წმინდა აღმსარებელი ამბროსი, ერისკაცობაში ბესარიონ ზოსიმეს ძე ხელაია  (1861-1927წწ.), ყველა დროის გამოჩენილ ქართველ სასულიერო და საზოგადო მოღვაწეთა თანავარსკვლავედს მიეკუთვნება. XX საუკუნის 20-იანი წლების შუახანებიდან 80-იანი წლების შუახანებამდე მისი სახელი მხოლოდ საბჭოთა ხელისუფლების მტერთა, “ანაფორიან კონტრრევოლუციონერთა” შორის მოიხსენიებოდა, ამიტომ ამ დიდი მამულიშვილისადმი მიძღვნილი სპეციალური ნაშრომების შექმნა იმხანად კატეგორიულად იკრძალებოდა. მიუხედავად ამისა, იყო იშვიათი შემთხვევები, როდესაც ცალკეულმა ავტორებმა (ბ.ლომინაძე, რ.მეტრეველი) მოკლედ, მაგრამ მაინც მოახერხეს აღენიშნათ ამბროსი ხელაიას დამსახურებები ცარიზმის შოვინისტური პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლაში. სათანადო პატივს მიაგებდა მას ბოლშევიკური ოკუპაციის შედეგად ემიგრაციაში აღმოჩენილი ქართველობა, მაგრამ შესაბამისი მასალების უქონლობის გამო ამბროსი ხელაიას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ამსახველი სოლიდური ნაშრომი საზღვარგარეთაც არ შექმნილა.

80-იანი წლების მეორე ნახევარში _ ე.წ. საჯაროობის პერიოდში _ გამოჩნდა ამბროსი ხელაიასადმი მიძღვნილი პირველი დოკუმენტური პუბლიკაციები, რომელთა ავტორები იყვნენ გ.ბუღაძე, ა.მინდიაშვილი, მ.ხუციშვილი, ს.ლეკიშვილი, კ.ტოტოჩავა და სხვები.

1994 წელს გამოვიდა ედიშერ გიორგაძის რედაქტორობით მომზადებული დოკუმენტების კრებული “კათალიკოსი ამბროსი (ხელაია)”; შემდგომ წლებში გამოქვეყნდა შ. მჭედლიძის, გ. კობახიძის, ვ. გურგენიძის, ზ. ჟვანიას და სხვათა პუბლიცისტური ხასიათის წერილები, რომლებიც ბიოგრაფიული ხასიათის მრავალ უზუსტობას შეიცავენ.

ამბროსი ხელაიას ცხოვრებასა და მოღვაწეობას ეძღვნება ს. ვარდოსანიძისა და ნ. პაპუაშვილის მონოგრაფიები, დ. დარსალიასა და გ. საითიძის მიერ შედგენილი კრებულები, ა. კლდიაშვილის (კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის შვილთაშვილი), ე.ბუბულაშვილის, ვ.კიკნაძის, ო.ჯიქურის, დ.ბრაგვაძის და სხვათა წერილები.

ამბროსი ხელაიას არასწორად მიეწერება არქიმანდრიტ ამბროსი კავკასიძის 1890 წლის მისიონერული მოგზაურობა აფხა ზეთში. ამასთანავე არც ის ფაქტია გათვალისწინებული, რომ ამბროსი კავკასიძის გუდაუთაში სტუმრობის შესახებ გაზეთ ივერიაში 1890 წლის 30 აპრილს გამოქვეყნებული წერილის ავტორი ბ.ხ. არის იმჟამად სოჭის მიქაელ მთავარანგელოზის ეკლესიის მღვდელი ბესარიონ ხელაია.

 1890 წელს გარდაცვლილ მღვდელ იოანე ხელაძეს პატივი მიაგო ასევე არქიმანდრიტმა ამბროსი კავკასიძემ და არა ამბროსი ხელაიამ. 1894 წ. 25 იანვარს გაზეთ “ივერიაში” გამოქვეყნებულ კიევის ქართველი სტუდენტების წერილშიც არქ. ამბროსი კავკასიძეა მოხსენიებული; იგივე ითქმის იმავე წლის 29 დეკემბერს “ივერიაში” მოთავსებულ“წერილზე რედაქციის მიმართ”, რომელთანაც ამბროსი ხელაიას არავითარი კავშირი არა აქვს, ისევე როგორც მარტვილის მონასტერში გარკვეული სამშენებლო სამუშაოების შესრულებაში ხელშეწყობასთან. ამ შემთხვევაშიც გაზეთი “ივერია” არქიმანდრიტ ამბროსი კავკასიძეს გულისხმობდა.

მაღალ პროფესიულ დონეზეა შედგენილი ამბროსი ხელაიას პირადი არქივის აღწერილობა. იგი შეიცავს მოკლე ნარკვევს ამბროსი ხელაიას ცხოვრება-მოღვაწეობის შესახებ, ამ თემაზე შექმნილი ძირითადი სამეცნიერო ლიტერატურის სიას, ამბროსი ხელაიას შრომების, მიმოწერის, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, საისტორიო არქივში და ანა კლდიაშვილის პირად კოლექციაში დაცული მასალების აღწერას, საძიებლებს და ა.შ. სამწუხაროდ, “აღწერილობაშიც” რამდენიმე დასანანი უზუსტობაა გაპარული. ასე, მაგალითად, საქმე #26, რომელიც ავტორთა მიერ 1906 წლითაა დათარიღებული, არ შეიძლება იყოს და არც არის “გამოსამშვიდობებელი სიტყვა თქმული ნოვგოროდის ეპარქიის მრევლის მიმართ”. ნოვგოროდის ეპარქია, როგორც ცნობილია, წმ. ამბროსიმ 1917 წ. ზაფხულში დატოვა. საქმე #26 (ისევე როგორც ##24 და 25) _ეს არის უსტ-მედვედიცკაიას სასულიერო სასწავლებელში წარმოთქმული გამოსამშვიდობებელი სიტყვა (შდრ. საქმეები ##24 და 26). ვინაიდან საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორის წევრად ამბროსი ხელაია 1905 წლის 24 ნოემბერს დაინიშნა, გამოსამშვიდობებელი სიტყვები 1905 წ. ბოლოთი ან 1906 წ. დასაწყისით (იანვარ-თებერვლით)უნდა დათარიღდეს. საქმეები ##187 და 323 წარმოადგენენ

1917წ. 14 იანვარს ნინოობის დღესასწაულზე პეტროგრადში ქართული ეკლესიის გახსნაზე წარმოთქმული სიტყვის წინასწარ შედგენილ ორ ვარიანტს (საქმე #187-ის დათარიღებისას დაშვებულია მექანიკური შეცდომა). ამბროსი ხელაიას 1900 წლის 30 ივლისის წერილის (დაცულია საისტორიო არქივში, ფ.1461, აღწ. 1, ს.279, ფ.1-2ა) ადრესატია არა ეპისკოპოსი ლეონიდე (`აღწერილობა~, გვ. 80), არამედ ეპისკოპოსი კირიონი. ამას ადასტურებს წერილში მითითებული რუსული წიგნაკის (რომელიც ადრესატს ეკუთვნის) დასახელება _ “Назревший вопрос”. `თქვენს წიგნაკში “Назревший вопрос”-ში მოხსენიებულია ქართულად ყურანის თარგმნა _ ნათქვამია ამბროსი ხელაიას წერილში. ეს წიგნაკი კი ეპისკოპოს კირიონის 1899 წელს გამოცემული საკმაოდ ფართოდ ცნობილი და თავის დროზე გახმაურებული ნაშრომია, რომელშიც ნამდვილად არის საუბარი ყურანის ქართული თარგმანის არსებობის შესახებ. ამ ფაქტის გათვალისწინებით, არანაირ ეჭვს არ იწვევს, რომ ამბროსი ხელაიას 1900 წლის 30 ივლისის წერილის ადრესატი არის ეპ. კირიონი. “აღწერილობაში” უნდა ყოფილიყო გათვალისწინებული ის ფაქტიც, რომ რატომღაც უთარიღოდ მიჩნეული “ბედიის ტაძარი” არის არა დამოუკიდებელი ნაშრომი, არამედ ამბროსი ხელაიას უფრო ვრცელი ნაშრომის _ “ბედია და ბედიის ტაძარი”-ს II ნაწილი (რაც ავტორს აღნიშნული აქვს კიდევაც). ამ ერთიანი ნაშრომის I ნაწილი 1920 წლის 11-14 ნოემბერს იმჟამად მიტროპოლიტმა ამბროსიმ გაზეთ “მიწა”-ში გამოაქვეყნა (რაც ნაშრომის ზუსტი დათარიღების საშუალებასაც იძლევა) “ამბერი” -ს ხელმოწერით. იგი ეხება დასახლებული პუნქტის _ ბედიის ისტორიას უძველესი დროიდან.

XIXს. დასაწყისამდე. საქართველოში შემდგომში განვითარებული მოვლენების გამო, გაზეთი დაიხურა ისე, რომ ვერ მოასწრო მკითხველებისთვის დაპირებული გაგრძელების, ანუ II ნაწილის _ “ბედიის ტაძრის”  დაბეჭდვა. “ბედია და ბედიის ტაძარი”, როგორც ერთიანი ნაშრომი, 2006წ. გამოქვეყნდა (წმ. აღმსარებელი ამბროსი და აფხაზეთი, გვ. 606-677).

შეიძლება აღინიშნოს კიდევ ერთი უზუსტობა, რომელიც ხშირად გვხვდება XX. 90-იანი წლების პუბლიცისტური ხასიათის წერილებში. “აღწერილობის” II ნაწილში “ამბროსი ხელაია. ცხოვრება _ მოღვაწეობა” ნათქვამია, რომ 1904წ. არქიმანდრიტი ამბროსი სინოდალური კანტორის წევრად აირჩიეს “აღწერილობაში” შეტანილი ერთ-ერთი გამოქვეყნებული დოკუმენტის მიხედვით კი, უწმინდესმა სინოდმა (და არა საქართველო-იმერეთის სინოდალურმა კანტორამ) ასეთი გადაწყვეტილება უფრო გვიან _ 1905წ. 24 ნოემბერს მიიღო. არ შევჩერდებით იმაზე, რომ “აღწერილობაში” მოხვდა საისტორიო არქივში ამბროსი ხელაიაზე დაცული მასალების მხოლოდ მცირე, სამეცნიერო მიმოქცევაში დღემდე შემოტანილი ნაწილი; მასში საერთოდ ვერ მოხვდნენ მასალები უახლესი ისტორიის, შსს, საპატრიარქოსა და ქუთაისის არქივებიდან.

კ.ალიბეგაშვილის მიერ შედგენილი “ბიბლიოგრაფიისა” და ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში მომზადებული “აღწერილობის” ცალკეული ხარვეზები სულაც არ აკნინებენ აღნიშნულ გამოცემათა (თანაც პირველად განხორციელებულ) მნიშვნელობასა და ღირსებას. ისინი მხოლოდ იმაზე მეტყველებენ, რომ ხარვეზები, პირველ რიგში, გააჩნია ქართულ ისტორიოგრაფიას ამბროსი ხელაიას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესწავლის საქმეში. დღემდე არ შექმნილა სპეციალურად ამ თემისადმი მიძღვნილი საფუძვლიანი მონოგრაფია, არ არის სრულად მოძიებული და აკადემიურად გამოცემული ამბროსი ხელაიას სამეცნიერო და პუბლიცისტური ხასიათის შრომები; თავის გამომცემელს ელოდება აგრეთვე ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული 3 ასეულზე მეტი ქადაგება და სიტყვა, წარმოთქმული როგორც რუსეთში იძულებითი სამსახურის ადგილებში, ისე საქართველოში _ თბილისში, ცხუმ-აფხაზეთისა და ჭყონდიდის ეპარქიებში; არ არის შესწავლილი წმინდანის თეოლოგიური და ისტორიოგრაფიული შეხედულებანი, მის ცხოვრებასთან და მოღვაწეობასთან დაკავშირებული სხვა საკითხები.

წინამდებარე მონოგრაფია აღნიშნული ხარვეზების მხოლოდ ნაწილობრივ გამოსწორებას ისახავს მიზნად. მის პირველ ნაწილში გაშუქებულია ამბროსი ხელაიას მოწამებრივი ცხოვრება-მოღვაწეობის, თავდადებული ბრძოლის უმნიშვნელოვანესი ეტაპები მშობლიურ აფხაზეთში _ ილორ-ოჩამჩირეში _ გატარებული ბავშვობიდან დაწყებული ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელობის უმძიმესი, მაგრამ გმირული წლებით დასრულებული.

მონოგრაფიის მეორე ნაწილში შევიდა ამბროსი ხელაიას მიერ გაზეთ “პეტროგრადსკიე ვედომოსტი”-ში დაბეჭდილი და დღეისათვის უკვე სრულად გამოვლენილი სტატიები.

გარდა 8 ნაწილისაგან შემდგარი სტატიების სერიისა “ქართული ეკლესიის შესახებ” (რომლის სრული ტექსტის მოპოვება მხოლოდ ახლახან მოხერხდა), ისინი თარგმნილია ქართულადაც და ორივე ენაზე ქვეყნდება. სტატიების ის ნაწილი, რომელიც ადრე დედნის (რუსულ) ენაზე გამოქვეყნდა, წინამდებარე მონოგრაფიაში მხოლოდ ქართული თარგმანის სახით არის წარმოდგენილი. მესამე ნაწილში ქვეყნდება ამბროსი ხელაიას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ამსახველი დოკუმენტური წყაროები, მათ შორის ცნობები წინაპართა შესახებ; სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებელსა და თბილისის სასულიერო სემინარიაში სწავლის ამსახველი მასალები; გენუის კონფერენციაზე გაგზავნილი მემორანდუმი; წერილები საოკუპაციო რეჟიმის წარმომადგენლებისადმი; სპეციალურად შერჩეული რამდენიმე ქადაგება; 1922-1924 წლებში საქართველოს საგანგებო კომისიაში და უზენაეს სასამართლოში ჩატარებული წინასწარი დაკითხვების პრაქტიკულად ყველა ოქმი.

პირველად სრული მოცულობით ქვეყნდება 1924 წლის 10-19 მარტის ე.წ. სასამართლოს10სტენოგრაფიული ანგარიში; ასევე სრული მოცულობით პირველად იხილავს მზის სინათლეს იმავე სასამართლოზე ამბროსი ხელაიას მიერ წარმოთქმული საბოლოო სიტყვა,რომლის ძირითადი ნაწილი 1988 წლიდან არის სამეცნიერო მიმოქცევაში. ამჯერად მასში შეტანილია როგორც პირველი პუბლიკაციისას _ 1988 წელს _ საბჭოთა ცენზურის მიერ “ დაწუნებული” დოკუმენტიდან ამოჭრილი ადგილები, ისე “საბოლოო სიტყვის”  ძირითადი ტექსტის შედგენის შემდეგ მისი ავტორის მიერ მომზადებული ჩანართები.

მის უწმინდესობას ზუსტად ჰქონდა მითითებული, თუ სად, რომელ გვერდზე და რომელ აბზაცში უნდა ჩასმულიყო ესა თუ ის ჩანართი, რამაც შესაძლებელი გახადა “საბოლოო სიტყვის” სრული ტექსტის დადგენა. III ნაწილში შეტანილი მასალებიდან შეიძლება აღინიშნოს აგრეთვე საგანგებო კომისიის ანალიტიკური მოხსენების სრული ტექსტი ქართული ეკლესიის მდგომარეობისა და მის წინაღმდეგ გასატარებელი ზომების შესახებ (1926წ. 27მარტი), ეკატერინე გაბაშვილისა და რაფიელ ივანიცკის წერილები. ქვეყნდება მრავალი სხვა საინტერესო დოკუმენტიც.

მონოგრაფიას თან ერთვის პირთა საძიებელი.გარდა სამეცნიერო ლიტერატურისა (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, სერგო ვარდოსანიძე, ნუგზარ პაპუაშვილი, გოჩა საითიძე, ელდარ ბუბულაშვილი, გივი როგავა, ქეთევან პავლიაშვილი, დინარა დარსალია, გიორგი მჭედლიძე, მერაბ კეზევაძე, ვაჟა კიკნაძე და სხვანი), მონოგრაფიაში გამოყენებულია საქართველოს ცენტრალურ საისტორიო, უახლესი ისტორიის, შინაგან საქმეთა სამინისტროს, საპატრიარქოს არქივებში, საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, გ.ლეონიძის სახ. ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმში დაცული მასალები, ქართულ-რუსული პერიოდიკა, სხვა წყაროები. სამწუხაროდ, ვერ მოხერხდა რუსეთის ცენტრალურ სახელმწიფო არქივში (პეტროგრადი), თათრეთის რესპუბლიკის, რიაზანის, ნოვგოროდის საოლქო და სხვა არქივებში ამბროსი ხელაიას შესახებ უეჭველად დაცული მასალების მოძიება; შესაბამისად, უფრო სრულყოფილად ვერ გაშუქდა ყაზანის სასულიერო აკადემიაში სწავლის (1897-1901წწ.), უსტმედვედიცკაიას სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველობის (1903-1905წწ.), რიაზანის სამების მონასტერში ყოფნის (1909), სტარაია რუსას ფერისცვალების მონასტრის წინამძღვრობის (1910-1917წწ.) პერიოდები. იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ჩვენ თუ არა, მომდევნო თაობის მკვლევარებს მაინც მიეცემათ წინამდებარე მონოგრაფიის ამ (და კიდევ სხვა) ხარვეზის გასწორების საშუალება.

წიგნის ელ-ვერსია: