მას შემდეგ რაც დასავლეთმა დაგმო რუსეთის მიერ ჩადენილი დანაშაულები უკრაინაში და აღნიშნული ომი გენოციდად აღიარა, აფხაზეთში განვითარებული მოვლენებიც არ უნდა დარჩეს ჩრდილქვეშ. ჩვენი ერისთვის მნიშვნელოვანია რომ ვიმოქმედოთ გენოციდის აღიარებისთვის.

გამოყენებული ლიტერატურა

ჯემალ გამახარია ; აფხაზეთის , საქართველო , ტრაგედია , ისტორიული პოლიტიკური და სამართლებრივი საკითხები , 2017